انتشار کتاب بسته آموزشی یونسکو برای کشورهای خشک توسط انتشارات هامون نو
به گزارش وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران، کتاب بسته آموزشی مرجع یونسکو برای کشورهای خشک توسط انتشارات هامون نو در ۳۰۰ صفحه با قطع رحلی منتشر شد.
این کتاب که توسط شبکه طرح مدارس متحد یونسکو نوشته شده، در معاونت آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفظ محیط زیست و تحت نظارت مرکز آموزش محیط زیست و تربیت محیط‌بان تدوین و طراحی شده است. ترجمه این کتاب را هومن بهمن پور به همراه دیگر مترجمین انجام داده و آرش یوسفی به عنوان ویراستار علمی این کتاب حضور داشته است.
فصلهای این کتاب به شرح زیر می باشد:
فصل یک: کشف اکوسیستم (بوم سازگان) و تنوع زیستی (زیگونگی) آن
فصل دو : حفظ پوشش گیاهی
فصل سوم: حفاظت منابع آبی
در دیباچه این کتاب اینچنین آمده است:
هدف این بسته آموزشی
در اکوسیستم‌های خشک، تمامی اقشار جامعه از بیابان‌زایی و مشکلات ناشی از فرسایش خاک متاثر هستند. این مشکلات، منتج به تخریب محیط‌زیست شده و امکان حیات جوامع انسانی در محیط‌های طبیعی را به چالش می‌کشد.
آموزش و آگاهی محیط‌زیستی، امری حیاتی بوده و اگر بنا است که بر افراد تاثیرگذار باشد، باید زودهنگام آغاز شود. با توجه به ارایه درک بهتری از اکوسیستم‌های خشک برای دانشآموزان دوره متوسطه (و دانشآموزان بزرگتر دوره ابتدایی)، این بسته آموزشی برای آموزش محیط زیست، رویکردی مبتکرانه را پیش روی می گذارد. چرا که به گونه‌ای طراحی شده تا کنجکاوی دانشآموزان را برانگیخته، توجه آنان را جلب کرده و به بهبود انتقال اطلاعات علمی و دانش محیط‌زیستی، یاری رساند.
هدف اصلی این بسته، کمک به آموزگاران است تا محتوای علمی و اکولوژیکی آن را، به کمک روشی سرگرم کننده و جذاب منتقل کنند.
هدف بلندمدت‌تر آن است که توانمندی دانشآموزان و همه اقشار جامعه را به عنوان یک پیکره واحد، به منظور مبارزه با بیابان‌زایی و تخریب زمین، افزایش داده و در عین حال برای حفظ تنوع زیستی بکوشند.
اصل توسعه پایدار، در قلب فعالیت‌های پیشنهادی در این بسته است؛ چرا که آموزگاران و آموزشگران (با کمک افراد مورد اعتماد، همکاران محلی و متخصصان محیط‌زیست) با اجرای این فعالیت‌ها به دانشآموزان می‌آموزند کارهایی را که با کاربری سرزمین و مدیریت منابع طبیعی محل زندگی آنها مرتبط هستند، به روشی نقادانه مورد ارزشیابی قرار دهند. دانشآموزان کارهایی را که ممکن است برای اکوسیستم آسیب‌رسان یا اساساً غیرعملی باشند، شناسایی کرده و در انجام این کار، به تدریج درک خود از اثر فعالیت‌های انسانی بر محیط اطراف خود را، عمیقتر می‌کنند. از سوی دیگر دانشآموزان، با درگیر شدن در فعالیت‌های عملی، از توسعه پایدار در اکوسیستم‌های خشک، دانش بهتری کسب می‌کنند.
ساختار بسته آموزشی
بسته حاضر سه مولفه را در خود دارد:
- راهنمای آموزگار
- دفترچه کلاسی
- نقشه مناطق خشک جهان
راهنمای آموزگار، بخش مرکزی این بسته آموزشی است. این بسته بر اساس موضوع به سه فصل تقسیم شده است:
- اکتشاف اکوسیستم و تنوع زیستی آن
- حفظ پوشش گیاهی
- حفظ منابع آبی
دو فصل اول هر کدام شامل هفت فعالیت و فصل سوم شامل شش فعالیت است که بر اساس سطح دشواری محتوا و اجرا مرتب شده‌اند.
هر فصل با یک فعالیت «ساده» آعاز شده و فعالیت‌های «متوسط» یا «پیشرفته» به دنبال آن می‌آیند.
شاید آموزگار قصد داشته باشد تا فعالیت‌ها را یکی پس از دیگری به ترتیبی که در هر فصل پیشنهاد شده در کلاس انجام دهد؛ برخی از فعالیت‌ها را شاید بتوان طبق موضوع مورد مطالعه در کلاس، مطابق برنامه کلاسی مدرسه مربوطه، و سطح توانایی دانشآموزان، به طور مجزا انجام داد.
دفترچه کلاسی توسط دانشآموزان استفاده می‌شود و طوری طراحی شده که راهنمای آموزگار را همراهی کند. این دفترچه، حاوی جفت صفحه‌هایی است که برای هر فعالیت باید پر شوند. دانشآموزان به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند، و اعضای هر گروه به نوبت و با همدیگر صفحاتی را که برای آن فعالیت در حال انجام، اختصاص یافته پر می‌کنند. آنها بر استفاده از واژه‌های خود، درک خود از هدف فعالیت مزبور، خاطره تصویری و حسی خود از آن تمرین، و توان خود برای گردآوری و حفظ دانش آموخته شده و تجربه شده، اتکا می‌کنند.
دفترچه کلاسی دو رنگ چاپ شده تا بتوان به راحتی آن را کپی کرد که این کار تبادل دفترچه کلاسی را با دیگر مدارس حاضر در شبکه طرح مدارس متحد یونسکو[۱] که در نقاط خشک مختلف دنیا واقع هستند، برای آموزگار و دانشآموزان تسهیل می‌کند.
در نهایت، نقشه مناطق خشک جهان، برای نمایش در کلاس طراحی شده تا در حالی که کلاس مشغول انجام فعالیت‌ها است، به منظور انجام مقایسه مقتضی میان محیط محل زندگی شاگردان و دیگر اکوسیستم‌های خشک، آموزگار بهطور متناوب به این نقشه ارجاع دهد.
این بسته برای چه کسانی است؟
این بسته، برای آموزگاران درس‌های گوناگونی همچون جغرافیا، زیست‌شناسی و هنر در سطح متوسطه طراحی شده است.
همچنین، می‌تواند توسط آموزگاران کودکان بزرگسالتر مقطع ابتدایی و بهطور کلیتر توسط هر آموزشگری که مایل به اجرای یک برنامه آموزش محیط‌زیستی است، چه بهطور فردی یا گروهی، چه در محیط آموزشی رسمی یا غیررسمی، به کار گرفته شود.
تا جایی که افزایش آگاهی عمومی مدنظر است، این بسته را می‌توان برای ارتقای تلاش‌های تصمیم‌گیران محلی که مایل به لحاظ کردن مسایل محیط‌زیستی هنگام تدوین سیاست‌های توسعه‌ای هستند نیز، به کار بست.
اغلب فعالیت‌های این بسته که به تجهیزات بسیار کمی نیاز دارد، شامل مولفه‌ای از کشف (یا باز کشف) محیط زیست بر مبنای مشاهده، گردآوری، نقاشی، تصور و ملاقات با افراد آگاه محلی است. بنابراین، فعالیت‌های قید شده در این بسته آموزشی، کمبود منابع و شرایط کاری غالباً سخت آموزگاران در نواحی خشک را، مدنظر قرار می‌دهند.
به طور خلاصه؛ شکلی که برنامه آموزشی به خود می‌گیرد اساساً به انگیزه‌های آموزگار و توانایی‌اش برای برنامه‌ریزی خود و ترکیب کردن تلاش‌هایش بستگی دارد.
- او می‌تواند از این بسته، برای تدوین یک برنامه آموزش محیط‌زیستی موضوعی (در راستای موضوع درس کلاس) استفاده کند یا فعالیت‌های موجود در این بسته را، به عنوان بخشی از طرح‌های آموزشی و تربیتی مبتکرانه اجرا کند. همچنین می‌تواند بسته را به صورت منبع آموزش توسعه پایدار از جنبه‌های گوناگون مطرح و به روش زیر به کار ببرد:
- اهداف آموزشی بین رشته‌‌ای که از حوزه تک درس فراتر می‌روند
- روش‌شناسی مبتنی بر تفکر نقادانه
- مشارکت افراد مورد اعتماد، ذی‌نفعان محلی و متخصصان محیط‌زیست در فعالیت‌های آموزشی برای حمایت و غنا بخشیدن به نقش آموزگاران
رویکردی خلاقانه به آموزش محیط‌زیستی
تمامی فعالیت‌های عنوان شده در راهنمای آموزگار، مطابق با رویکرد خلاقانه به آموزش محیط‌زیستی تدوین شده‌اند. این رویکرد، در ابتدا دانشآموزان را ترغیب می‌کند از حواس خود برای کشف محیط‌زیست استفاده کنند. کودکانی که در کشورهای متاثر از بیابان‌زایی و غالباً در مناطق روستایی زندگی می‌کنند، از محیط طبیعی خود، تجربه عینی و واقعی دارند.
این کودکان در حالی که آموزگارشان همراه آنها است و آنها را راهنمایی می‌کند، به منظور انجام فعالیت‌ها در محیط بیرون به ماجراجویی دست می‌زنند و محیط طبیعی اطراف‌شان را به دقت بررسی می‌کنند. آنها می‌آموزند که چطور مشاهده کنند، محیط خود را بهتر «بفهمند»، آن را به دقت بررسی کنند و چیزهایی را که پیشتر به هیچ وجه متوجه آن نبوده‌اند را چگونه ببینند. آنان اشیای دم دست که بر روی زمین است، یا گونه جانوری و یا گیاهی را که در زیستگاه طبیعی‌اش زیست می‌کند، توصیف می‌کنند و همیشه بر اساس مشاهده عملی، واژگان و مفاهیم جدیدی را می‌آموزند.
دانشآموزان ممکن است با قرار دادن یک شیء در کنار شیء دیگر یا مقایسه آن با دیگر اشیای موجود در یک مجموعه که کلاس آنها را جمع‌آوری کرده، آن را دوباره کشف کنند.
در مواقعی که لازم باشد، آموزگار از شاگردان دعوت می‌کند تا آنچه را که مشاهده می‌کنند نقاشی کنند، زیرا این کار اغلب به آنها کمک می‌کند بهتر ببینند و درک کنند. هدف این نیست که مهارت نقاشی آنها را افزایش دهیم، بلکه هدف کمک به مشاهده بهتر طبیعت است. آنها نقاشی می‌کنند تا جزییات را بهخاطر بسپارند یا چشم‌انداز خاصی را ثبت کنند.
در فعالیت‌های دیگر، کلاس یاد می‌گیرد که بو و مزه گیاهان و غذاها و خوراک‌های تهیه شده از آنها را تشخیص دهد و توصیف کند. فعالیت‌های دیگر از طریق قرار دادن آنها در محیط و استفاده از تمرینات خاص برای مقایسه مقیاس انسانی با مقیاس طبیعت، آنان را به کشف مجدد عوارض زمین فرا می‌خوانند.
جان کلام آنکه، کیفیت‌های زیبایی شناسانه و الهام‌بخش محیط زیست، برای برانگیختن کنجکاوی دانشآموزان و حفظ توجه آنان به کار می‌رود. آنها می‌توانند آنچه را که در اطراف و نزدیکی خود مشاهده کرده‌اند، آنچه را که با دقت تجربه کرده‌اند و آنچه را که از آن خود کرده‌اند (و تا حدودی آموخته‌اند که آن را دوست داشته باشند) بهتر درک کنند.
در مرحله دوم اطلاعات علمی و دانش محیط‌زیستی، از طریق فعالیت‌های همه روزه که بر پایه دانش محلی استوار است و در ساختار علمی ریخته شده‌اند، به دانشآموزان منتقل می‌شود.
این فعالیت‌ها، تبادل نظر با دارندگان دانش بومی مانند چوپانان، کشاورزان، گله‌داران، جنگل‌بانان، بلدها، عطاران و پیشه‌وران را تشویق می‌کنند. ارتباط سه طرفه بین آموزگار(ان)، افراد مرجع حاضر در اجتماع و دانشآموزان، به طور مکرر مورد اشاره واقع شده است: به تعبیری این ارتباط در فعالیت‌های بسته آموزشی دیده شده است.
در گام‌های گوناگون از فعالیت‌ها، آموزگار می‌تواند نشست‌هایی با کارشناسان بومی به منظور بحث در کلاس درس به راه بیندازد تا ارتباط بین اکوسیستم و فرهنگ بومی، کاملاً مورد کنکاش قرار بگیرد.
به این شکل انتقال دانش، فوت و فن و حتی سنت شفاهی (از راه داستان و حکایت) تسهیل می‌شود.
سپس آموزگار این دانش را در چارچوب علمی قرار می‌دهد: چگونه می‌شود دانش بومی را با داده‌های علمی یافت شده در مورد اکوسیستم شکننده در مناطق خشک مطابقت داد؟ چگونه می‌شود آن را با دانش وسیعتر در مورد حفاظت گونه‌ها ترکیب کرد؟ چگونه می‌توان آن را به استفاده پایدار از منابع طبیعی پیوند داد؟ به این شکل، دانشآموزان هدایت می‌شوند تا قابلیت تفکر نقادانه خود را افزایش دهند و آموزگار به آنها کمک می‌کند تا اثر فعالیت‌های انسانی بر محیط زیست را مورد مداقه قرار دهند.
هدف فعالیت شکل و طرح: ساختار گیاهان ، مطالعه شکل و رشد گیاهان به خصوص درختان است، و آموختن اینکه چگونه آنها را از فاصله دور تشخیص داد. آموزگار از دانش عملی ساکنان محلی و سالخوردگان استفاده می‌کند. مردم محلی از چه معیارهایی استفاده می‌کنند تا یک گیاه خاص را از دور شناسایی کنند؟ آنها غالباً مسافتهای طولانی را پیاده می‌روند تا میوه‌های وحشی جمع کنند یا به دنبال علوفه بگردند و دایماً در حال تلاش هستند تا از پس شرایط محیطی بهتر برآیند؛ و این کار را با استفاده از اطلاعات تجربی کسب شده و مهارت‌های توسعه یافته از طریق تماس هر روزه با محیط زیست انجام می‌دهند.
از آنجایی که کاربرد عملی این اطلاعات تجربی در نزد افراد بومی است، در مسیر تمرینات، این اطلاعات آماده انتقال توسط سالخوردگان دانا است؛ سپس با مطالعه دقیقتر علمی از چیستی یک درخت، طرح آن، ساختار و سرشت آن، کارکرد زیستی که از ریشه تا تاج به عهده دارد، طریقه‌ای که یک درخت می‌تواند یک اکوسیستم را در درون خود شکل دهد، و نیاز به حفظ تمامیت آن در محیطی که تعادل اکولوژیکی، شکننده است این اطلاعات در یک تمرین ترکیب می‌شوند.
ایده اصلی آن است که دانشآموزان را تشویق کرد تا اثر نیروهای خارجی را بر شکل و رفتار گیاهان بررسی کنند. آیا این دو مورد توسط باد، توسط اشخاصی که احتیاجات خود را گردآوردی می‌کنند (و از تخریبی که ایجاد می‌کنند غافل‌اند)، یا توسط اثر کلی فعالیت‌های انسانی مانند چرای بی‌رویه و تغذیه دام‌ها تعیین می‌شوند؟
فهرست کردن گیاهان مفید – یک فعالیت دیگر در بسته – دانشآموزان را تشویق می‌کند تا بشر را در قلب اکوسیستم قرار دهند: نقش انسان چقدر حیاتی است؟ چگونه اکوسیستم برای رفاه هر یک از انسان‌ها ضروری است؟ چگونه تنوع زیستی لحظه به لحظه به گوناگونی نیازهای انسانی پاسخ می‌دهد؟ از نظر منبع محصولات کشاورزی و دیگر منافع، اکوسیستم، به باغی که افراد از آن میوه می‌چینند تشبیه می‌شود: یک باغ خوراکی (گیاهان قابل خوردن)، یک باغ درمانی (عرقیات گیاهی و گیاهان دارویی)، و یک باغ حفاظتی (استفاده از گیاهان برای ساخت خانه و تولید لباس). سپس دانشآموزان با دقت می‌بینند که چگونه مردم در ازای این موارد، منابع طبیعی را حفظ می‌کنند.
در بخش گیاه خوشیمن، کلاس یک گیاه خاص را انتخاب می‌کند که نقش حیاتی در زندگی هر روزه مردم محلی بازی می‌کند. شاگردان، «خدمات» فراوانی که این گیاه برای تمام جمعیت فراهم می‌کند را به نمایش گذارده و مورد تاکید قرار می‌دهند. آنها یاد می‌گیرند که چگونه یک نمونه از گیاه مزبور و تمامی محصولات و اقلام نهایی به دست آمده از آن را در کنار هم به نمایش بگذارند؛ مثلاً قالب‌های صابون درست شده از روغن زیتون حاصل از درخت زیتون Olea europaea یا دسته هاون، دسته تبر و چاقو که از چوب سخت و مقاوم Balanites aegypticaca درست شده و به «درخت صابون» یا «نخل صحرا» مشهور است.
دانشآموزان با کمک مردم بومی اهل فن، با استفاده از نقاشی و به تصویر کشیدن فرآیند ساخت، فوت و فن آنها را به نمایشگاه خود اضافه می‌کنند. نوآوری بشر با استفاده از پیوند دادن ابزارهای او، ابتکار و قابلیت کار و مهارت دستی او، و گیاهان گلچین شده به نمایش در می‌آید. این فعالیت، دانشآموزان را ترغیب می‌کند تا شکل‌های خاصی از برداشت، تولید و توزیع گیاهان را که برای اکوسیستم مضر است شناسایی کنند.
در نهایت در باغ آموزشی، یک تیم از آموزگاران، برنامه آموزشی عملی را تدوین می‌کند که در یک باغ مستقر است. این فعالیت مولفه‌ای از توسعه پایدار را در دل خود دارد. زیرا شاگردان را ترغیب می‌کند تا اقداماتی بلند مدت به نفع خودشان، شاگردان بعدی و نیز نسل‌های آتی انجام دهند.
باغ آموزشی، خود در کنار یک برنامه مدیریت سرزمین که در فعالیت قبلی (گیاه شگون‌دار) توضیح داده شد، بسط داده می‌شود. محل باغ، توسط تصمیم‌گیران محلی به مکان‌هایی پیوند داده می‌شود که برای طرح‌های حفاظت از محیط‌زیست انتخاب شده‌اند. شاگردان مدرسه بین محل آزمایش یعنی همان باغ آموزشی و نقاطی که توسط اهل فن مانند کشاورزان، جنگل‌داران، خرده مالکان، و کارشناسان محیط‌زیست به زیر کشت رفته‌اند، در رفت و آمد خواهند بود. در اثنای این فعالیت، دانشآموزان در باغبانی و جنگل‌زراعی، مهارت‌های عملی و فنی کسب می‌کنند که از طریق تماس با اهل فن پشتیبانی شده و گسترش می‌یابد.
چگونگی استفاده از راهنمای آموزگار؟
صفحه آرایی راهنمای آموزگار، طوری طراحی شده که واضح و جذاب باشد و روح برنامه را منعکس کند. نشان‌گذاری رنگی مشخص نارنجی و قهوه‌ای تیره، تشخیص سه فصل و ۲۰ فعالیت بخش‌های این راهنما را آسان می‌کند. همچنین رنگ نارنجی روی جلد در نوارهای جداکننده هر فصل و نیز سرصفحه هر فعالیت شماره‌گذاری شده، دیده می‌شود. این سرصفحه شامل عنوان فعالیت و نیز چندین نماد تصویری است که آموزگار را قادر می‌سازد تا مطالب را شناسایی و استفاده کند. در این راهنما اطلاعات زیر نشان داده شده‌اند:
سطح فعالیت: سطح سختی آن از حیث محتوا و انجام: آسان، متوسط، پیشرفته.
مکانی که فعالیت باید انجام شود: فضای باز یا داخل کلاس.
تعداد جلسات لازم در فضای داخلی برای کامل کردن فعالیت: مدت یک جلسه (دو تا سه ساعت به طور متوسط) می‌تواند توسط مدرس بر اساس زمان موجود تنظیم شود.
اهداف نیز در آغاز شرح هر فعالیت، زیر عنوان سرصفحه توضیح داده شده است. بنابراین آموزگار می‌تواند به آسانی هدف فعالیت را که معمولاً در قالب کشف محیط‌زیست تعریف شده است، دانشی که باید منتقل شود و آنچه دانشآموزان باید درک کنند را، بفهمد. در کنار انتقال دانش، برخی از فعالیت‌های پیشرفته هدف‌شان آن است که استعدادها و مهارت‌های خاصی را توسعه دهند.
روش‌شناسی که باید برای هر فعالیت دنبال شود، از طریق تقسیم فعالیت به چند مرحله پشت هم به روشنی نشان داده شده است. هر مرحله با یک فعل خلاصه شده است که یک عمل خاص را نشان می‌دهد (مثلاً «گردآوری کنید» یا «دسته‌بندی کنید»). این کار، یک حس پویا و روند واضحی از پیشرفت کار ایجاد می‌کند.
در سرتاسر شرح هر فعالیت، زیر عنوان‌ها به رنگ نارنجی هستند (رنگی که برای سازماندهی راهنما استفاده شده) بنابراین به راحتی در متن قابل تشخیص است. مثال‌هایی که هر مرحله از فعالیت را توضیح می‌دهند، به رنگ قهوه‌ای تیره (مایل به قرمز) نشان داده شده‌اند؛ رنگی که در کنار نارنجی، نشان‌گذاری رنگی مورد استفاده در سرتاسر این بسته آموزشی را شکل می‌دهد. عناوین و زیرعنوان‌ها در فهرست مطالب راهنما نیز وجود دارند که این فهرست در آغاز، دقیقاً شمه‌ای از محتوای هر فعالیت را بیان می‌کند.
در نهایت واژگان علمی و فنی مربوط به اکولوژی و محیط‌زیست، به راحتی قابل تشخیص هستند: به رنگ صورتی مشخص شده‌اند و خواننده را در انتهای راهنما، به فرهنگ واژگان هدایت می‌کنند. به این طریق بنیان دانش آموزگار، تقویت شده و دانش مورد نیاز مشخص شده است.
[۱] UNESCO’s Associated Schools Project Network