تاثیر منفی کرونا بر فعالیت نهادهای مدنی
گفتگوی هامون ایران با شیرین احمدنیا؛ دانشیار جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران
مهدیه امیری دشتی: پرسشهایی ازطرف وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران از برخی صاحبنظران علوم اجتماعی و فرهنگی مطرح شده که در ادامه این گفتگو را با شیرین احمدنیا؛ دانشیار جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران خواهیم خواند:
هامون ایران: به نظر شما قرنطینه و محدودیت های جابجایی در دوران کرونا باعث افزایش خشونت خانگی “جنسیت محور” در خانواده شده است؟
دکتر شیرین احمدنیا: بله، طبق شواهد مطالعات بین المللی میزان خشونت های خانگی که آسیب پذیری کودکان و زنان را در برداشته است در دوران بعد از همه گیری کرونا افزایش نسبی داشته است. گذشته از الگوی سنتی اعمال خشونت که شواهد همواره تفوق نسبت بالاتر خشونت مردان نسبت به زنان (در مقایسه با اعمال خشونت زنان نسبت به مردان) را نشان داده است، در جریان تشدید شرایط مشکلات فقر اقتصادی و بی عدالتی ناشی از گسترش کووید-۱۹؛ نسبتهای بالاتری از شیوع این الگو هم توسط سازمانهای متولی رسیدگی به قربانیان خشونت خانگی و اورژانس اجتماعی نظیر بهزیستی در ایران گزارش شده است. صندوق جمعیت ملل متحد برآورد کرده طی شش ماه انتهایی سال ۲۰۲۰ میلادی ۳۱ میلیون مورد خشونت خانگی جدید طی شرایط قرنطینه صورت بگیرد. و از طرفی، دسترسی زنان به نهادهای خدمات حمایتی در نتیجه اعمال سیاستهای قرنطینه، فاصله گذاری و تعطیلی های گسترده، محدودتر می شود.
هامون ایران: ثاتیر کرونا برامنیت زنان در کدام یک از سطوح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بیشتر بوده است؟ و این مساله را مطرح کنید که “شکنندگی امنیت” زنان در هر سطح چه تاثیری بر خود زنان و بالتبع نهاد خانواده گذاشته است؟
دکتر شیرین احمدنیا: مطالعات نشان می دهد که یکی از نگرانی های پدیدارشده در خصوص دختران و زنان در جوامع مختلف در ارتباط با حرکت عقب-گرد در زمینه ی پیشرفتهای حاصله در ارتباط با کاستن از نابرابری های جنسیتی و موفقیت هایی بوده است که در جهت توانمندسازی اقتصادی زنان تا پیش از دوران کووید-۱۹ حاصل آمده بود. زنان در بسیاری از جوامع در حال توسعه در نتیجه ی شرایط کرونا و تنگنای اقتصادی خانواده هایشان در معرض ازدواج زودهنگام و ازدواج اجباری قرار گرفته اند. ازدواج زودهنگام ایشان را در معرض بارداری های زودرس نیز قرار می دهد که روی سلامت زنان و دختران جوان تاثیرگذار است. با بسته شدن مدارس نیز دختران جوان به همین ترتیب در معرض ازدواج زودهنگام قرار می گیرند و در نتیجه از ادامه ی تحصیل باز می مانند. از سوی دیگر، بسته شدن مدارس یا ادامه ی تحصیلی که مستلزم بهره مندی از امکانات تکنولوژی دیجیتال است ممکن است ادامه ی تحصیل دختران را در خانواده هایی که از پشتوانه های مادی لازم برخوردار نیستند از ادامه ی تحصیل و توسعه ی فردی محروم سازد. اگر به زنان شاغل توجه کنیم، در شرایط بحران اقتصادی معمولا زنان شاغل نسبت به مردان شاغل باز هم آسیب پذیرترند چرا که مشاغلی که زنان بدان مشغول می شوند عمدتا در بازار غیررسمی فراهم شده یا مشاغلی با مهارت کم تر شناسایی می شود. در میان زنان شاغل نسبت قابل توجهی را زنان سرپرست خانوار نشکیل می دهند که در مقایسه با سایر زنان آسیب پذیرترند.
هامون ایران: کرونا در ایران تا چه میزان بر اقتصاد “زنان سرپرست خانوار” تاثیر گذاشته و “جنسیت” آنها تا چه میزان در این مساله دخیل بوده است؟
دکتر شیرین احمدنیا: از آنجا که زنان سرپرست خانوار بیش تر به عنوان نیروی شاغل غیررسمی فعالیت می کنند کم تر تضمینی برای تدارک خدمات حمایتی یا بیمه ای برایشان وجود دارد و درآمدشان بر حسب شکل گیری بازار فروش یا نیاز به فعالیت های خدماتی شان تامین می شود. کرونا با تعطیلی فعالیت مشاغل در سطح وسیع و پایین آوردن قدرت خرید در سطح گسترده، بر توان کسب درآمد این قشر نیز تاثیرگذار بوده است. مسلما زنان سرپرست خانوار با توجه به تنوعی که در تعریف شان وجود دارد همه از سطح اقتصادی یکسانی برخوردار نیستند اما طبق شواهد قبلی موجود که حکایت از این داشته که نسبت قابل توجهی از ایشان در درجه اول در نتیجه فوت همسر و بعد در نتیجه طلاق در شرایط خود-سرپرستی یا سرپرستی خانوار قرار گرفته اند معمولا از تحصیلات، سوابق حرفه ای و امکانات اقتصادی بالایی برخوردار نیستند چون قرار بر این بوده که صرفا به نقشهای سنتی خویش یعنی همسری و مادری اشتغال داشته باشند. هنگامی که به صورت غیرمترقبه در مسوولیت اقتصادی خانوار خود قرار می گیرند ناچارا عمدتا به انواع مشاغل خدماتی، فروشندگی و کارهای تولیدی محدود در فضای خانه اشتغال پیدا می کنند که در نتیجه، شرایط کسادی بازار بر امکان تداوم فعالیت اقتصادی و کسب درآمد ایشان به شدت تاثیرگذار است و ایشان را در شرایط فقر و تنگدستی قرار می دهد. بخشی از مشاغل زنانه را هم عملا مشاغل حوزه ی سلامت و بهداشت در بر می گیرد نظیر پرستاری. در شرایط همه گیری کووید-۱۹ زنان به همین دلیل نیز بیش تر در معرض ابتلا و آسیب پذیری نسبت به ویروس کرونا قرار گرفتند و به قربانیان این اپیدمی تبدیل شده اند. در صورتی که طی برنامه ریزی های بلندمدت به توانمندسازی زنان و دختران جوان توجه بیش تری بشود در آینده زنان کم تری به مصائب زنان سرپرست خانوار امروز در ایران دچار می شوند. از سوی دیگر ضرورت دارد برنامه های حمایتی از مشاغل خرد یا صاحبان مشاغل آسیب پذیر بیش تر مورد توجه قرار بگیرند و عملا تبعیض مثبت برای تدارک بیمه، امکانات رفاهی یا برنامه های جبرانی مالی برای زنان در اولویت قرار داده شود.
هامون ایران: آیا کودکانی که در دوران کرونا به دلیل وضعیت بد اقتصادی خانواده از تحصیل بازمانده اند را می توان یکی از گزینه های بسیار مهم در “تغییر و دگردیسی”نهاد خانواده در آینده قرار داد؟
دکتر شیرین احمدنیا: دوران کرونا به هر حال تاثیر خود را بر وضعیت کودکان و سرنوشت آتی ایشان باقی خواهد گذاشت و تعیین ابعاد این تاثیر مستلزم انجام پژوهش ها و مطالعات اجتماعی و اقتصادی بلندمدت است.
هامون ایران: عدم وجود نهادهای حمایتی پایدار از زنان در دوران کرونا چه تاثیری بر سبک زندگی آنها گذاشته و این تاثیرات چه پیامدهای مثبت و منفی در پی دارد؟
دکتر شیرین احمدنیا: این هم سوالی نیست که بشود به شکل نظری به آن پاسخ داد. مطالعات نشان می دهد کشورهایی که نظام خدمات حمایتی اجتماعی قوی تر و موثرتری داشته اندن به نحو بهتری به بحران کرونا در مورد اقشار آسیب پذیرشان واکنش نشان داده اند و از آسیب های حاصله کاسته اند.
هامون ایران: کرونا تا چه میزان بازتاب دهنده “صداهای خاموش” زنان و کودکان بوده و آیا کرونا توانسته در کنار زنان و کودکان مسایل “فقر و ناامنی” را نیز بیشتر بازنمایی کند و آنها را در کنار هم قرار دهد؟
دکتر شیرین احمدنیا: بحران کووید-۱۹ بر فعالیت ها و دستاوردهای جامعه مدنی تاثیر منفی گذاشته است. در نتیجه ی قرنطینه و فاصله گذاری اجتماعی عملا اقدامات رایج که از سوی نهادهای مدنی برای حمایت طلبی در جهت رساندن صدای گروه های خاموش شکل می گرفت دچار محدودیت شده و بسیاری از سمن ها که امکان راه اندازی حرکات جمعی در فضای واقعی جامعه را داشتند اینک منابع مالی خود را از دست داده اند هر چند اقبالی که نسبت به فعالیت بیش تر آنلاین در چارچوب بهره مندی از تکنولوژِی دیجیتال به وجود آمده تا حدی مشکلات حاصله را جبران کرده و دنیای مجازی فضایی با برد وسیع تر را برای انتشار پیام و منعکس کردن صدا، مشکلات و نیازهای این بخش از جامعه را برایشان تامین کرده است.