فهم جامعه شناختی احساس ناامنی غذایی ایرانیان
طاها عشایری[۱]، فاطمه نامیان[۲]، فهیمه رضایی[۳]، محمد زمانی[۴]
چکیده
زمینه و هدف: بنیادی‌ترین نیاز انسان‌ها، دسترسی بدون دغدغه به خوراک، پوشاک و مسکن است. تأمین و دسترسی به غذا در هرم حقوقی انسان‌ها در تداوم حیات جمعی امری مهم و الزامی است. سال ۱۳۹۸ شهروندان با احساس ناامنی غذایی مواجه شده و این امر به‌شدت به تورم انتظاری، افزایش قیمت کالا و به هم خوردن آرامش جمعی نظام خانواده شده و به‌تبع در سایر ابعاد زندگی اجتماعی اثرگذار بوده است. این پژوهش بر آن است که علت جامعهشناختی احساس ناامنی غذایی را در بین شهروندان قمی بررسی کند.
روش: این مقاله برای پاسخ به پرسش اصلی، از روش sample power تعداد ۲۷۰ نفر به‌عنوان حجم نمونه تعیین و پرسشنامه به‌صورت تصادفی بین شهروندان توزیع‌شده است.
یافته‌ها: بین متغیرهای آنومی اخلاقی، بازدارندگی رسمی، اعتماد سیاسی، امنیت شغلی، فرصت‌طلبی و حافظه جمعی تاریخی با احساس ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد. درنهایت، آنومی اخلاقی با مقدار (۰.۱۶۸)، بازدارندگی رسمی (۰.۲۹۱)، بیتفاوتی اجتماعی (۰.۳۲۹)، اعتماد سیاسی (۰.۴۶۸-)، امنیت شغلی (۰.۲۴۶-)، فرصت‌طلبی (۰.۱۸۷) و حافظه جمعی-تاریخی (۰.۲۳۸) روی ناامنی غذایی تأثیر داشته است.
بحث و نتیجه‌گیری: احساس ناامنی غذایی، علاوه بر اینکه یک مسئله اقتصادی بوده، بلکه در سطحی بالاتر، ریشه اجتماعی-فرهنگی، تاریخی و گاهی روانی دارد که نیازمند سیاست‌گذاری میان‌مدت و بلندمدت در سطوح کلان، میانه و خرد است.
واژگان کلیدی: ناامنی غذایی، فرصت‌طلبی، حوادث تاریخی، احتکار کالا، کمیابی منابع
مقدمه و بیان مسئله
غذا ازجمله نیازهای بنیادین بشر است که تأمین آن در مقوله امنیت غذایی نهفته است. دستیابی نامطمئن به مواد غذایی هنوز یکی از مشکلات مهم جهانی است (نجفیانزاده و همکاران، ۱۳۹۳: ۳۵). ناامنی غذایی به مفهوم دسترسی محدود یا نامطمئن به غذای کافی و سالم، یا توانایی محدود برای دستیابی به غذا از راه‌های قابل‌قبول اجتماعی است (حججی و همکاران، ۱۳۹۴: ۸۸). ناامنی غذایی تأثیر جدی بر وضعیت تغذیه افراد جامعه می‌گذارد (ستوده و همکاران، ۱۳۹۴: ۵۳). امنیت غذایی دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم است. جامعهشناسی غذا؛ مطالعه جامعهشناختی عادت‌های غذایی، نقشی که محیط اجتماعی در تولید و مصرف مواد غذایی را ایفا میکند، بررسی میکند (علیزاده اقدم، ۱۳۸۹: ۲۸۸). امنیت غذایی یکی از فاکتورهای اصلی تأمین‌کننده سلامت فردی و اجتماعی است (کوهی، ۱۳۹۳: ۹۷). به‌زعم مازلو در نظریه سلسله‌مراتب نیازها؛ نیازهای انسان شامل پنج دسته نیازهای فیزیولوژیکی (غذا، آب و میل جنسی)، نیاز به امنیت ، تعلق پذیری و محبت (دوست داشتن و دوست داشته شدن)، احترام و خود شکوفایی است (سلطانی و همکاران، ۱۳۹۵: ۱۴۵). گرایش انسان به رفع نیازها و تحقق منافع و مصالح شخصی بدون لحاظ کردن دیگران به‌عنوان خودمداری و تک‌روی یا خودمحوری است. فردگرایی خودخواهانه نوعی از فردگرایی است که در آن نفع شخصی اولویت تام داشته و افراد صرفاً به دنبال تأمین منافع خویش هستند (قادری و القونه، ۱۳۹۶: ۲). در جامعه ایران، مطالعه فرهنگ فردگرایی (منفی) بسیار مهم است (آزاد ارمکی،۱۳۹۳: ۲۱). انسان‌ها برای بقاء خود به دیگران نیاز دارند و بقاء انسان امری طبیعی است که در این امر، با دیگران بودن امکان زندگی را میدهد (شارون،۱۳۸۹: ۵۲ و ۵۳). اصول حاکم بر فرهنگ فردگرایی، اجازه میدهد که آن‌ها به‌صورت جداگانه سکنی گزیده و رفتار نمایند (ریلو و همکاران، ۱۹۹۷). بین فردگرایی و وفور منابع یا ثروت و بین جمع‌گرایی و کمیابی منابع یا فقر رابطه معنیداری وجود دارد. در جوامعی که بر سلسله‌مراتب تأکید دارند، حس پایین منزلت اجتماعی در گروه، افراد را به عضویت در جمع سوق میدهد که هدف اصلی ارتقا منزلت اجتماعی، تأمین امنیت اجتماعی، اعتماد زایی و حفظ سنت هست (تریاندیس، ۲۰۰۹). همیشه طبقات پایین (فقرا) در مقایسه با طبقات بالای جامعه (مرفهان) گرایش بیشتری به دفاع از جمع بودگی، خویشاوندان و درون‌گروهی دارند (کوهن، ۱۹۹۷). مردم این جوامع، گرایش بیشتری به همدلی، مسائل عاطفی و داشتن روابط عاطفی باهم دارند (کیتایاما و همکاران، ۲۰۰۷). با توجه به‌شدت کمیابی منابع، ارزش و هنجارهای جوامع سنتی چه کشاورزی و کوچ‌نشینان، ایجاب میکند که توجه به امنیت گروه، نظم و انضباط اجتماعی، احترام به سنت‌ها، هم‌رنگی و نهایت ادب و نزاکت نسبت به سلسله‌مراتب و اعضای گروه را بسیار جدی بگیرند (اسوارتز، ۱۹۹۴). به لحاظ نظری می‌توان محرومیت نسبی را جزء ناامنی غذایی دانست (غفاری و حبیب پور گتابی، ۱۳۹۴؛ پناهی،۱۳۹۳؛ هایز و همکاران[۵]،۲۰۰۸؛ سیگل،۲۰۰۸؛ سیگل و سنا،۱۳۸۴ و حسینی نثار و فیوضات،۱۳۹۰). احساس ناامنی غذایی و کمبود کالاها و استفاده از موقعیت با هدف سود شخصی، نوعی کاهش تفکر نوع‌دوستی و رواج رفتار فردگرایی منفی اقتصادی است. آنچه احساس ناامنی غذایی را در طی سال ۱۳۹۸ دامن زد، بیشتر امری درونی بود تا بیرونی و این امر نیازمند واکاوی جامعهشناختی است. به‌این‌ترتیب هدف اصلی این پژوهش تبیین جامعهشناختی احساس ناامنی غذایی ایرانیان (شهروندان قم) است.
رویکردهای نظری
امنیت غذایی: شرایطی است مردم در فقر یا ترس از گرسنگی و قحطی زندگی نمی‌کنند، هدف عمده امنیت غذایی، ایجاد اطمینان برای تمامی انسان‌ها در دسترسی فیزیکی و اقتصادی به مواد غذایی اساسی است. پس امینت غذایی بر پایه سه شاخص ۱. موجود بودن و دسترسی به مواد غذایی، ۲. توان اقتصادی خرید و انتخاب مواد غذایی و ۳. تأمین سلامت و پایداری در دریافت مواد غذایی استوار است (باقرزاده آذر و همکاران، ۱۳۹۵: ۴۸). سرچشمه فکری امنیت غذایی به بحران غذا در اوایل دهه ۱۹۷۰ برمی‌گردد. امنیت غذایی شامل عرضه متمرکز کالاهای اساسی غذایی به‌منظور بهبود مداوم مصرف غذا و خنثی کردن اثرات ناشی از نوسانات تولید و قیمت است (اسفندیاری و میرعباسی، ۱۳۹۴: ۱۶۱).
پیشینه پژوهش
جدول ۱. پیشینه پژوهش
|
نویسنده |
نتایج |
|
هزارجریبی و علیزاده (۱۳۹۱) |
بین سرمایه اقتصادی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد. بین دسترسی به غذا و کفایت غذایی رابطه معنیدار و معکوس ولی بین سرمایه اقتصادی و کیفیت غذایی رابطه معنیدار و مستقیم وجود دارد. ناامنی غذایی شهروندان برحسب مقطع تحصیلی و نوع شغل افراد متفاوت است. |
|
کوهی (۱۳۹۳) |
بین اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و شبکه روابط اجتماعی با ناامنی غذایی رابطه وجود دارد. |
|
علیزاده اقدم (۱۳۸۹) |
سبک غذایی شهروندان برحسب وضعیت تأهل، جنسیت، وضعیت طبقه متفاوت بوده و سن، شاخص حجم بدن، سرمایه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به طرق مختلف بر سبک غذایی تأثیرگذار بوده است. |
|
شرفخانی و همکاران (۱۳۸۸) |
وضعیت مسکن، وضعیت خودرو، وضعیت والدین (تک والدین یا دو والد بدن) و وضعیت درآمد خانوار از عوامل مؤثر بر امنیت غذایی خانوار است. |
نظریه آنومی اجتماعی: جامعه، ساحتی اخلاقی دارد و با انگاره های اخلاقی، بقاء و ماندگاری اجتماعی را حفظ میکند. وقتی بحرانهای اخلاقی رواج یابد و نقطه پیونددهنده و اتصالگر موجود نباشد، آنومی و بی هنجاری پدیدار میشود. آنومی همان عدم التزام به قواعد اخلاقی است (مسترویچ، ۱۹۸۸: ۸۴). فردگرایی و کاهش نوع‌دوستی، نشان از کمرنگ شدن آرمان‌های اخلاقی در جامعه است. فروپاشی قواعد اخلاقی، همان کمرنگ شدن انسجام عقیدتی و ارزشی در جامعه است. آنومی از نبود قواعد اخلاقی مقتدر برمی‌خیزد (اورو، ۱۹۸۸). این عدم التزام ناشی از کمرنگ شدن یا واضح نبودن این قواعد در جامعه است. منشأ اصلی این قواعد اخلاقی در دو عامل مهم سنت (مذهب) و عرف (قوانین عرفی) نهفته است (پارک و برگس، ۱۹۲۱). مرتون چگونگی سازگاری فرد با نظام اجتماعی و فرهنگی را در قالب گزاره های زیر، بررسی کرد:
۱- میزان تأثیرپذیری از هدف و هنجارهایی که رفتارها را در جهت هدف تنظیم می‌کنند.
۲- میزان پذیرش هدف و هنجارها به‌عنوان دستورات اخلاقی و ارزشهای درونی شده.
۳- میزان نسبی توانایی دستیابی به هدف؛ شانسهای زندگی در ساختار امکانات.
۴- میزان تضاد یا تفاوت بین هدف پذیرفته‌شده و توانایی دستیابی به آن (غفاری، ۱۳۹۰).
به نظر پارسونز کار ویژه و اصلی جامعه محدود ساختن امیال بی‌حدوحصر انسان و وضع قواعد و مقرراتی برای این امیال است. جامعه نیز همچون نظامهای مکانیکی یا ارگانیکی مجموعهای از اجزاست که بین آن‌ها روابط متقابل وجود دارد، چنین مجموعهای بر مکانیسمهای همبستگی پیچیده مبانی اخلاقی استوار است (والاس، ۱۹۸۶: ۱۷). اجتماع اخلاقی، شیوه خاص از ارتباط داشتن با دیگران است که آن را به‌صورت «ما» تعریف کردهاند. مقوله «ما»، با سه الزام اخلاقی؛ اعتماد، وفاداری و اشتراک مساعی با دیگران، مشخص میشود (زتومکا، ۱۹۹۹: ۵). وجود و شیوع ارزشهای اخلاقی مثبت، چون صداقت، امانت‌داری، حسن ظن، سعه‌صدر و وفای به عهد در عرصههای مختلف حیات اجتماعی که تعیینکننده چارچوبی برای یک جامعه اخلاقی هستند (غفاری، ۱۳۹۰: ۶۳). براین اساس، ضعف اخلاقی جامعه، زمینهساز فردگرایی است (افروغ، ۱۳۷۸: ۱۴۰). ﻳﮏ ﺍﻧﺴﺠﺎﻡ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺩﺭ ﺣـﻮﺯﻩ ﺗﻌـﺎﻣﻠﻲ ﻣﻌـﻴﻦ ﺷﮑﻞ ﻭ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﻴﺪﺍ میکند (چلپی، ۱۳۸۹: ۲۲).
نظریه کمیابی منابع: ولع دستیابی به مواد خام و ارزشمند بسیاری از جوامع را به جنگ می‌کشاند (دیلینی، ۱۳۹۰:۳۰۵). کمیابی منابع عامل غارت و تضاد اجتماعی بین گروه‌ها بوده است (بهروان، ۱۳۹۰: ۵۷). رقابت به‌عنوان یک فرایند اجتماعی و شکلی از تعامل اجتماعی در جامعه دارای کارکردهای خاصی است. رقابت یکی از راه‌های تخصیص کالاهای محدود و کمیاب جامعه است. وظیفه آن شکل دادن به نگرش‌های افراد رقیب به طریقی خاصی را به عهده دارد. هنگامی‌که افراد با رقابت می‌کنند، گرایش‌های غیردوستانه در میان آن‌ها شکل می‌گیرد. عواملی از قبیل تفاوت‌های زبان میان پیش‌زمینه‌های فرهنگی، پیش‌داوری و عقاید قالبی و تفاوت جسمی و ظاهری مانع همسازی یا اتحاد بین گروه‌ها میشود (چیتمبار، ۱۳۸۹: ۱۰۰). کشمکش و رقابت ناشی از مبارزه کنشگران بر سر چیزی ارزشمند است، درجایی مبارزه هست، بعضی کنشگران برنده و برخی بازنده می‌شوند و یا در بیشتر موارد بیشتر از دیگران سهم می‌برند (شارون، ۱۳۸۹: ۱۰۹). افراد برای دستیابی به ارزشهای مطلوب و موردنظر خود تلاش می‌کنند. گاهی در جوامع انسانی این تلاش‌ها به‌صورت رقابت ظاهر میشود. رقابت جوامع برای دستیابی به ارزشهای اجتماعی باید بر موازین و اصولی استوار باشد تا محیطی مساعد برای تأمین نیازها و خواسته‌های افراد فراهم آید. در غیر این صورت رقابت به ناسازگاری و ستیزه‌جویی می‌انجامد که خود تضعیف گروه و درنهایت نابسامانی جامعه را به همراه دارد (سیف الهی،۱۳۹۲: ۱۷۵).
نظریه حافظه تاریخی-جمعی: حافظه جمعی[۶] به‌مثابه یک فعالیت و فرایند اجتماعی است که در آن به خاطر آوردن رخدادهایی در سطح جامعه فراتر از فرد، به‌وسیله و برای جمعی مشخص صورت می‌گیرد (جانعلیزاده و همکاران، ۱۳۹۶: ۳۶). به‌زعم هالبواکس این ما نیستیم که تصمیم می‌گیریم چه چیزی را به خاطر بسپاریم یا فراموش کنیم، بلکه این جامعه، فرهنگ و تاریخ است که آن را به ما تحمیل میکند (فاضلی، ۱۳۹۲). حافظه جمعی حفظ اتصال جامعه است. داستان قهرمانان، رویدادهای حماسی و اصل و منشأ گروه‌ها، منبع همبستگی عاطفی و ذهنی مردم است و حافظه جمعی پیوسته در حال نو شدن و تغییر شکل است و این فرایند با گذر هر نسل، شکل تازه به خود می‌گیرد (اسمیت، ۱۳۸۳: ۱۰۰)؛ یعنی حافظه جمعی گذشته فعالی است که به هویت ما شکل میدهد (فرزبد و همکاران، ۱۳۹۷: ۸).
فرضیه‌های پژوهش
بین احساس امنیت شغلی، حافظه جمعی تاریخی، آنومی اخلاقی، اعتمادی سیاسی، فرصت‌طلبی، بیتفاوتی اجتماعی، بازدارندگی رسمی و احساس ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد.
روش پژوهش
روش مورداستفاده در این پژوهش پیمایش[۷] هست. در این پژوهش ابزار اندازه‌گیری متغیرها و گردآوری اطلاعات، پرسشنامه محقق ساخته است که در آن مجموعهای از گویه‌ها به شکل طیف لیکرت[۸] به پاسخگویان ارائه شد. برای تعیین حجم نمونه از sample power استفاده شده که برابر در سطح آلفای ۵ صدم، مقدار ۰.۱۵ ضریب همبستگی، با ۹ متغیر اصلی پژوهش در توان ۸۰ درصد برابر با ۲۷۰ تعیین‌شده است.
جدول ۲: ضرایب پایایی پژوهش
|
شاخص |
پایایی |
پایایی ترکیبی |
|
احساس امنیت شغلی |
۰.۸۰۱ |
۰.۸۲۴ |
|
حافظه جمعی تاریخی |
۰.۸۳۸ |
۰.۹۰۲ |
|
آنومی اخلاقی |
۰.۸۶۳ |
۰.۸۸۱ |
|
فرصت‌طلبی |
۰.۸۱۴ |
۰.۸۶۲ |
|
اعتماد سیاسی |
۰.۸۷۴ |
۰.۹۲۶ |
|
بیتفاوتی اجتماعی |
۰.۸۰۰ |
۰.۸۵۱ |
|
بازدارندگی رسمی |
۰.۸۰۸ |
۰.۸۸۳ |
|
ناامنی غذایی |
۰.۸۱۶ |
۰.۸۳۰ |
یافته‌های پژوهش
الف. توصیفی
-مرد ۹۷ نفر (۳۵.۳)، زن ۱۷۸ نفر (۶۴.۷)، مجرد ۱۰۵ نفر (۳۸.۲) متأهل ۱۷۰ نفر (۶۱.۸)، شاغل ۱۲۸ نفر (۴۶.۵)، بیکار ۷۲ نفر (۲۶.۲) محصل ۷۵ نفر (۲۷.۳) بوده است. حداقل سن پاسخگویان (۱۵)، حداکثر (۵۷)، انحراف معیار (۹.۹) و میانگین سنی (۳۰.۴۴) بوده است. درآمد زیر دو میلیون تومان ۸۶ نفر (۳۱.۳)، دو تا سه میلیون تومان ۵۴ نفر (۱۹.۶)، سه تا چهار میلیون تومان ۱۷ نفر (۶.۲)، چهار تا پنج میلیون تومان ۹ نفر (۳.۳)، بالای پنج میلیون ۱۱ تومان (۴) و محل تولد ۹۳ نفر (۳۳.۸) روستا، ۱۸۲ نفر (۶۶.۲) شهر، وضع تملک، ۳۸ نفر (۱۳.۸) ملکی، ۲۰۷ نفر (۷۵.۳) استیجاری/رهن، ۳۰ نفر (۱۰.۹) خانه پدری بوده است. به لحاظ طبقه اقتصادی ۶۳ نفر (۲۲.۹) خیلی پایین، ۵۸ نفر (۲۱.۱) پایین، ۳۸ نفر (۱۳.۸) متوسط پایین، ۹۵ نفر (۳۴.۵) متوسط بالا، ۱۴ نفر (۵.۱) بالا و ۷ نفر (۲.۵) خیلی بالا است. تحصیلات ۷ نفر (۲.۵) بی‌سواد/ابتدایی، ۱۱۸ نفر (۴۲.۹) راهنمایی، ۱۱۳ نفر (۴۱.۱) دیپلم، ۲۷ نفر (۹.۸) فوق‌دیپلم، ۶ نفر (۲.۲) لیسانس و ۴ نفر (۱.۵) فوق‌لیسانس و بالاتر است. قومیت ۸۰ نفر (۲۹.۱) ترک، ۱۲۸ نفر (۴۶.۵) فارس، ۲۹ نفر (۱۰.۵) عرب و ۳۸ نفر (۱۳.۸) سایر است.
ب. استنباطی
– ضریب همبستگی پژوهش
جدول ۳: ضریب همبستگی پژوهش
|
متغیر مستقل |
متغیر وابسته |
مقدار پیرسون |
معنای دوطرفه |
نتیجه |
|
آنومی اخلاقی |
احساس ناامنی غذایی |
۰.۲۵۹ |
۰.۰۰۰ |
قبول |
|
بازدارندگی رسمی |
۰.۱۴۵- |
۰.۰۱۶ |
قبول |
|
|
اعتماد سیاسی |
۰.۵۸۱- |
۰.۰۰۰ |
قبول |
|
|
بیتفاوتی اجتماعی |
۰.۰۴۹ |
۰.۴۱۴ |
رد |
|
|
امنیت شغلی |
۰.۳۴۱- |
۰.۰۰۳ |
قبول |
|
|
فرصت‌طلبی |
۰.۱۵۸ |
۰.۰۰۹ |
قبول |
|
|
حافظه جمعی تاریخی |
۰.۴۹۳- |
۰.۰۰۰ |
قبول |
نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که:
-بین متغیر آنومی اخلاقی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۰ برابر با ۰.۲۵۹ است. به‌طورکلی، هرچه میزان آنومی اخلاقی در جامعه بیشتر باشد، به همان میزان احساس ناامنی غذایی در جامعه بیشتر است.
-بین متغیر بازدارندگی رسمی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۱۶ برابر با ۰.۱۴۵- است. کاهش سطح بازدارندگی (قضایی و انتظامی) و ایجاد باور عمومی رهاشدگی جامعه، آرزوهای نامحدود و سیر نشدنی را در افراد در جستجوی درآمدهای مالی و منافع شخصی ایجاد کرده و باعث میشود که در مسیر احتکار گام برداشته و رواج این عمل، باعث هراس و اضطراب شهروندان نسبت به بحرانی بودن آینده از حیث کمیابی کالا، فقدان مواد اساسی اولیه و مایحتاج زندگی خواهد شد.
-بین متغیر اعتماد سیاسی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۰ برابر با ۰.۵۸۱- است. نخستین شرط، ثبات در جامعه، اعتماد است، در شرایط بحرانی و کمبود جامعه با کالاهای اساسی، درصورتی‌که اعتمادی بین شهروندان و نهادهای دولتی، اجرایی و سیاسی که درصدد اطمینان بخشی به جامعه هستند، وجود نداشته باشد، ناامنی ذهنی نسبت به دستیابی به نیازهای غذایی زندگی روزمره در آن‌ها افزایش‌یافته و کنش‌های روزمره خانواده را از تعادل خارج میکند.
-بین متغیر بیتفاوتی اجتماعی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۴۱۴ برابر با ۰.۰۴۹ است. نبود حس همدردی، نوع‌دوستی و احساس مشترک نسبت به شرایط طبقات مختلف جامعه ازجمله اقشار پایین جامعه؛ باعث میشود که عمده گروه‌های اجتماعی درباره تحولات اقتصادی و اجتماعی دچار ابهام و هراس شده و به دلیل تصور و پنداشت شکاف بین طبقات افتثصادی—احجتماعی در همدردی و همیاری اجتماعی، بسترهای ناامنی غذایی در شهروندان افزایش می‌یابد.
-بین متغیر امنیت شغلی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۳ برابر با ۰.۳۴۱- است. شغل خوب، مطمئن، با ثابت و پایدار، در هر شرایطی (شرایط بحرانی و غیر بحرانی)، امینت بخش زندگی جمعی است. نداشتن یک‌چشم انداز مالی ثابت و باثبات با هر سطحی از درآمد، احتمال نگرانی غذایی و مشکل در دستیابی به آن در وضعیت حاد را افزایش میدهد.
-بین متغیر فرصت‌طلبی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۹ برابر با ۰.۱۵۸ است. به‌طورکلی، هرچه میزان فرصت‌طلبی در جامعه بیشتر باشد، به همان میزان احساس ناامنی غذایی در جامعه بیشتر است.
-بین متغیر حافظه جمعی-تاریخی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۰ برابر با ۰.۴۹۳- است. کنش‌های روزمره و رفتارهای اجتماعی مردم، ریشه تاریخی دارد. کنش اجتماعی بشر امری معنادار و متناسب با ارزیابی عقلانی صورت می‌گیرد.
در جدول شماره ۴ اثر مستقیم و غیرمستقیم و کل بر ناامنی غذایی ارائه‌شده است.
جدول ۴: اثر مستقیم و غیرمستقیم و کل بر ناامنی غذایی
|
متغیرهای پژوهش |
مستقیم |
اثر غیرمستقیم |
اثر کل |
||
|
مقدار اثر |
مقدار تی |
سطح معنیداری |
|||
|
آنومی اخلاقی-> ناامنی غذایی |
۰.۱۶۸ |
– |
۰.۱۶۸ |
۳.۳۷۲ |
۰.۰۰۰ |
|
بازدارندگی رسمی-> ناامنی غذایی |
۰.۲۴۲ |
۰.۰۴۹ |
۰.۲۹۱ |
۴.۵۶۸ |
۰.۰۰۱ |
|
بیتفاوتی اجتماعی-> ناامنی غذایی |
۰.۳۲۹ |
– |
۰.۳۲۹ |
۷.۸۹۰ |
۰.۰۲۰ |
|
اعتماد سیاسی -> ناامنی غذایی |
۰.۴۳۲- |
۰.۰۳۶- |
۰.۴۶۸- |
۶.۶۳۲ |
۰.۰۰۰ |
|
امنیت شغلی-> ناامنی غذایی |
۰.۱۹۴- |
-۰.۵۲ |
۰.۲۴۶- |
۵.۳۶۱ |
۰.۰۰۱ |
|
فرصت‌طلبی -> ناامنی غذایی |
۰.۱۸۷ |
– |
۰.۱۸۷ |
۳.۸۸۵ |
۰.۰۰۰ |
|
حافظه جمعی-تاریخی -> ناامنی غذایی |
۰.۲۳۸ |
– |
۰.۲۳۸ |
۸.۶۲۴ |
۰.۰۰۳ |
|
۰.۶۱۳R Square = |
۰.۵۹۳R Square adjusted= |
||||
مطابق نتایج فوق، درمجموع متغیرهای معنیداری در مدل ۵۹ درصد از تغییرات متغیر ناامنی غذایی را تبیین می‌کنند و ۴۱ درصد آن را متغیرهایی تبیین می‌کنند که در مدل پیش‌بینی‌نشده‌اند و خارج از مدل هستند.
بحث
نتایج پژوهش نشان می دهد که:
-بین متغیر آنومی اخلاقی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی آن برابر با ۰.۲۵۹ و ضریب مسیر برابر با ۰.۱۶۸ است. به این معنی عدم رعایت اخلاقیات اجتماعی و گسستن معیارهای اخلاقی همراه با سایر عوامل نقش مهمی در شرایط بحرانی ازجمله احساس ناامنی غذایی شهروندان دارد. وقتی اخلاق در جامعه تضعیف شود حالت آنومیک هم‌شدت پیدا میکند چراکه نظام اخلاقی به‌عنوان شیرازه جامعه است؛ تعاون و همکاری متقابل رنگ می‌بازد و جای خود را به فردگرایی افراطی میدهد، فردی که حتی حاضر میشود از هر وسیله‌ای جهت رسیدن به اهدافش استفاده کند. این نتایج با مطالعات غفاری (۱۳۹۰)، اورو (۱۹۸۸)، پارک و برگس (۱۹۲۱)، والاس (۱۹۸۶) و زتومکا (۱۹۹۹) همسو است.
-بین متغیر بازدارندگی رسمی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۱۶ برابر با ۰.۱۴۵- و ضریب مسیر آن برابر با ۰.۲۴۲ است. شهروندان در شرایط بحرانی وقتی احساس کنند، جامعه توان بازدارندگی، تنبیه و کنترل شرایط موجود را ندارد، بیشتر دچار احساس ناامنی غذایی می‌شوند که با نتایج مطالعات علیزاده اقدم (۱۳۸۹)، والاس (۱۹۸۶)، زتومکا (۱۹۹۹) و شارون (۱۳۸۹)، همسو هست.
-بین متغیر بیتفاوتی اجتماعی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۴۱۴ برابر با ۰.۰۴۹ و ضریب مسیر آن برابر با ۰.۳۲۹ است. بی‌تفاوت بودن شهروندان نسبت به وقایع جامعه و عدم حساسیت نسبت به آن، درشدت یافتن میزان احساس ناامنی غذایی به دلیل فقدان حس جمع‌گرایی و رواج فردگرایی منفی مؤثر خواهد بود که با نتایج مطالعاتی کوهن (۱۹۹۷)، تریاندیس (۲۰۰۹) و زتومکا (۱۹۹۹)، همسو است.
-بین متغیر اعتماد سیاسی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۰ برابر با ۰.۵۸۱- و مقدار ضریب مسیر آن در مدل برابر با ۰.۴۳۲- است. احساس ناامنی غذایی در ارتباط با ساختار دولت-ملت ناشی از نداشتن اعتماد به برنامه‌ها، استراتژی، سیاست‌های جاری ساختارهای اجتماعی است و به این خاطر ممکن است با آن همنوایی نشان ندهند که با نتایج مطالعات هزارجریبی و علیزاده (۱۳۹۱)، کوهی (۱۳۹۳)، والاس (۱۹۸۶)، زتومکا (۱۹۹۹)، همسو است.
-بین متغیر امنیت شغلی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۳ برابر با ۰.۳۴۱- و مقدار ضریب مسیر آن در مدل برابر با ۰.۱۹۴- است. تأثیر مخرب احتمال بیکاری در اطمینان افرادی که دارای فرصتهای شغلی محدود هستند، جدیتر، رادیکالتر و عملگراتر می‌شوند. به این خاطر عدم امنیت شغلی بسترهای احساس ناامنی غذایی را شدت می‌بخشد که با نتایج مطالعات غفاری و حبیب پور گتابی (۱۳۹۴)، پناهی (۱۳۹۳)، هایز و همکاران (۲۰۰۸) و حسینی نثار و فیوضات (۱۳۹۰)، هزارجریبی و علیزاده (۱۳۹۱)، علیزاده اقدم (۱۳۸۹)، شرفخانی و همکاران (۱۳۸۸)، دیلینی (۱۳۹۰) و سیف الهی (۱۳۹۲)، همسو است.
-بین متغیر فرصت‌طلبی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۹ برابر با ۰.۱۵۸ و مقدار اثر آن در مدل برابر با ۰.۱۸۷ است. فرصت‌طلب بودن افراد در شرایط بحرانی، احتکار کردن کالا، تجمیع کالاهای موردنیاز و اساسی و نبود روحیه فداکاری و ایثار باعث ترویج احساس ناامنی غذایی میشود که با نتایج مطالعات قادری و القونه (۱۳۹۶)، آزاد ارمکی (۱۳۹۳)، ریلو و همکاران (۱۹۹۷)، چیتمبار (۱۳۸۹)، شارون (۱۳۸۹) و سیف الهی (۱۳۹۲) همسو است.
-بین متغیر حافظه جمعی-تاریخی و ناامنی غذایی رابطه معنیداری وجود دارد، ضریب همبستگی دو متغیر در سطح معنیداری ۰.۰۰۰ برابر با ۰.۴۹۳- و مقدار ضریب مسیر برابر با ۰.۲۳۸ است. داشتن خاطره جمعی از وقایع تاریخی درگذشته و سازوکار مواجهه با مسئله ناامنی غذایی، می‌تواند پنداشت شهروندان از مسئله ناامنی غذایی را در حال حاضر و آینده تحت تأثیر قرار دهد که با نتایج مطالعات دیلینی (۱۳۹۰)، سیف الهی (۱۳۹۲)، فاضلی (۱۳۹۲) و فرزبد و همکاران (۱۳۹۷) همسو است.
نتیجه گیری
نیاز یکی از ملزومات مهم ایجاد انگیزه برای تلاش و توسعه در اجتماعات انسانی از گذشته تا الان بوده است. جوامع از سنخ نظام شکار، کوچ‌نشینی (بادیه) تا یکجانشینی (کشاورزی)، در مسیر رهایی از ناامنی (غذایی و غیره)، در تکاپو بودند. غارت‌ها، کشمکش‌ها و جنگ‌های بین گروهی، درون‌گروهی و قبایل بیشتر با هدف توسعه قلمرو و کسب غنائم اقتصادی صورت می‌گرفت. هدف نهایی نزاع گروهی در کنار سایر مسائل فرهنگی و اجتماعی، عبور از بحران ناامنی غذایی و اطمینان از مقابله با قحطی و گرسنگی بوده است. بر این اساس نیاز به خوراک و غذا از انگیزه بنیانی و غریزی انسان‌ها به شمار می‌رود، به‌نحوی‌که عدم دسترسی به آن حیات انسان‌ها را به خطر انداخته و زمینه را برای بسیاری از آسیب‌های اجتماعی که بر خواسته از یک نوع نیاز غریزی هستند فراهم می‌آورد. ناامنی غذایی، عدم دسترسی به غذایی مطلوب و سالم که تأمین‌کننده سلامت و بهداشت افراد است اشاره دارد. احساس عدم امنیت در تأمین نیازهای غذایی، علاوه بر اینکه یک مسئله اقتصادی بوده، بلکه در سطحی بالاتر، ریشه اجتماعی-فرهنگی و گاهی روانی دارد. مطابق نتایج فردگرایی ازجمله مسائل اجتماعی-فرهنگی ایرانیان، به‌خوبی می‌تواند بیانگر علت‌های اجتماعی احساس ناامنی غذایی باشد. فردگرایی و گسست از جمع، زمینه را برای بروز آنومی و بی‌هنجاری، بی‌اعتمادی جمعی فراهم می‌آورد و در صورت وقوع بحران در سطح کلان و اورژانسی بودن شرایط، امکان تشدید اوضاع را افزایش میدهد. ناامنی غذایی، در زمره گذشته مسائل کشورهای توسعه‌نیافته و درحال‌توسعه بود اما امروزه به امری جهانی تبدیل‌شده و مرزهای جغرافیایی را تحت تأثیر قرار داده است و اهمیت یافتن رسانههای جمعی و آگاهی یافتن از اوضاع جهانی نیز به این امر دامن می‌زند، اما سوای همه جهانی بودن برخی مسائل، ذهنیت فرهنگی-اجتماعی ملت‌ها (داخل یک جامعه) نقش مهمی در رفتار غذایی شهروندان دارد. فرهنگ و تجربه‌های تاریخی در کنار حافظه جمعی، هویت تاریخی، انعکاس اتفاقات تاریخی در جامعه، مشاهدات تجربی، عملکرد ضعیف ساختارهای اجتماعی در پاسخ و اقناع باورهای فکری-روانی کنشگران و رواج یافتن فرهنگ فردگرایی و خودخواهی در جامعه، بسترهای ایجاد احساس ناامنی غذایی را در شهروندان تقویت میکند.
منابع
اسمیت، فیلیپ (۱۳۸۳)، درآمدی بر نظریه فرهنگی، ترجمه حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
اسفندیاری، چنگیز و میر عباسی، سید باقر (۱۳۹۴)، بررسی ابعاد حق بر غذا و امنیت غذایی در اسناد بین‌المللی، فصلنامه حقوق پزشکی، سال نهم، شمار ۳۵، ص ۱۵۸-۱۸۴
افروغ، عماد (۱۳۷۸)، خرده‌فرهنگ‌ها، مشارکت و وفاق اجتماعی، مجموعه مقالات وفاق اجتماعی و فرهنگ عمومی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
باقرزاده آذر، فاطمه؛ رنجپور، رضا؛ کریمی تکانلو، زهرا؛ متفکرآزاد، محمدعلی و اسدزاده، احمد (۱۳۹۵)، برآورد و مقایسه وضعیت امنیت غذایی و تأثیر متغیرهای اقتصادی بر آن در استان‌های ایران، فصلنامه نظریههای کاربردی اقتصاد، سال سوم، شماره ۴، ص ۴۷-۷۶
بهروان، حسین (۱۳۹۲)، جامعهشناسی روستایی، تهران: جامعهشناسان
پناهی، محمدحسین (۱۳۹۳)، نظریههای انقلاب: وقوع، فرآیند و پیامدها، تهران: انتشارات سمت.
جانعلیزاده، حیدر؛ علیوردینیا، اکبر و فرزند، محمدمهدی (۱۳۹۶)، جامعهشناسی حافظه جمعی: حوزه مطالعاتی پارادایمیک یا ناپارادایمیک؟ فصلنامه راهبرد فرهنگ، شماره ۴۰، ص ۳۸-۷۰
چلبی، مسعود (۱۳۸۹)، جامعهشناسی نظم، تهران: نشر نی
چیتامبار، جی. بی (۱۳۸۹)، مقدمهای بر جامعهشناسی با تأکید بر جامعهشناسی روستایی، ترجمه احمد حجاران و مصطفی ازکیا، تهران: نشر نی
حججی، الهام؛ زاوشی، رزا؛ نوروزی، مصطفی (۱۳۹۴)، بررسی شیوع ناامنی غذایی خانوار و ارتباط آن با برخی از عوارض دوران بارداری، مجله دانشگاه علوم پزشکی جانوران، دوره ۲۵، شماره ۱۲۳، ۲ ۸۷-۹۸
حسینی نثار، مجید و فیوضات، ابراهیم (۱۳۹۰)، نظریههای انحرافات اجتماعی، تهران: نشر پژواک.
ستوده، میترا، صفریان، حمد و رضا درستی، احمد (۱۳۹۴)، بررسی وضعیت ناامنی غذایی خانوار و تأثیر عوامل اقتصادی اجماعی در کودکان کوتاه‌قد دچار اضافه‌وزن شهر زاهدان، مجله علوم تغذیه و صنایع غذایی ایران، سال دهم، شماره ۴، ص ۵۳-۶۲
سلطانی، محمدرضا؛ ازگلی، محمد و آلاشتی، احمدنیا (۱۳۹۵)، فصلنامه مطالعات رفتار سازمانی، سال پنجم، شماره ۱، ص ۱۴۵-۱۷۲
سیف الهی، سیف‌الله (۱۳۹۲)، مبانی جامعهشناسی، تهران: پژوهشکده المیزان
سیگل، لاری و سنا، جوزف (۱۳۸۴)، بزه‌کاری نوجوانان، ترجمه تاج مزینانی، تهران: انتشارات سازمان ملی جوانان.
شارون، جوئل (۱۳۸۹)، ده پرسش از دیدگاه جامعهشناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی
شرفخانی و همکاران (۱۳۸۸)، شیوع و عوامل مؤثر بر ناامنی غذایی، در شهرستان خوی، مجله پژوهشی ارومیه، دوره بیست و دوم، شماره دوم، ص ۱۲۳-۱۲۸
علیزاده اقدم، محمدباقر (۱۳۸۹)، تحلیل جامعهشناختی سبک غذایی شهروندان تبریزی، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجماعی، سال دوازدهم، شماره ۴۴، ص ۲۸۵-۳۱۸
غفاری، غلامرضا (۱۳۹۰)، سرمایه اجتماعی و امنیت انتظامی، تهران: نشر جامعهشناسان
غفاری، غلامرضا و حبیبپورگتابی، کرم (۱۳۹۴)، سیاست اجتماعی: بنیانهای مفهومی و نظری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فاضلی، نعمت‌الله، (۱۳۹۲) تاریخ فرهنگی ایران مدرن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
فرزبد، محمدمهدی، رضایی، احمد و جانعلیزاده، حیدر (۱۳۹۷)، حافظه جمعی و هویت ایرانی، فصلنامه مطالعات ملی، شماره ۷۳، سال ۱۹، ص ۱-۱۸
قادری، طاهره و القونه، زهرا (۱۳۹۶)، بررسی فردگرایی خودخواهانه و عوامل مرتبط با آن در بین دانشجویان دانشگاه شیراز، فصلنامه علوم اجتماعی، سال ۲۶، شماره ۷۹، ص ۱- ۳۱
کوهی، کمال (۱۳۹۳)، ناامنی غذایی و سرمایه اجتماعی، فصلنامه اخلاق زیستی، سال ۴، شماره ۱۱، ص ۱۶۵- ۱۹۶
نجفیانزاده، محبوبه؛ مبارک‌آبادی، عادله؛ رنجبران، مهدی و رضانخعی، محمود (۱۳۹۳)، شیوع ناامنی غذایی در خانوارهای روستایی شهرستان اراک و ارتباط با برخی عوامل اقتصادی و اجتماعی و جمعیتی، مجله تغذیه و صنایع غذایی ایران، سال نهم، شماره ۴، ص ۳۵-۴۴
هزارجریبی، جعفر و علیزاده، فیروزه (۱۳۹۱)، نقش تعیینکننده سرمایه اقتصادی و اجتماعی در ناامنی غذایی شهروندان موردمطالعه: شهروندان تبریزی، جامعهشناسی اقتصادی و توسعه، دوره ۱، شماره ۲، ص ۲۲۰-۱۹۵
Hayes, A. Gray, M. Edwards, B. (2008), Social Inclusion: Origins, Concepts and Key Themes, Australian Institute of Family Studies, Department of the Prime Minister and Cabinet.
Mestrovic, S. G. (1988). Emile Durkheim and the Reformation of Sociology. Totowa, NJ: Rowman & Littlefield
Orru, Marco. 1988. Anomie: History and Meanings. London: Allen & Unwin.
Park, Robert E. and Burgess, W. (1921). Introduction to the Science of Sociology.
Siegel, L. J. (2008). Criminology: Theories, Patterns and Typologies, Wadsworth Publishing.
Sztompka,Piotr(1999). Trust: A Sociological Theory, Cambridge University Press.
[۱]. عضو هیئت‌علمی گروه جامعهشناسی دانشگاه محقق اردبیلی، نویسند مسئول اصلی t.ashayeri@gmail.com
[۲]. کارشناس ارشد جامعهشناسی، دانشگاه علامه طباطبایی،f.namiyan76@yahoo.com
[۳] کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی، دانشگاه کاشان.fahimehrezaee1320@gmail.com
[۴]. کارشناس پرستاری.mohammad5698@yahoo.com
[۵]. Hayes & et al
[۶]. Collective memory