قشر زنان در مدیریت و مقابله با پیامدهای انتشار ویروس کرونا در ایران
هدی صالحی
نیمی از جمعیت جامعه جهانی را زنان تشکیل می دهند؛ بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده توسط آکسفام ( بزرگترین سازمان بینالمللی امدادرسانی برای ریشهکنکردن فقر، گرسنگی و بیعدالتی)، زنان دنیا بیش از ۶۶درصد کار در جهان را به عهده دارند. آنها حدود ۵۰درصد غذای جهان را تولید میکنند اما ۱۰درصد درآمد و تنها یک درصد دارایی جهان سهمشان شده است. اطلاعات منتشر شده نشان میدهد که ویروس کووید- ۱۹ بیشتر مردان را اسیر خود کرده است.
باید دانست که بر اساس آمارهای بهداشت جهانی در زمان شیوع بیماریها این زنان هستند که در معرض خطر بیشتری قرار دارند. مثلاً شیوع بیماری ابولا در سال ۲۰۱۴ موجب افزایش میزان مرگ و میر مادران در جهان شد. این بار نیز پس از شیوع ویروس کرونا زنان باردار در معرض خطر جدی تری نسبت به سایر مبتلایان قرار دارند.
در دهه های اخیر در ایران زنان همزمان با افزایش دانش و آگاهی سایر هم جنسان خود در جهان، توانسته اند سهم بزرگی را در دایره فهم اجتماعی و تصاحب موقعیتهای مختلف در جامعه کسب کنند. همچنین افزایش تعداد فارغ التحصیلان دانشگاهی و افزایش وسعت آگاهی و دانش آنان موجب اثربخشی بیشتر در جامعه و خانواده شده است. این امر و این تحول ذهنی موجب شده زنان بتوانند تا در صورت نیاز (مانند این روزها که دنیا با فراگیری بحران انتشارکرونا دست و پنجه نرم می کند)؛ با برخورداری از استراتژی های زنانه در ساحتهای مختلف پزشکی، اجتماعی، روانشناختی، اقتصادی، خانوادگی و آموزشی و بحرانهای ناشی از آن اثرگذار شده و نقش آفرینی بی بدیلی در مدیریت و مقابله با پیامدهای آن از خود نشان دهند. به این ترتیب جامعه به صورت عملی و عینی پیامدهای افزایش آگاهی و مهارت و مشارکت زنان را لمس می کند و از این پس از آن به عنوان یک سرمایه اجتماعی و فرهنگی که قبلاً مغفول مانده بهره می برد.
زنان؛ حاملان نقشهای متنوع
آنچه جامعه از زنان شناخته این است که، زنان همواره قادر به ایفای نقشهای چندگانه اجتماعی بوده اند. از این رو در بحرانها نیز نقش و حضور آنان در مواجهه و مدیریت بحرانها با بهره گیری از همین تنوع نقش قابل تامل است. ایفای نقشهای مختلف زنان هم در خانواده و هم در جامعه شاه کلید مدیریت مهار بحران کروناست. به طوریکه زنان در اثر اهمیت ویژه ای که برای نهاد خانواده قائلند می توانند در زمان بحرانها و خطراتی که جامعه و خانواده شان را تهدید می کند بدون در نظر گرفتن هرگونه محدودیت جغرافیایی، سیاسی، نژادی و … نقش آفرینی کنند.
آنها به دلیل برخورداری از عواطف عمیقتر یا وجود احساس مادری در حفاظت از فرزندان سریعتر و قویتر عمل می کنند. در خانواده نیز زنان با روحیه مسئولیت پذیری و توان مراقبتی هم حافظ سلامت اعضای خانواده خود هستند و هم در صورت بیماری و ابتلای عضوی از خانواده به پرستاری از او همت می گمارند. چنانکه گفته شد با ارتقاء سطح تحصیلی زنان امروزه تعداد زیادی از کادر پزشکی و پرستاری در بیمارستانها را زنان تشکیل می دهند و به عنوان کادر درمانی در بیمارستانها در نقطه اصلی مقابله با این بحران قرار گرفته اند. همچنین گروه دیگری از همین زنان تحصیل کرده با پذیرش نقش آموزگاری و خدمت در کادر آموزشی در روزگار قرنطینه و تعطیلی مدارس و دانشگاه ها موجب عدم توقف فرآیند آموزش در کشور شده اند. دسته دیگری از آنان که اتفاقا تعدادشان هم کم نیست فارغ از سن و سال و مدرک تحصیلی با استفاده از ظرفیتهای جامعه مدنی مبادرت به تشکیل گروه های محلی نموده اند و در امر تهیه ماسک یا ضدعفونی اماکن عمومی یا تهیه اقلام برای نیازمندان به ایفای نقش می پردازند.
زنان در شمار رهبران جهان
در پی جهانگیرشدن ویروس کووید ۱۹ دولتها بر آن شدند تا با استفاده از همه ظرفیت ها و ابزارهای ممکن به مقابله با شیوع این ویروس و حفاظت از شهروندان خود بپردازند. بر اساس گزارش اتحادیه بین المجالس که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده است از مجموع ۱۵۳ رهبر منتخب کشورهای جهان تنها ۱۰ نفر آنان زن بودند در عین حال بررسی ها در کشورهایی که در آنها زنان در جایگاه های هدایت و رهبری مقابله با بحران شیوع کووید ۱۹ قرار داشتند موفقیتهای بیشتری را نشان می دهد. به این ترتیب می توان گفت کشورهایی که با اعتماد به مدیریت زنان مقابله با بحران را به آنان سپردند توانستند با سرعت بیشتری بر بحران فائق آیند و موفقتر عمل کنند چرا که مدیران زن با صحبتهای بی پرده و شفاف خود درباره چالشهای این بحران توانستند افکار عمومی را بیشتر با خود همراه کنند همچنین به نظر می رسد این زنان به دلیل داشتن نقش مادری و مسئولیت خانواده درک بهتری از بیماری و مراقبت از بیماران را در عمل نشان داده اند. آنها در زمینه حمایت از بیماران تجربه و دانش بیشتری درباره مسائل بهداشتی و درمانی را در جامعه به اشتراک گذاشته اند.
آمار ها نشان میدهد ۷۰ درصد کادر بهداشت و درمان در جهان شامل پرستاران، پزشکان و بهیاران را زنان تشکیل می دهند در حالی که بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی تنها ۲۵ درصد آنها در رده های تصمیمگیری و سیاستگذاری حوزه سلامت قرار دارند و به همین دلیل عدم حضور کافی زنان است که در بسیاری از موارد انتقادات زیادی به عملکرد سازمان بهداشت جهانی در زمینه مهار شیوع کرونا وارد شده است. اعتماد به زنان در عرصه سیاستگذاری بحران شیوع کرونا از این جهت قابل اعتماد و نتیجه بخش است که زنان به دلیل وجود عواطف و درک مسائل انسانی، خانواده را بر مسائل اقتصادی و سایر مصلحتهایی که معمولا مردان سیاستمدار مد نظر دارند؛ ترجیح می دهند. زنان می توانند در این مسائل تصمیمات عملی و اثربخش اتخاذ کنند. بر اساس بررسی های انجام شده پس از بحران انتشار ویروس کرونا در سازمانهایی که زنان در آنان تصمیم گیر نهایی هستند کارکنان آنها از مرخصی بیشتری استفاده کرده اند و در دولتهایی که مدیریت و سیاستگذاری این امر با زنان بوده امکان استفاده از اینترنت رایگان برای آموزش در اختیار شهروندان قرار گرفته است.
روزی کمپبل؛ مدیر مؤسسه جهانی رهبری زنان در دانشگاه کینگز کالج لندن معتقد است: روش رهبری در مردان و زنان امری ذاتی نیست؛ اما به دلیل نوع تعاملات اجتماعی ما، برای زنان قابل قبولتر است که به عنوان رهبر حس همکاری و همدلی بیشتری داشته باشند
زنان مدیران خانه ها
حالا دیگر خانه امنترین جای جهان برای حفاظت از جان افراد است پس بی تردید نقش اثربخش زنان در زمان بحران در خانواده های خود نیز همچنان کلیدی و حائز اهمیت خواهد بود.
با توجه به الزام شهروندان به قرنطینه خانگی در زمان بحران شیوع ویروس کووید ۱۹ توسط دولتها در بسیاری از نقاط جهان، زنان توانسته اند با ایجاد نگرش مثبت و همدلی در میان اعضای خانواده موجب آرامش روانی افراد شوند. همچنین این ایام توانسته به عنوان فرصت مناسبی برای انتقال دانش و تجربیات آنان به فرزندان و سایر اعضای خانه به شمار رود.
اگر تاکنون به دلیل وجود مشغله های شغلی و آموزشی اعضای خانواده زمان کمتری را در کنار هم بودند اما حالا این فرصت موجب افزایش گفتگوهای میان فردی در خانواده و استحکام روانی و عاطفی روابط در خانواده خواهد شد که محوریت و مدیریت آن با زنان است.
پیامدهای شیوع کرونا برای زنان
در دنیا زنان زیادی شغلهای معلمی، نگهداری از کودک و پرستاری از سالمندان، حضور در کادر درمانی بیمارستانها و … را برگزیده اند در بسیاری از فرهنگها، زن و مرد در یک خانواده دارای استقلال مالی و دارایی های جداگانهای هستند. درآمد زنان شاغل به عنوان پشتوانه حفظ استقلال فردی برای این زنان بسیار با اهمیت است و از دست دادن شغل برای آنان می تواند اثرات منفی فراوانی در روابط خانوادگی و شخصیشان بر جای گذارد در عین حال بر اساس آمارهای جهانی ۴۳ درصد از زنان به دلیل بر عهده داشتن وظایف خانواده و خانه داری امکان حضور در مشاغل تمام وقت را ندارند و به صورت پاره وقت کار می کنند اما همین آمار در مردان تنها ۱۳ درصد است. شیوع بحران کرونا و قرنطینه اجباری خانگی موجب از دست رفتن تعداد زیادی از این مشاغل پاره وقت شده است چراکه بسیاری از کلاسهای مدارس تعطیل و معلمان از کار بیکار شده اند و با ماندن والدین در خانه های خود دیگر به بسیاری از این مشاغل و استخدام این زنان نیازی نیست.
پیش از شیوع کرونا در ایران، زنان حدود یک ششم بازار کار را در اختیار داشتند؛ به طوری که از جمعیت ۲۴ میلیون و ۴۴۶ هزا نفری شاغلان در کشور حدود ۱۹ میلیون و ۹۷۸ هزار مرد و تنها ۴ میلیون و ۴۶۷ هزار نفر آن را زنان تشکیل می دهند که با شیوع این بیماری تعداد زیادی از این زنان شغلهای خود را از دست داده اند در نتیجه از بین رفتن یا تعطیلی کارهای پاره وقت این زنان هستند که آسیب بیشتری دیده اند چرا که علاوه بر از دست رفتن کار و فعالیت اقتصادی شان در جامعه استقلال مالی خانوادگی خود را نیز از دست داده اند و این امر علاوه بر مشکلات اقتصادی آنان را در برابر مشکلات خانوادگی نیز آسیب پذیرتر کرده است. همچون بسیاری از کشورهای دنیا در ایران نیز دولت بسته های حمایتی برای خانواده های آسیب دیده از بحران کرونا در نظر گرفته است.
معصومه ابتکار معاون رئیس جمهوری اسلامی ایران در امور زنان می گوید: دسته کم ۱۲ هزار زن سرپرست خانوار در ایران بدون هیچگونه پوشش حمایتی و بیمه ای زندگی می کنند که عواقب اقتصادی بحران کرونا ممکن است وضعیت آنان را بدتر از قبل کند. مشکلات اقتصادی هر چند می تواند موضوع قابل توجهی بر آن باشد اما می تواند در برابر سایر پیامدهایی که مستقیماً جامعه زنان را درگیر خود نموده است کم اهمیت تر باشد.
خشونت خانگی
انتشار ویروس کووید ۱۹ در جهان موجب بروز تغییرات جدید و بعضا ناشناخته متعددی در جامعه شده است به نحوی که جابجایی ساعت کاری، تعطیلی مشاغل و قرنطینه اجباری خانگی موجب تغییر عادات روزمره و سبک زندگی مردم در خانه ها شده است برخی از این تحولات موجب بروز اختلافات و درگیری هایی میان زوجین می شود مثلاً در خانواده هایی که زوج هر دو کارمند و کمتر در محیط خانواده در کنار هم بوده اند یا در خانواده هایی که یکی از زوجین (معمولاً مردها) شاغل و زن خانه دار است و ساعات کمی را در کنار همسر خود می گذرانده، اکنون پس از مدتها (یا شاید برای اولین بار) این فرصت به وجود آمده که روزها و هفته های متوالی زن و مرد بدون امکان حضور در خارج از محیط خانه یا مسافرت یا ورود مهمان با هم زندگی کنند این شرایط جدید در وهله اول استقلال زنان در رسیدگی به امور منزل را تحت تاثیر قرار داده و در عین حال موجب بروز چالش در ارتباط بین زوجین و ایجاد خشونت خانگی اعم از دعوای لفظی یا فیزیکی شده است. بر اساس گزارش های منتشر شده توسط سازمان ملل در ایام قرنطینه، خشونت علیه زنان در بسیاری از نقاط جهان بیش از ۲۵ درصد افزایش یافته تا آنجا که دبیر کل سازمان ملل در توئیتی از سران کشورها برای مداخله و حل معضل امنیت زنان یاری خواسته است.
در ایران نیز بهزاد وحید نیا معاون مشاوره و امور روانشناختی بهزیستی از افزایش اختلافات زوج ها در ایام قرنطینه خانگی خبر داد. همچنین رضا جعفری سدهی رئیس اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی نیز اعلام کرده گزارش خشونت خانگی علیه زنان در ایران ۲۰ تا ۲۲ درصد در این ایام بیشتر شده است. هر چند باید به این نکته توجه کرد که اینگونه خشونت ها قبلاً هم در خانواده ها وجود داشته و الزاماً قرنطینه خانگی علت به وجود آمدن آن نبوده است؛ با تغییر شرایط زندگی افراد در پی شیوع ویروس کرونا، دیگر امکان کنترل شرایط و جدا شدن موقت از تنش بدلیل حضور در محل کار یا (به صورت کوتاه مدت) به بهانه دیدار دوستان و … از بین رفته و این در خانه ماندن با توجه به تفاوت آستانه تحمل افراد موجب تشدید اختلافات و بروز تنش شده است از دیگر عوامل تشدید خشونت خانگی و تحت تاثیر قرار گرفتن زنان می توان به تغییرات و افزایش نقش چندگانه زنان در خانه اشاره کرد قرنطینه خانگی موجب افزایش بار مسئولیت زنان در خانه داری و امور روزمره منزل مانند آشپزی و نظافت و … شده است همچنین زنان کارمند ممکن است ناچار باشند علیرغم تعطیلی ادارات و مرخصی اجباری برخی وظایف اداری و شغلی خود را به صورت دورکاری در منزل انجام دهند ضمناً مادران به دلیل تعطیلی مدارس در بسیاری از موارد مسئولیت آموزش فرزندان خود را در غیاب مدرسه و معلم بر عهده گرفته اند این فشارها موجب شکستن نقش سنتی و عادی و کلیشهای قبلی زنان شده و آنان را تبدیل به افرادی چند شغله با ساعت کاری نامحدود کرده است. در موارد متعددی که مردان در خانواده حاضر به مشارکت و همکاری در این نقشها نشوند یا به هر دلیل امکان آن را نداشته باشند این فشارها بر زنان مضاغف می شود.
از بین رفتن فضای خصوصی در محیط خانه نیز یکی دیگر از عوامل افزایش فشارهای روانی به اعضای خانواده است که تخلیه این فشارها به روشهای نادرست و افزایش خشونت در خانواده منجر می شود.
تعطیلی کسب و کارها به افزایش فشارهای اقتصادی منجر به خالی شدن سفره ها و تاثیر نامطلوب بر روابط زوجین و افزایش بروز خشونت و اختلال در روابط آنان بوده است .
خشونت خانگی در خانواده علاوه بر ایجاد اختلال در روابط زوجین، کودکان و خصوصاً دختران را هم در معرض آسیبهای عاطفی و روانی و جسمی مانند سوء استفاده جنسی و … قرار می دهد.
زهرا رحیمی مدیر عامل جمعیت امام علی (ع) در یک نشست آنلاین در فضای مجازی از افزایش ازدواج کودکان در پی شیوع کرونا در کشور خبر داده و گفته است: در برخی از مناطق کشور مواردی از ازدواج اجباری برای کودکان به دلیل شرایط اقتصادی بعد از بحران کرونا گزارش شده است وی همچنین درباره سوء استفاده از کودکان گفته است: با این شایعه که تریاک از ابتلا به ویروس کرونا جلوگیری می کند برخی سودجویان با سوء استفاده از کودکان آنان را به بازار مواد مخدر کشیده اند. در ایران به دلیل عدم سازماندهی نهادهای مدنی حامی کودکان و مدافع حقوق زنان همچنین توسعه نیافتگی خدمات و حمایتهای اجتماعی دولتی، از جمله تعداد معدود خانههای امن و اورژانس اجتماعی با افزایش خشونتهای خانگی امکان کنترل، مهار یا مدیریت اینگونه معضلات توسط دولت یا نهادهای اجتماعی وجود ندارد و در بسیاری ازموارد قربانیان در کنار عامل خشونت به زندگی ادامه می دهند.
بروز رفتارهای نژادپرستانه و تبعیض آمیز و افراطی
بیشک طغیان هر نوع بیماری در جامعه موجب ترس و وحشت عمومی در میان مردم می شود از این رو به دنبال فراگیری ابتلا به ویروس کووید ۱۹ و گستردگی آن و طولانی شدن قرنطینه های خانگی رفتارهای افراطی و تبعیض آمیز که اغلب جمعیتهای حاشیه نشین و محروم اقتصادی و اقلیتها را قربانی می کند بروز و ظهور می یابند. مثلا به نوشته جراید نخست وزیر سابق ایتالیا در اظهارنظری ویروس کووید ۱۹ را (به غلط) به مهاجران آفریقایی نسبت داد یا ترامپ رئیس جمهور آمریکا آن را ویروس چینی نامید. زنان به عنوان کسانی که از حمایتهای اجتماعی کمتری نسبت به مردان بهره اقتصادی و روانی مواجه شویم هر چند به درستی و دقیق نمی توان در این زمینه سخن گفت اما از اتفاقات مثبت دوران پس از افول این بحران میتوان به آشنایی افراد یا سازمانها به ناکارآمدی های فردی و سازمانی خود اشاره کرد. به نظر می رسد افراد از ضعفهای خود شناخت بهتری پیدا می کنند و از این جهت سبک زندگی و عادتها و عقاید خود را تغییر می دهند. تجارب قبلی جامعه بشری نشان داده است که انسانها پس از پایان همه گیری بیماریها، دوران رشد و تعالی و تمدن و پیشرفت خود را آغاز می کنند و پیش بینی می شود تغییرات بزرگی در توسعه علم و تکنولوژی و پیشرفتهای پزشکی به وجود آید.
از دیگر سو، تاثیرات منفی کرونا در دوران پس از آن از جمله آسیبهای اجتماعی و اختلالات روحی و روانی و تاثیرات اقتصادی که از خود در جامعه برجای می گذراند؛ میتواند بسیار عمیق و نگران کننده باشد.
افزایش وقوع جرم بر اثر فقر و بیکاری و اختلالات روانی از جمله خشم و اضطراب و افسردگی دامن افراد جامعه را فرا می گیرد. همچنین در جوامع سنتی تر که وابستگی ها و علائق خانوادگی مستحکمتری در بین افراد وجود دارد مانند ایران باتوجه به نحوه دفن نامتعارف و عدم سوگواری خانواده های قربانیان بیماری کووید -۱۹ پس از افول بحران، آسیبهای جدی بر اطرافیان و خانواده این متوفیان که عمدتا از زنان و کودکان هستند وارد می شود.
همچنین پیش بینی می شود دامنه اختلافات و مشکلات خانوادگی در زوجین پس از دوران قرنطینه اجباری خانگی خود را به صورت افزایش درخواستهای طلاق در جامعه نشان دهد.
جهان در دوران پسا کرونا شاهد تغییر در اهداف سرمایه گذاری های اقتصادی تغییر ساختارهای سنتی و فعلی خانواده ها، تغییر در سیاستگذاری های بهداشتی، علمی، اقتصادی، آموزشی و تحول در ارتباطات اینترنتی و مجازی و تغییر در کیفیت سیستم های حمایت اجتماعی و اقتصادی و توسعه مشاغل خانگی خواهد بود.
در شرایط فعلی با بهره گیری از دانسته های آنچه تاکنون رخ داده است باید یرای مدیریت هر چه بهتر و کم آسیب تر این بحران حضور زنان در ساحت سیاستگذاری و تصمیم سازیهای بهداشتی پررنگتر شود و از عناصری صرفا اجرایی به عوامل سیاستگذار و تصمیم گیر ارتقا یابد.
باید بر این نکته پای فشرد که تلاش برای افزایش حضور زنان در موقعیتهای رهبری و تصمیم گیری مساله ای در مورد برابری جنسیتی نیست بلکه ضرورتی است که جامعه جهانی در تجربه مواجه با جهانگیری ویروس کرونا به آن دست پیدا کرده و با نگاه ویژه به موضوع رهبری زنان و امکان ایجاد کسب سهم بزرگتر و مهمتر برای آنان در هدایت جامعه در مدیریت بحرانها موفق تر عمل خواهد کرد.
باید در نظر داشته باشیم که برای تحقیق و توسعه و موارد متنوع دیگری که در جهان در آنها به نوآوری نیاز است غفلت از نیمی از استعدادهای ذهنی و تجربی جامعه یعنی زنان موجب محرومیت همه جامعه از توانایی های آنان خواهد بود.