افزایش مسئولیت زنان نسبت به مردان در زمانه کرونا
گفتگوی هامون ایران با دکتر اعظم نژادی؛ دکتری جامعه شناسی
مهدیه امیری دشتی: پرسشهایی ازطرف وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران از برخی صاحبنظران علوم اجتماعی و فرهنگی مطرح شده که در ادامه این گفتگو را با دکتر اعظم نژادی؛ دکتری جامعه شناسی و مدرس دانشگاه خواهیم خواند:
هامون ایران: به نظر شما قرنطینه و محدودیت های جابجایی در دوران کرونا باعث افزایش خشونت خانگی “جنسیت محور” در خانواده شده است؟
دکتر اعظم نژادی: برای پاسخ بهتر دادن به این سوال لازم است کمی به وضعیت خانواده در شرایط قبل از کرونا برگردیم. خانواده در سال گذشته در ایران و جهان در معرض نابسامانی ساختاری و بی کانون شدن قرار داشت. اکثر افراد خانواده در خارج از خانه زیست می کردند و خانه برای اکثریت افراد به محل استراحت اجباری تبدیل شده بود. دارم در مورد خانواده مدرن در شهرهای بزرگ حرف می زنم. البته در شهرهای کوچک و مناطق روستایی وضعیت خانواده متفاوت بود. در این خانواده ها هم تعداد افراد به دلایل مهاجرت جوانان و مردان برای پیدا کردن کار و زندگی دچار ضعف شده بود. در نتیجه، اعضای خانواده تا قبل از ظهور کووید ۱۹ بیشترین زمان خود را در بیرون از خانه سپری می کردند، اکنون ترس از ابتلا به بیماری و نداشتن انتخاب دیگری آنها را مجبور کرده برای مدتی طولانی در خانه بمانند. ماندن در خانه در روزهای ابتدایی از جذابیت زیادی نسبت به روزهای بعدی برخوردار بود. آشنایی اندک نسبت به خلق و خوی یکدیگر، محل زندگی نامناسب (خانه های کوچک و کماکان بدون فضای عمومی کافی)، افراد را بیش از حد ممکن و لازم در معرض ارتباط با یکدیگر قرار داده است. تراکم شدید روابط منشا برخورد و درگیری شده است.
از طرف دیگر، افرادی که عادت زندگی در بیرون خانه را داشتند، همان رفتار بیرونی را وارد خانه کرده که منشا ناراحتی بسیار شده است. استفاده از گوشی همراه توسط زوجین به مدت طولانی، نگاه کردن تلویزیون و بی توجهی به یکدیگر، استراحت کردن بیش از اندازه و بی مسئولیتی نسبت به امورات خانه، آغاز کلاس های آنلاین و نداشتن شرایط برای برگزاری کلاس (محیط مناسب و بدون صدا) موجب بهم ریختگی خانه و خشونت درون خانگی شده است.
ما شاهد این هستیم که در زمان کرونا ، مسئولیت زنان نسبت به مردان بیشتر شده است، نظافت درون خانه، رسیدگی به فرزندان، توجه به همسر و ضدعفونی کردن مواد خریداری شده از جمله وظایف روزمره ای بود که زنان موظف به انجام آن شدند. زمانی که زنان متوجه بی توجهی همسران نسبت به محیط خانه و پذیرفتن مسئولیت و مهمتر بی دقتی نسبت به خواسته های همسر کرد، آنها نسبت به این عملکرد مردان واکنش منفی نشان دادند. در ابتدا این واکنش ها بصورت ناراحتی، غر و قهر و در مدتی طولانی به طلاق عاطفی منجر شده است. هر چقدر کرونا ماندگاری اش طولانی تر می شود، تاثیرات منفی و مخرب آن در خانواده ها خود را بیشتر به نمایش می گذارد.
هامون ایران: تاثیر کرونا برامنیت زنان در کدام یک از سطوح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بیشتر بوده است؟ و این مساله را مطرح کنید که “شکنندگی امنیت” زنان در هر سطح چه تاثیری بر خود زنان و بالتبع نهاد خانواده گذاشته است؟
دکتر اعظم نژادی: تا قبل از شرایط کرونایی، زنان به عنوان عنصر فعال و نقش آفرین حضور کمرنگی در خانه ها داشتند. به طوری که بیشتر زمان ها دیده می شد، اکثریت خانواده های طبقه متوسط خوردن غذا در بیرون از منزل را به ماندن در خانه ترجیج داده و در فضاهایی مثل کافی شاپ، رستوران و سفره خانه شاهد برزگ شدن و تربیت فرزندان خود هستند. در فضایی مثل سفره خانه که صدای ساز فضای سالن را پر کرده و هر یک از تخت های کناری مشغول بازگو کردن خاطره یا روزمرگی خود می باشند، چگونه فرزندان آداب نشستن و خوردن غذا را باید آموزش می دیدند؟ در خانواده های طبقه پایین به دلیل مشکلات اقتصادی، مردان بیشتر وقت و زمان را خارج از خانه بودند و زنان در خانه مسئولیت سامان دادن امور را به عهده داشتند. با ظهور کرونا و بازگشت اعضای خانواده به سوی خانه برای باری دیگر آشپزخانه به عنوان قلب خانه و نماد هنرمندی زنان شروع به فعالیت کرد. نقش زنان در این زمان بیش از هر زمان دیگری خود را به عرصه نمایش گذاشت. درست است که بعد از مدتی زنان از این وضعیت خسته شدند، اما اعلام رضایت افراد در خانواده آنها را متوجه کار ارزشمندشان نموده است.
زنان شاغل به عنوان کمک معیشت در این روزها نقش موثر و به سزایی داشتند. البته ناگفته نماند که بیشتر افراد در این روزها از کار بی کار شده و شرایط سختی برای خود این افراد به لحاظ روحی و همچنین به دلیل تنگناهای اقتصادی در خانواده وضعیت وخیمی را بوجود آورده است. زنان در عرصه اجتماع، زنان خانه دار با بسته بندی کردن اقلام مواد غذایی، درست کردن ماسک و …، رسیدگی به خانواده های کرونایی و زنان شاغل با کمک های مادی و … نقش مهمی را در بسامان کردن مشکلات اجتماعی به عهده داشتند.
فشار بیش از اندازه بر زنان و کم مسئولیتی مردان موجب شده است تا شکنندگی روانی و عاطفی و روحی زنان پیش آید. بیشتر زنان در دوران کرونا با ماندن در خانه، احساس می کنند که مورد بی توجهی قرار گرفتند و همه امور بر گردن آنها می باشد. در حالی که مشارکت جمعی می توانست مشکلات درون خانه را رفع نماید. زنان در این وضعیت دچار ناراحتی های روحی شده و از نقش آفرینی مثبت دور می شوند.
هامون ایران: کرونا در ایران تا چه میزان بر اقتصاد “زنان سرپرست خانوار” تاثیر گذاشته و “جنسیت” آنها تا چه میزان در این مساله دخیل بوده است؟
دکتر اعظم نژادی: کرونا شرایط مردم را به یکباره دچار تغییر کرده است. بیشتر خانواده ها به لحاظ اقتصادی ضعیف بودند و در این وضعیت ضعیف تر شدند. در این حین زنان سرپرست خانوار شرایط بدتری را نسبت به دیگران تجربه می کنند. در این روزها که گرانی بیش از هر زمان دیگر غوغا کرده است بر مشکلات خانواده به خصوص زنان تنها تاثیرات ناخوشایندی داشته است. زنان سرپرست خانوار در شرایط غیر کرونایی احتمال کسب مهارت و کار را داشتند در حالی که در دوره کرونا مشکلات اقتصادی و کمبود شغل و فشارهای اقتصادی بر سختی زندگی شان افزوده است. آنها دچار نابسامانی های اقتصادی بسیاری شده اند. بدین لحاظ است که جنسیت در شرایط کرونایی نقش منفی بر زیست زنان داشته است. البته مردان هم در شرایط کرونایی دچار مشکل شده اند نه به اندازه زنان.
هامون ایران: آیا کودکانی که در دوران کرونا به دلیل وضعیت بد اقتصادی خانواده از تحصیل بازمانده اند را می توان یکی از گزینه های بسیار مهم در “تغییر و دگردیسی”نهاد خانواده در آینده قرار داد؟
دکتر اعظم نژادی: در هر جامعه ای خانواده هایی که به لحاظ اقتصادی شرایط ضعیف تری دارند، نسبت به شرایط بحرانی آسیب پذیرتر می باشند. کماکان که در دوره قبلی (دوره قاجاریه که با ناامنی و مشکلات عدیده ای روبرو بودیم) مشاهده می شود، زنان فاقد مهارت اجتماعی در هنگام بروز بیماری و ناباروی می توانستند در کنار همسران خود به عنوان هوو به زندگی شان ادامه دهند. دیدن این شرایط ناگوار مادران را متوجه کسب مهارت اجتماعی کرده و مادران در کنار آماده سازی دختران در امر زناشویی ، اموختن مهارت اجتماعی را در دستور کار خود قرار دادند. از این مثال نتیجه می گیریم ، هر زمان وضعیت جدید و نویی برای افراد بوجود بیاید که موقعیت آنها را به لحاظ نحوه زیست مورد تهدید قرار دهد، افراد را بیش از قبل به راهکاری جهت برون رفت از مشکل وا می دارد. پس یقینا ایده ها و نظرهای جدید موجب شرایط جدید برای خانواده ها شده و آنها را نسبت به گذشته متمایز می کند.
شرایط دوره کرونایی موجب شده است تا ما در اینده شاهد تغییرات مهمی در خانواده باشیم. جایگاه زنان و پیران و کودکان در خانواده در اینده از موضوعات مهمی است که باید به ان فکر کرد. هر نوع تامل و دقتی و تعیین سیاستی دراین زمینه راه و زمینه ای برای تغییر درخانواده خواهد شد. قطعا در شرایط بعد کرونا، بهبود اقتصاد مجالی برای بازبینی زنان در مورد وضعیتشان در خانواده خواهد شد.
هامون ایران: عدم وجود نهادهای حمایتی پایدار از زنان در دوران کرونا چه تاثیری بر سبک زندگی آنها گذاشته و این تاثیرات چه پیامدهای مثبت و منفی در پی دارد؟
دکتر اعظم نژادی: نهادهای حمایتی اساسا برای رفع مشکلاتی طراحی شده است که خانواده به طور طبیعی از رفع انها عاجز بوده است. ما شاهد هستیم که در شرایط بحرانی مثل سیل و زلزله تا حدودی این نهادهای حمایتی کمک کننده بوده اند. در شرایط کرونایی هم تا حدودی این وضعیت وجود داشته است. زیرا در کنار مردم از دیرباز بوده و در مواقع بحرانی نقش آن بیشتر دیده می شود. این نهادها به اعضای خانواده کمک می کند تا خودشان را در وضعیت نابسامان گم نکنند. فرصتی می دهند تا افراد خودشان را نسبت به محیط پیرامونی وقف دهند. اشنایی با وضعیت جدید خود عاملی برای عدم بهم ریختگی جامعه و خانواده خواهد شد. در اکثر زمان ها دیده شده که نهادهای حمایتی به افراد خاص مثل از کارافتادگان، بیماران صعب العلاج و زنان تنها و … کمک کرده است، اما با ظهور کووید ۱۹ بیشتر افراد که در شغل های آزاد مشغول به کار بودند، از کار بی کار شده و مورد حمایت نهادهای حمایتی قرار گرفتند. باید دقت شود، این کمک ها منجر به وظیفه و بی مسئولیتی افراد نشود.
البته در صورت بی توجهی به نقش نهادهای حمایتی در شرایط بحرانی کرونا و عدم ورود انها به این مسئله موجب خواهد شد تا شرایط اقتصادی وروحی و روانی خانواده ها سخت تر شود. امید واریم تا هماهنگی بین نهادهای حمایتی و نهاد دولت و خانواده دیگر نهادها راهی برای برون رفت از مشکلات برای مردم ایران باشد.
هامون ایران: کرونا تا چه میزان بازتاب دهنده “صداهای خاموش” زنان و کودکان بوده و آیا کرونا توانسته در کنار زنان و کودکان مسایل “فقر و ناامنی” را نیز بیشتر بازنمایی کند و آنها را در کنار هم قرار دهد؟
دکتر اعظم نژادی: در هر دوره ای از تاریخ ما شاهد بیماری و مشکلاتی که از عوامل طبیعی مثل سیل و زلزله و … بودیم وهستیم. پس کرونا اولین و آخرین موضوعی نیست که جامعه را متوجه خود کرده باشد. در هر جامعه ای با آمدن بحران بالطبع قشر ضعیف و متوسط آسیب بیشتری را متحمل می شوند. اما این دلیل بر این نیست که آن وضعیت در جریان به نفع عده ای خاص رقم می خورد.
کرونا به دلیل این که فراگیر بوده است و همه مردم جهان وایران را درگیر کرده است نتوانسته است بر گروه خاصی متمرکز شود. البته فقرا و ندارها بیشتر تاثیر پذیرفته اند. ولی کرونا و مدعیان حل مشکلات کرونا هنوز در ایران راهی در مهم تر کردن فقرا و زنان ندار و ناامنی پیدا نکرده اند و بیشتر انرا یک امر عمومی می دانند. این معنا را می توان در نحوه رفتار مدیرانی که قصد دارند تا راههای برون رفت از مشکلات ناشی از کرونا را پیدا کنند می بینیم. کمتر توجه شده است تا مثلا به توسعه مشاغل خانگی یا مشاغل کوچک که حتی ندارها هم می توانند در ان نقشی داشته باشند توجه کنند. انها به مسائل بهداشتی و درمانی بیشتر توجه می کنند. یعنی بیماران کرونایی برایشان مهم تر می باشند تا جمعیتی که در اثر کرونا فقیر و گرفتار شده اند. این فقرا و گرفتارها دراینده بیماران خواهند بود. به این دلیل است که من مدعی ام مدیران بیشتر به معلول ها توجه می کنند تا علل. در این زمینه باید کاری کرد. در این صورت است که صدای فقرا و زنان مشکل پیدا کرده و زنان سرپرست خانوارها بیشتر دیده خواهد شد.