هامون؛ به مثابه رایزنی فرهنگی در سطح جنوب ایران
اسماعیل حسام مقدم
دبیرکل انجمن هامون ایران
در این جستار سعی خواهم کرد تجربه زیسته انجمن هامون ایران را با ضمیر اول شخص روایت کنم. ایده اساسی و کانونی این روایت مبتنی بر این است که پروژه فرهنگی-اندیشگی هامون به مثابه رایزنی فرهنگی در سطح جنوب ایران طرح ریزی شده است. منظور از جنوب ایران؛ عرصه عمومی استانهای بوشهر (به عنوان مرکز این رایزنی فرهنگی)، فارس، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خوزستان و کرمان می باشد.
پروژه فرهنگی هامون از دی ماه ۱۳۹۱ در دشتستان– استان بوشهر شکل گرفت. درحدود هشت سال است که من پس از یک دوره زندگی شش ساله در تهران برای گذراندن دوره وظیفه اجباری و دوره کارشناسی ارشد مطالعات فرهنگی، به جنوب بازگشتم؛ با این ایده کانونی که جنوب ایران در مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مردم شناختی بسیار جای کار دارد و باید جریانی فکری و فرهنگی در این جغرافیا شکل بگیرد تا بتواند به تولید و آفرینش متونی تحلیلی و تفسیری از جهان زیست اجتماعی و فرهنگی مردمان این سرزمین نائل آید. لذا با توجه به ارتباطات و تعاملات فرهنگی و اجتماعی که از سالها پیش در استان بوشهر داشتم، به میدان اجتماعی و فرهنگی این استان گام نهادم، این حضور را با رایزنی با افراد و دوستانی صاحب قلم شکل دادم و نخستین گام را با عنوان “هامون” برداشتم.
دی ماه ۹۱ در رایزنی با مدیرمسوول هفته نامه اتحادجنوب؛ اکبر صابری به این نتیجه رسیدم که می توان صفحه ای هفتگی با عنوان هامون و با رویکرد تحلیل و تفسیر جامعه مدنی و فرهنگی شکل داد و به مسائل اجتماعی و فرهنگی پرداخت. با دو نفر از دوستان و همکاران حاضر در هفته نامه اتحادجنوب رایزنی نمودم؛ مهدیه امیری و غلامرضا شبانکاره. گرد هم آمدیم و پس از سال ۸۵ که یک همکاری مطبوعاتی با این دوستان داشتم، مجددا با هسته مرکزی ایده های اصلاح طلبانه به تحلیل و تفسیر فرهنگ و جامعه پرداختیم. پس از چند شماره یکی دیگر از دوستان و همکاران اتحادجنوب نیز به ما پیوست؛ قاسم تنگسیرنژاد. علاوه بر صفحات هامون در اتحادجنوب، در هفته نامه بیرمی نیز به واسطه غلامرضا شبانکاره، صفحه هامون را با همان رویکرد و چشم انداز شکل دادیم. سپس با رایزنی خودم با حسن لاوری؛ مدیرمسوول هفته نامه نصیربوشهر و یونس قیصی زاده؛ مدیرمسوول هفته نامه نسیم جنوب، در این دو هفته نامه اصلاح طلب هم صفحه ای با عنوان هامون با همان رویکرد و چشم انداز راه انداختیم. در این دوره تا قبل از انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲، رایزنی فشرده ای با این چهار مدیرمسوول داشتیم و هر هفته صفحاتی را با موضوعات متعدد و متنوع در حوزه جامعه مدنی جنوب ایران تدوین نمودیم. رایزنی بین ما چهار نفر نیز بسیار پیچیده و گسترده بود به گونه ای که هر هفته، بیش از سه جلسه کاری برای تدوین مطالب و طراحی جانمایی مطالب در کنار هم و ویرایش صفحات آماده چاپ برگزار می کردیم. هسته فکری بسیار دقیق و متعهدی را در کنار هم شکل داده بودیم. به همین دلیل این شبکه سازی در مطبوعات استان با عنوان هامون، توانست ایده مرکزی را به خوبی پیش ببرد و نویسندگان و روزنامه نگاران زیادی را به درون این شبکه اندیشگی و فکری دعوت نمود و شکلی از رایزنی فرهنگی و فکری گسترده را در سطح مطبوعات استان بوشهر به طورخاص و در سطح ملی به طور عام ایجاد کرد.
انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲ برای حلقه فکری هامون توانست به لحاظ تاثیرگذاری اجتماعی و فرهنگی، موقعیت گسترده و عمیقی را برساخته نماید. با طرح ریزی سلسله نشستهای “عصرانه فرهنگی هامون” که برای هر هفته روزهای سه شنبه در دفتر هفته نامه اتحادجنوب در برازجان برگزار می شد، که در آن از نخبگان و دانشوران جامعه مدنی استان بوشهر دعوت به عمل می آمد که درباب موضوعات مختلف اجتماعی و فرهنگی و سیاسی به تحلیل بنشینند. بی شک سرخوردگی اجتماعی و فرهنگی که برای طیفی از نخبگان پس از سالهای ۱۳۸۸ پیش آمده بود، این امکان مدنی و اجتماعی و فرهنگی بسیار برجسته و مغتنم دیده شد و از سراسر استان و حتی استانهای فارس و خوزستان نیز به این سلسله نشستها که به مدت دو سال تا قبل از انتخابات مجلس در سال ۱۳۹۴ به طور منظم و مستمر برگزار می شد، به عنوان تریبونی برای رایزنی فرهنگی در سطح جنوب نگاه می شد. اهتمام جدی در بین اعضای گروه هامون براین نهاده شد که عصرانه فرهنگی هامون را محمل و ملجایی برای نخبگان فروخفته و فسرده جان قرار دهیم و محلی برای گفتگو و رایزنی فرهنگی نماییم و این رخداد به خوبی توانست به نیازها و ضرورتهای زمانه خود پاسخ دهد و روز به روز به تعداد حضا و مخاطبین این نشستها افزوده می شد و تاثیرگذاری آن در سطح جامعه مدنی بیشتر و بیشتر می شد. در جریان این رایزنی فرهنگی علاوه بر ایجاد فضایی برای گفتگو، این امکان هم به وجود آمد که با توجه به در اختیار داشتن فضای مطبوعاتی و رسانه ای هامون در چهار نشریه پرمخاطب استان بوشهر، گزارشهای هفتگی این نشستها به طور کامل و مفصل تهیه و تدوین گردد و منتشر شود. تدوین گزارشهای این نشستها در همان هفته برگزاری هر نشست، اثر مضاعفی بر عرصه عمومی داشت و به گسترش و اشاعه اهداف رایزنی فرهنگی هامون تاثیر بسیار زیادی گذاشت و در گسترده نمودن شعاع تاثیرکذاری هامون بسیار اثرگذار بود. درضمن این گزارشها هم توسط نوجوانان و جوانانی که در این نشستها شرکت می کردند، نگاشته می شد که برخی از آنان بعدها خود تبدیل به نویسنده و روزنامه نگار شدند. و همچنین از درون این نشستها که اخلاق گفتگو و ادب مناظره در آن رعایت می شد، این امکان ذهنی برای شرکت کنندگان شکل گرفت تا تمرینی برای مدارا و درک حضور دیگری داشته باشند و با سطحی از رایزنی فرهنگی – مدنی با دیگران آشنا شوند. گزاف نیست اگر بگوییم که در طول سه سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴ که تلاشهای گسترده ای برای اخذ مجوز برای انجمن هامون ایران به عنوان یک تشکل غیردولتی از طرف وزارت کشور ناکام ماند، اما زمینه و بستری در درون عصرانه های فرهنگی هامون شکل گرفت که اعضای این نشستها، هرکدام خود به عنوان نماینده و شاخص یک تشکل غیردولتی یا سمن در زمینه های متنوع فرهنگی و اجتماعی در حال حاضر شناخته می شوند.
درحین رایزنی فرهنگی-اجتماعی که به واسطه عصرانه های فرهنگی هامون در طول دو سال فعالیت مستمر و منظم داشتیم، تلاشهای متعددی را نیز برای تاسیس مجموعه ای رسانه ای – مطبوعاتی- انتشاراتی با عنوان کانونی هامون اینجام دادیم. به این دلیل که به نظر می رسید که باید علاوه بر حضور در دیگر مطبوعات و رسانه ها و ایجاد یک گفتگوی درونی با دیگر کنشگران عرصه عمومی، باید هامون نیز هویت و سوژگی مستقلی بیابد و بتواند از درون آن سخن بگوید. لذا از دی ماه ۱۳۹۱ به درخواست برای تاسیس یک انتشارات با عنوان هامون نو در گستره ملی اقدام نمودم. پس از دو سال پیگیری مستمر، در آبان ماه ۱۳۹۳ امتیاز این انتشاراتی داده شد و شعار این انتشارات را مدرسه مطالعات فرهنگی-اجتماعی جنوب ایران انتخاب نمودیم.
همزمان با این تلاش، اردیبهشت ماه ۱۳۹۲ نیز اقدام به طراحی وبسایت هامون ایران نمودیم که در آن چهار گروه جامعه مدنی، فرهنگ مدنی، اندیشه مدنی و ادبیات و هنر طبقه بندی شده که هر موضوع نیز ۱۵ زیر مجموعه دارد. در حوزه جامعه مدنی به موضوعاتی از قبیل تشکلهای غیردولتی، خانواده و خویشاوندی، روستاییان و عشایر، جوانان و نوجوانان، حاشیه نشینان، دانشگاهیان، سالمندان، اقلیت ها، مهاجرین، معلولین، اصناف، احزاب، شهر، بازار و زنان پرداخته ایم و یا در فرهنگ مدنی موضوعاتی مانند نژاد، ملیت، دیگری، قومیت، آموزش، جنسیت، حقوق بشر، اقلیم و بوم، صلح و مدارا، جهانی شدن، محیط زیست، سبک زندگی، زندگی روزمره، ورزش و سلامت و بهداشت و درمان را سامان دادیم و به تولید متن در این مقولات بپردازیم. پس از درخواست مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در خردادماه ۱۳۹۳ مجوز سایت هامون ایران را به مدیرمسوولی مهدیه امیری اخذ نمودیم و شعار این وبسایت را هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران نهادیم. من، رضا شبانکاره و مهدیه امیری از موسسان این وبسایت می باشیم. می شود گفت که تا پایان قرن چهاردهم شمسی که در آن هستیم، همه متون تولیدی هامون را در این وبسایت بازنشر نمودیم و می شود گفت فضایی گفتمانی را شکل داده ایم که در آن می شود به خوبی نقطه نظرات هامون را در عرصه عمومی مورد بازشناسی و تحلیل قرار داد.
ما در مجموعه هامون برای نیل به اهداف رایزنی فرهنگی-مدنی که از ابتدای تاسیس در دی ماه ۱۳۹۱ با خود اندیشیده بودیم، تاسیس این نهادها را کافی تلقی ننمودیم و اقدام به تاسیس نشریات دیگری با عناوین زیر نمودیم:
دوهفته نامه آوای هامون؛ نشریه جامعه مدنی جنوب ایران نیز در خردادماه ۱۳۹۴ مجوز گرفت و در اسفندماه همین سال نخستین شماره خود را منتشر نمود. این نشریه به طورخاص به تحلیل جامعه مدنی در جنوب ایران پرداخته و با تغییر شکل خود از شکل روزنامه ای به مجله ای و دوهفته نامه ای به ماهنامه، همچنان به تریبونی برای نهادهای مدنی در عرصه عمومی جنوب ایران می باشد. در این نشریه به طور خاص مهدیه امیری به عنوان سردبیر تلاش نموده که تریبونی برای سخنان اندیشمندان ملی به همراه محملی برای سخن گفتن نویسندگان و دانشوران جنوب ایران باشد. به نوعی در این نشریه تلاش کردیم که به یک رایزنی فرهنگی-اجتماعی در دو سطح ملی و محلی اهتمام بورزیم و همانطورکه منعکس کننده صدای اندیشمندان ملی در سطح جامعه مدنی جنوب ایران باشیم، به همان صورت نیز صدای نویسندگان و کنشگران مدنی جنوب ایران را در سطح ملی نضج و نما دهیم. که البته در این حوزه موفق عمل نمودیم و در طول پنج سال گذشته بیش از پنجاه گفتگوی اختصاصی را با اندیشمندان و اساتید تراز اول ایران تدوین و منتشر نمودیم و همچنین نشریه را با گروه های همکار در مکانهای متعدد مدیریت نمودیم. گروه هایی مانند گروه نو-اندیشی دینی در تهران با مدیریت علی اصغر درلیک، گروه پدیدارشناسی با مدیریت مجید نصوری، گروه هرمزگان، فارس، سیستان وبلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان که نویسندگانی از این استانها در کنار نشریه آوای هامون به تولید متن پرداختند. رایزنی فرهنگی-اجتماعی هامون در طول کمتر از یک دهه گذشته توانسته گروه ها و افراد اندیشمندی را از حوزه تمدنی جنوب ایران گرد هم آورد که با حفظ تنوع و تکثر دیدگاه، اما باهم در گفتگو و مفاهمه باشند.
سالنامه بینارشته ای ارغنون هامون؛ رساله علوم انسانی جنوب ایران نیز در شهریورماه ۱۳۹۵ توانست به عنوان نشریه ای تخصصی در حوزه بینارشته ای مجوز بگیرد. این نشریه نیز تا به حال چهار شماره آن منتشر شده و در این نشریه با همکاری مجید نصوری در تلاش هستیم که به تفاسیر و تاویل های عمیق اندیشگی در عرصه عمومی دامن بزنیم و همچنان که این نشریه در حال حاضر در دستان شماست، امیدواریم توانسته باشیم به ایم مهم دست یافته باشیم.
فصلنامه فرهنگی هنری نامه هامون؛ اجتماع فرهنگی هنری جنوب ایران نیز در اردیبشهت ماه ۱۳۹۷ موفق به اخذ مجوز گردید که در آن تلاش داریم به تحلیل مدرنیته فرهنگی- هنری در جامعه امروز جنوب ایران بپردازیم. که در این زمینه با همکاری علی اصغر درلیک اقدام به تلاشهای گسترده ای در طول ۹ شماره منشترشده از آن نموده ایم.
پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی با تلاشهای فکری و اجتماعی که در طول نه سال گذشته داشته توانسته الگویی از رایزنی فرهنگی را در سطح جنوب ایران برساخته نماید. در حین تلاشهایی که برای تاسیس رسانه ها-مطبوعات – انتشارات هامون داشتیم، همزمان نیز به تلاشهایی برای تاسیس برخی دفاتر انجمنهای علمی در استان بوشهر اهتمام ورزیدم. در سال ۱۳۹۵ دفتر انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات (به عنوان مدیر دفتر) و در سال ۱۳۹۷ دفتر انجمن جامعه شناسی ایران (به عنوان همکار) را در استان بوشهر راه اندازی نمودم. اهمیت تاسیس دفاتر این انجمنها در سطح استان و جنوب کشور، برای تدوین متون تحلیلی و تفسیری از فرهنگ و جامعه جنوب ایران بسیار حیاتی و ضروری است و ازهمین رو تلاش نمودم که به نوعی بتوانیم هویت این انجمنها را در استان و جنوب ایران صورتبندی نمایم. هرچندکه در این زمینه تا به حال ضعیف عمل نمودم و باید تلاشهای گسترده تری نمایم.
در دل پروژه هامون البته فعالیتهای دیگری نیز مانند سلسله نشستهای حلقه خوانش زیست محیطی استان بوشهر در طول سالهای ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ نیز انجام شد که به طور خاص به خوانش متنها و کتب زیست محیطی با حضور فعالان مدنی و تشکلهای غیردولتی در حوزه محیط زیست و منابع طبیعی پرداخته شد و الگویی جذاب از گفتگو به همراه اندیشه ورزی به دست داد. این سلسله نشست ها با حمایت حسین دلشب؛ مدیرکل محیط زیست استان بوشهر برگزار می شد و ازدرون این نشستهای هفتگی، این امکان رایزنی فرهنگی در حوزه محیط زیست مهیا شد که گزاف نیست اگر بگویم که بیش از سی تشکل غیردولتی حاصل این گفتوها و رایزنی فرهنگی بوده است و همچنان این انجمنهای زیست محیطی درحال فعالیت و اثرگذاری فرهنگی-اجتماعی هستند.
اجرای طرح گفتگوی ملی خانواده، گفتگوی بین نسلی در استان بوشهر، نیز یکی دیگر از همان تلاشهایی بوده که من در طول سالهای ۹۷ تا ۹۹ در راستای رایزنی فرهنگی-اجتماعی در سطح استان انجام داده ام و این تلاشها را در راستای همان پروژه هامون؛ بازگشت به جامعه مدنی می توانم تعریف کنم.
تلاشهایی که در طول سالهای دهه نود شمسی در جنوب ایران با عنوان هامون صورت بخشیده ام، چیزی جز همان شکل و مدلی و الگویی از یک رایزنی فرهنگی-اجتماعی نبوده است. بی شک این تلاشها و کنشهای اجتماعی-فرهنگی که چشم اندازی بیست ساله داشته است که می شود گفت حدودا نیمی از این چشم انداز را پشت سر گذاشته ام، همچنان تداوم خواهد یافت و امکان گفتگو و مفاهمه با افراد و گروه های متنوع و متکثر دیگری را نیز در ادامه در برنامه خواهم داشت.