تمرکز بسیار بالایی درباره تاثیرات پاندمی کرونا در سطح جهان شکل گرفته است
گفتگوی هامون ایران با دکتر صمد رسول زاده اقدم؛ جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
مهدیه امیری دشتی: پرسشهایی از طرف وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران از برخی صاحبنظران علوم اجتماعی و فرهنگی مطرح شده که در ادامه این گفتگو را با دکتر صمد رسول زاده اقدم؛ جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان خواهیم خواند:
هامون ایران: به نظر شما قرنطینه و محدودیت های جابجایی در دوران کرونا باعث افزایش خشونت خانگی “جنسیت محور” در خانواده شده است؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: همانگونه که در بحرانهای مشابهی همچون ابولا نیز مشاهده شده است، میزان خشونت های خانگی در دوران کرونا افزایش یافته است. بخاطر کنترل شیوع بیماری بسیاری از کشورها قوانین سفت و سخت از قبیل قزنطینه خانگی، تعطیلی مشاغل، محدودیتهای مسافرت و محدودیتهای گسترده‌ای را برای منع تردد شهروندان ایجاد کرده‌اند. اگرچه این قوانین برای جلوگیری از شیوع بیماری موثر هستند اما برخی پیامدهای اجتماعی ناگواری همچون فشارهای روانی، بیکاری، بی حوصلگی و خشونت های خانگی علیه کودکان و زنان را نیز در پی داشته اند. از آنجایی که شروع این محدودیتها با تعطیلی برخی از فعالیتهای خدمات اجتماعی به گروههای آسیب پذیر توام بوده است بنابراین احتمال آسیب پذیری قربانیان خشونت در چنین شرایطی بیش از پیش شده است. افزایش میزان حور عاملین خشونت در خانه، کاهش برنامه های حمایتی و مراقبتی اجتماعی، فشارهای اقتصادی، و در برخی مواقع سوء مصرف مواد و مشروبات الکلی از جمله عوامل تاثیرگذار بر افزایش خشونتهای خانگی در دوران محدودیتهای کرونایی محسوب می شود. در دوران قرنطینه خانگی برخی از منازل تبدیل به چهاردیواری بسیار خطرناکی می شود که قربانیان و عاملین خشونت را بالاجبار در درون خود حبس نموده است. علاوه بر این بخاطر فاصله گذاری اجتماعی سلامت روانی انسانها مختل شده و این موضوع نیز احتمال درگیری و خشونت را در فضاهای خانوادگی افزایش می‌دهد. گزارشهای یونیسف بیانگر افزایش میزان خشونت جنسی و بی توجهی علیه کودکان در دوران محدودیتهای خانگی است. حتی برخی از محققین به نوع جدیدی از خشونتهای خانگی در دوران کرونایی اشاره کرده اند و آن تهدید قربانی به مبتلا کردن به ویروس کرونا است. در برخی از کشورها گزارش شده که میزان تقاضا به دریافت حمایتهای اجتماعی در برابر خشونتهای خانگی در دوران قرنطینه افزایش یافته است. برای مثال میزان تماس با مراکز خدمات اجتماعی ۲۵ درصدافزایش یافته و میزان جستجوی مراکز خدمات رسانی به قربانیان خشونت در گوگل افزایش یافته است.
هامون ایران: تاتیر کرونا برامنیت زنان در کدام یک از سطوح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بیشتر بوده است؟ و این مساله را مطرح کنید که “شکنندگی امنیت” زنان در هر سطح چه تاثیری بر خود زنان و بالتبع نهاد خانواده گذاشته است؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: شیوع بیماری کرونا کشورها را با مشکلات عدیده‌ای در زمینه‌های مختلف اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی،بهداشت و سیاست مواجه نموده است. با توجه به اینکه هنوز تنها راه ممکن مقابله با این ویروس جلوگیری از شیوع این بیماری است بنابراین قوانین و پروتکل‌های بهداشتی و فاصله گذاری اجتماعی سبب ایجاد مشکلات عدیده ای می شود که این مسائل و مشکلات زمانی که با مساله فقر، تضاد، ضعف حمایتهای اجتماعی و مسائل جنسیتی آمیخته می‌شود بغرنج تر می شوند. در این بین با توجه به صبغه تاریخی فرهنگ مردسالاری در اغلب جوامع و نابرابریهای جنسیتی که در آنها مشاهده می شود به نظر می رسد زنان و دختران بیشتر مستعد آسیب پذیری هستند. در سطوح اجتماعی مسائلی از قبیل خشونت های خانوادگی، افزایش بار مسئولیتهای نقش زنانه در خانواده، مشکلات آموزشی فرزندان و کاهش روابط خانوادگی بیشتر متوجه زنان است. از منظر اقتصادی نیز بویژه زنانی که در مشاغل خدماتی خویش فرما شاغل هستند و یا در شرکتهای خصوصی مشغول بکار هستند بیشتر در معرض بیکاری و از دست دادن شغل خود هستند. از منظر فرهنگی نیز شاید بتوان گفتن فرهنگ و ساختارهای فکری جامعه تقویت کننده و بازتولید کننده چنین ساختارهای محدودکننده محسوب می شود . عدم حضور زنان در فعالیتهای اجتماعی خارج از منزل که در دوران محدودیتهای کرونایی تشدید می شود شاید بیشترین تهدید کننده امنیت فکری،اجتماعی و اقتصادی باشد که ریشه در باورهای فرهنگی نسبت به نقش و جایگاه زنان در جامعه دارد. از آنجایی که در فرهنگ ایرانی زنان نقش محوری در خانواده ایفا میکنندلذا میتوان انتظار داشت با به خطر افتادن امنیت زنان در خانواده روابط،مسئولیتها،نقشها و ساخت خانواده نیز دچار تغییر و تحول خواهد شد.
هامون ایران: کرونا در ایران تا چه میزان بر اقتصاد “زنان سرپرست خانوار” تاثیر گذاشته و “جنسیت” آنها تا چه میزان در این مساله دخیل بوده است؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: همانگونه که قبلا نیز گفته شد مشکلات اقتصادی کرونا زمانی تشدید می شود که با مسائل جنسیتی و توانمندی مالی خانواده ها آمیخته شده باشد. زنان سرپرست خانواده عموما به لحاظ اقتصادی خیلی ضعیف هستند و عموما مشاغل ثابت و تضمین شده ندارند درآمد اندک آنها به ندرت کفاف تامین مایحتاج زندگی را می دهد و این فقر و تنگدستی زمانی بیشتر می شود که منبع درآمد ناچیز آنها مسدود شود. با توجه به اینکه اغلب این زنان در مشاغل خدماتی و با دستمزد پایین مشغول به کار هستند در نتیجه تعطیلی بسیاری از این مشاغل ممکن است شغل خودشان را از دست بدهند. از آنجایی که بخش قابل توجهی از این زنان تحت حمایت قوانین و مقرارت حمایتی از قبیل بیمه بیکاری، مرخصی پزشکی و بیمه خدمات درمانی نیز قرار ندارند بنابراین شکنندگی اقتصادی جامعه در دوران کرونا بیش از هر قشر دیگری به این قشر آسیب وارد می کند. باید یادآوری کرد که این زنان علاوه بر تحمل بار مسئولیت معیشت خانوار رسیدگی به امورات خانه،فرزندان و خویشاوندان را نیز به تنهایی بر دوش میکشند که این مساله فشار مضاعفی را بر آنها تحمیل می کند که ممکن است در مدت زمان بسیار کوتاهی خانواده و خود این زنان را از پای درآورد و بحرانهای زیادی را متوجه خانواده سازد.
هامون ایران: آیا کودکانی که در دوران کرونا به دلیل وضعیت بد اقتصادی خانواده از تحصیل بازمانده اند را می توان یکی از گزینه های بسیار مهم در “تغییر و دگردیسی”نهاد خانواده در آینده قرار داد؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: در جهان مدرن امروزی امکان تحرک اجتماعی در زمینه‌های مختلف برای افراد جامعه وجود دارد. یکی از فاکتورهای مهم تاثیر گذار بر تحرک و رشد اجتماعی دستیابی به فرصتها و منابع اجتماعی است که به دلیل اینکه جامعه مدرن یک جامعه تفکیک یافته و تخصصی است لذا کسب مدارج تحصیلی و دانش آموختگی می‌تواند این فرصت را برای تحرک اجتماعی فراهم سازد. اما علیرغم تاکیدی که در قانون اساسی در مورد آموزش رایگان برای تمامی اقشار جامعه شده است در دو دهه گذشته شاهد بوده‌ایم که آموزش و مدرک تحصیلی نیز به کالایی تجاری تبدیل شده و بنابراین متاسفانه فرصتهای برابر آموزشی از بخش مهمی از اقشار جامعه گرفته شده است. ما در حال حاضر شاهد رشد قارچ گونه و بدون نظارت موسسات آموزشی غیر انتفاعی و آزاد هستیم از ولع ارتقا فرزندان این سرزمین برای کسب ثروت و مال اندوزی بهره می برند. این مساله نه تنها ارزش علم و دانش را به عنوان یک ارزش فرهنگی از بین برده بلکه دسترسی همگان را به فرصتهای برابر آموزشی محدود ساخته است. این نابرابری آموزشی در دوران شیوع بیماری کرونا بیش از پیش شده است به دلیل فقدان زیر ساختهای مناسب اموزش مجازی رایگان برای همگان و هزینه بر بودن وسایل آموزش مجازی . هنوز خیلی از خانواده‌های محروم در نقاط محروم کشور یا خانواده‌هایی که به لحاظ بنیه مالی بسیار ضعیف هستند امکان خرید گوشی هوشمند، تبلت یا کامپیوتر را ندارند. بسیاری از مناطق دورافتاده کشور هنوز به شبکه های اینترنت سراسری وصل نیستند و حتی امکان برقراری تماس موبایلی هم در آنها فراهم نشده است. البته به دلیل نو بودن مسائل ناشی از شیوع بیماری کرونا نمی توان در مورد تاثیرات انها در حوزه‌های مختلف اجتماعی و دگردیسی خانواده‌ها صحبت کرد. باید تحقیقات مختلفی صورت گیرد و تحولات خانواده در دوران پسا کرونا مورد ردیابی قرار گیرد اما اگر بتوان تاثیرات کرونا را در یک قالب بزرگتر بنام عامل تشدید کننده نابرابری و فقر خانواده‌ها قرار داد می توان گفت با تشدید این نابرابریها فقر و تنگدستی در خانواده‌ها بازتولید شده و ممکن است مسائل و آسیبهای مختلفی همچون مهاجرت، حاشیه نشینی،ترک تحصیل و گسست خانواده را ایجاد کند.
هامون ایران: عدم وجود نهادهای حمایتی پایدار از زنان در دوران کرونا چه تاثیری بر سبک زندگی آنها گذاشته و این تاثیرات چه پیامدهای مثبت و منفی در پی دارد؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: برخوردهای خانواده با دستورالعملهای کرونایی در موارد بسیاری می‌تواند مشکل افرین باشد. قوانینی به ظاهر ساده – که اکنون باید با دقت بسیاری اجرا شوند – می تواند چالش های غیرمنتظره ای ایجاد کند و اینکه مردم تحت تأثیر این قوانین قرار می گیرند به شدت به ترکیب خانواده و نوع جامعه آنها بستگی دارد. در تاریخ ۲۳ مارس ، سوپرمارکت ها در هلند قانونی را وضع کردند که فقط به تعداد محدودی از خریداران به طور هم زمان اجازه می داد و مشتریان فقط می توانستند بدون همراه به فروشگاه وارد شوند. این قانون به ویژه برای برخی از والدین تنها مشکلات اساسی ایجاد کرد ، زیرا آنها هیچ کس را نداشتند تا از فرزند خود مراقبت کنند (که البته این امر با سیاست ها و روش های مداوم فاصله گذاری تقویت می شد). سازمان حمایت از مادران مجرد در نامه‌ای عمومی به نخست وزیر زنگ خطر را به صدا درآورد: چندین مورد گزارش شده است که مادران تنها از دسترسی به خرید مواد غذایی محروم هستند.همه افراد شبکه اجتماعی برای جایگزینی ایفای نقش های خود ندارند ، همه سوپرمارکت ها به خانه جنس تحویل نمی دهند و آسیب پذیری مالی این گروه نیز به این معنی است که خرید آنلاین و درخواست شخص دیگر برای انجام خرید همیشه امکان پذیر نیست
بیماری کرونا خانواده ها را مجبور می کند تعادلی بین کار و خانواده ایجاد کنند. با تعطیلی مدارس و مراکز حمایتی روزانه والدین به تنهایی مسئول مراقبت از کودکان و شاید هم آموزش آنها در خانه هستند. بسیاری از والدین کارهای خود را در داخل خانه انجام می دهند در حالی که برخی از آنها نگران از دست دادن شغل و درآمد خود هستند و والدینی که در مراکز بهداشتی کار می کنند برای مدتها نمی توانند اعضای خانواده خود را ببینند تا مانع انتقال ویروس به آنها شوند. تحت هر شرایطی برقرای تعادل میان کار و خانواده یکی از چالشهای مهم خانواده ها در دوران کرونایی است. در این مورد که شرایط همه گیری ویروس می تواند نابرابری جنسیتی را افزایش دهد مباحث زیادی مطرح شده است و در این مباحث اشاره شده که کارهای خانگی زنان تشدید شده است. شاید بتوان گفت یکی از تاثیرات مثبت کرونا افزایش مهارت زنان در استفاده از تکنولو‍ی‌های ارتباطی است. به عنوان مثال شرکت در جلسات آنلاین آداب و رسوم جدید را می طلبد از جمله اینکه باید بدانیم چه وقت دستمان را برای مشارکت در جلسه بلند کنیم و یا چه زمانی باید مکالمات را بصورت محرمانه تبدیل کنیم و یا اینکه چگونه پیامها را در چت های خصوصی و عمومی تایپ کنیم.این تصمیمهای جزئی و غیر ارادی، انواع جدیدی از فرهنگها و رسوم رفتاری را ترویج می کنند که در درون آنها مفاهیمی از قبیل سلسله مراتب و حساسیتهای فرهنگی نهفته است.
ارتباط ما با خانه هایمان بیشتر شده و احساس زندگی خانوادگی در ما تقویت می شود بخاطر اینکه بجای پرسه زنی و وقت گذرانی در خیابان همه اوقات خودشان را در خانواده سپری می کنند و به باغبانی و نقاشی در خانه می پردازند. افرادی که در یک خانه زندگی می کنند به یکدیگر بیشتر نزدیک می شوند و به همدیگر وابسته تر می شوند. پخت و پز به بخشی از فعالیتهای روزانه اعضای خانواده تبدیل می شود و نیازهای غذایی که قبلا از بیرون تهیه می شد مانند نان و خمیر مایه توسط خود اعضاء خانواده و با مشارکت یکدیگر صورت می گیرد. شیوع ویروس کووید۱۹ در واقع سبک مصرفی خانوارها را هم متحول می کند و کالاهایی مانند دوچرخه، ابزارهای باغبانی، و خریدهای الکترونیکی و سفارشی بیانگر نوعی فرهنگ مصرف کرونایی می باشد. چگونه باید در فضاهای عمومی حضور پیدا کنیم؟ آیا مردم در روزهای بهاری باز هم برای خوردن غذا به رستوران می روند؟ آیا مردم باز هم در پارکها و فضای سبز بصورت فامیلی جمع شده و کباب جوجه با دوغ می خورند؟ آیا باز هم نشانی از بازیهای خانوادگی از قبیل وسطی و گل یا پوچ … خواهیم یافت؟
هامون ایران: کرونا تا چه میزان بازتاب دهنده “صداهای خاموش” زنان و کودکان بوده و آیا کرونا توانسته در کنار زنان و کودکان مسایل “فقر و ناامنی” را نیز بیشتر بازنمایی کند و آنها را در کنار هم قرار دهد؟
دکتر صمد رسول زاده اقدم: کرونا یک مهمان ناخوانده و نامطلوبی بود که جهان را غافلگیر نمود. با توجه به شیوع گسترده و جهانی این ویروس یک عزم جهانی و بین المللی نیز برای مقابله با آن ایجاد شد. شاید بتوان گفت تنها پاندمی تاریخ که تا این حد توانسته است تمرکز جهانی را برای مقابله ایجاد کند پاندمی کرونا بوده است. این عزم جهانی سبب شد ابعاد مختلف این مساله مورد توجه واقع شود. شاید یکی از محاسن کرونا این بود که امکان بروز و ظهور مقولات مختلف را فراهم نمود و گروههایی از جامعه که تاکنون امکان ابراز وجود نداشتند یا صدای آنها شنیده نمیشد این فرصت را یافتند تا با انسجام بیشتر و به شکل هدفمند مسائل خود را بازگو کنند. خیلی جالب است با اینکه مدت زمان زیادی از شیوع جهانی بیماری کرونا نمی گذرد اما تعداد مقالات، گزارشهای علمی، وبینارها، کارگاههای مجازی و هسته‌های علمی که به جنبه های جنسیتی و خانوادگی می پردازند به شکل چشمگیری افزایش یافته است. بیماری کرونا بیش از پیش توجهات را به سمت کانونهای خانوادگی مبذول داشته و زنان،کودکان،سالمندان و پرستاران بهتر از هر زمان دیگری توانستند صدای خود را به گوش جهانیان برسانند. کرونا سبب شده تا اندیشمندان به جنبه‌های آمیخته فقر و جنسیت بیشتر تمرکز کنند. یکی از اهداف اصلی مطالعات زنان در عصر جدید ارائه دیدگاهی التقاطی و چند وجهی از مسائل زنان بود که به نظر میرسد کرونا فرصت مناسبی را برای آزمون و تجربه این رویکرد فراهم ساخته است.