نگاه قرآن و معصومین در بحث محیط زیست
طاهره قابل
کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث و دبیر جمعیت زنان مسلمان نواندیش استان قم
یکی از مباحثی که دارای اهمیت بسیار زیاد است بحث محیط زیست است. در این نوشتار برآنیم که بدانیم دیدگاه اسلام نسبت به مباحث زیست محیطی چیست؟
حفظ محیط زیست از آن جهت اهمیت دارد که با حیات همه موجودات ارتباط دارد. اگر در حفظ ان بی توجهی شود اثرات مخرب آن دامن گیر کلیه موجودات خواهد شد از آنجایی که حیات کلیه موجودات در کره خاکی به نحوی وابسته به یکدیگر است لذا تخریب و آسیب به بخشی از حریم محیط زیست منجر به آسیب در بخشهای مختلف می شود.
زمین به عنوان جایکاه اصلی زندگی بشر و همه موجودات زنده از حیوانات و نباتات و همه گونه ها و پوششهای گیاهی، مهمترین خاستگاه محیط زیست است که باید توجه ویژه به آن شود.
هر چند که در آیات قرآن به کلمه محیط زیست اشاره ای نشده ولی در جای جای قرآن به مصادیق آن اشاره شده است. در مورد زمین در آیات مختلف اینگونه بیان شده است، ما زمین را برای شما خلق کردیم که از آن بهره ببرید و نیز اشاره دارد به این که باید برای عمران و آبادانی آن کوشش کنید در سوره هود آیه ۶۱ می فرماید: {هو انشاءکم من الارض واستعمرکم} خداوند شما را در زمین خلق کرد و شمارا به عمارت و آبادانی آن گماشت.
قرآن به بارش باران و رویش دانه از دل زمین و رشد و نمو گیاهان اشاره می کند و میفرماید:
{وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ: سماء در لغت عرب، به معناى بالاى سر است. یعنى: ما از ابر(که بالای سرشماست) براى شما باران فرستادیم و رشد و نمو هر چیزى را بوسیله آن خارج کردیم. یعنى غذاى چارپایان و مرغان و حیوانات وحشى و انسانها بوسیله آن فراهم کردیم، تا بخورند و رشد کنند. پس مقصود از «نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ» چیزى است که بوسیله آن هر چیزى بروید و رشد کند.
…..پس آب سبب پیدایش نبات و رویش موجودات جاندار است. در عین حال ممکن است خداوند چیز دیگرى را وسیله قرار دهد.
فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً: ما از آب یا از گیاه، سبزهها بیرون میآوریم و از سبزهها دانهها و خوشهها مثل خوشه گندم و کنجد و … خارج مىکنیم.
وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَهٌ: و از طلع درخت خرما خوشههایى بیرون مىآوریم که در دسترس میباشد.[۱]}( انعام/۹۹)
آنچه سبب از بین رفتن مقدمات بارش های به موقع و در فصل مناسب باشد، موجب ضرر و زیان به کره خاکی و همه موجودات خواهد بود چون زندگی همه موجودات وابسته به آب است.{ و من الماء کل شیء حی} بوسیله آب هر موجودی زنده است.
یقینا استفاده از وسایلی که موجب گرم شدن زمین و به دنبال آن خشکی وکم آبی می شود به منزله تجاوز به حریم محیط زیست است. به دنبال افزایش جمعیت و به جهت فراهم آوردن غذای بیشتر برای انسانها و البته سوء استفاده کمپانیها، که در زمینه فرآوری بذر ها و کودهای شیمیایی هستند، فقط به افزایش محصول می اندیشند و به تبعات مخرب زیست محیطی هیچ توجهی ندارند، متاسفانه همه اینها موجبات تخریب بیش از حد محیط زیست شده است.
اسلام برای همه نعمت هایی که خداوند در جهت رشد انسان خلق نموده است، سفارشات زیادی دارد که یکی از آنها حفظ آب و خاک و گیاهان و درختان و گونه های مختلف حیوانات است.
در روایتی از پیامبر گرامی اسلام آمده است: ( پنج گروه دارای صدقات جاریه هستند که پیوسته در نامه عملشان ثبت می شود: کسی که نهالی بکارد و چاه آبی حفرکند کسی که مسجدی بسازد، کسی که قرآنی بنویسد و کسی که فرزند صالحی به یادگار بگذارد.)[۲]
اینکه در این روایت پیامبر کاشت درخت و حفر قنات را مساوی با ساخت مسجد و نوشتن قران بیان فرمودند بیانگر اهمیت این امر است، همان گونه که ساخت مسجد درجهت رشد و تعالی انسان است و نیز نوشتن و در دسترس قرار دادن قرآن موجب رشد فکری و معنوی انسانها میشود، حفر قنات وکاشت درخت و حفظ آب و خاک نیز در جهت استفاده بشر و رشد و نمو و قدرت بدنی انسانهاست تا بتوانند با نیروی بهتر و بیشتر و در کمال سلامت به تعالی جسمی و روحی برسند.
{ و نیز در روایت دیگری آمده که پیامبر به مجاهدان می فرماید: (…..ولا تقطعوا شجره مثمره، ولا تحرقوا زرعا، ….)[۳]
از قطع درختان، و سوزاندن مزارع شدیدا اجتناب کنند.}. (برگرفته از مجله جهاد، تابستان۸۳، ش۳۶، ناظر حسین زکی، نگاهی گذرا به نقش اسلام در حمایت محیط زیست)
استفاده بشر از گازهای گلخانه ای موجب گرم شدن بیش از اندازه زمین و خشکسالی شده است همچنین از بین بردن جنگلها و پوشش های گیاهی، که به دنبال آن پدیده کم بارشی شدن و از بین رفتن سفره های آب زیر زمینی اتفاق افتاده است یکی از دلایل آسیب دیدن محیط زیست است. دلایل بسیاری را می شود برشمرد که منجر به از بین رفتن محیط زیست شده است. از جمله گسترش بیش از حد صنایع آلاینده، استفاده بیش از اندازه از کودهای شیمیایی، آلودگی های صوتی و پسماند های صنعتی و پس آبهای آلوده کارخانجات و نفوذ آنها در آبهای زیر زمینی یا رودخانه ها و دریاها موجبات تلف شدن بسیاری از گونه های دریایی و غیره است. و همه اینهارا میتوان در این کلام خداوند یافت آنجا که در آیه می فرماید: الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ (۱۵۲ شعرا)
: کسانى که در زمین فساد میکنند و به اصلاح اقدام نمی کنند.
البته این افساد در زمین از دیدگاه مفسرین به انواع مفسده ها تعمیم داده میشود که یکی از این موارد مفسده در امور محیط زیستی است. فساد یعنی ضایع کردن و از بین بردن، پس هر حرکتی که باعث خرابی و از بین رفتن محیط زیست شود مشمول این آیه میشود.
{ مىدانیم اسراف همان تجاوز از حد قانون آفرینش و قانون تشریع است، این نیز روشن است که در یک نظام صحیح هر گونه تجاوز از حد موجب فساد و از هم گسیختگى مىشود، و به تعبیر دیگر سرچشمه فساد، اسراف است و نتیجه اسراف فساد.[۴]}
در اینجا مفسر اشاره به این مطلب دارد که اگر در هر زمینه ای از حد تجاوز شود مشکلاتی را برای خودشان و دیگر موجودات بوجود می آورند. حال این تجاوز از حد در هر زمینه ای مصداق پیدا میکند، چه در زمینه مباحث محیط زیستی و چه در مباحث حقوقی دیگر.
در مباحث محیط زیستی اسراف کردن همان برداشت کردن بیش از حد از آبهای زیر زمینی و موجبات فرسایش زمین میتواند باشد و نیز تجاوز به حدود رودخانه ها و تخریب جنگلها، وساخت وسازهای بی رویه در اراضی کشاورزی و جنگلی برای مطامع شخصی که موجب بر هم خوردن اکو سیستم طبیعی، و زیست محیطی که منجر به سیلابها و خرابی های ناشی از آن می شود، همه اینها مصداق اسراف و تجاوز از حدود، در حیطه محیط زیست است.
{امام صادق (ع) می فرماید:« لا تطیب السکنی الا بثلاث: الهواء الطیب، و الماء الغزیر العذب، و الارض الخواره».[۵]
زندگی بدون داشتن سه چیز حیاتی گوارا نیست: هوای پاک، آب فراوان و گوارا، و زمین حاصل خیز و قابل کشت و زرع}(مقاله محیط زیست در قرآن و روایات، سایت و یکی پرسش).
طبق فرمایش امام صادق(ع) زندگی سالم در گرو داشتن آب سالم، هوای سالم و زمین سالم است که همه اینها یعنی محیط زیستی سالم. هر یک از موارد گوناگون در حوزه محیط زیست چنانچه با مشکل مواجه شود به زندگی سالم آسیب میرساند.
هرچند در این مبحث آیات و روایات بسیاری موجود است اما به عنوان نمونه بعضی از موارد در این نوشتار به رشته تحریر در آمده است باشد که ما به عنوان انسانهای معتقد به قرآن و اهل بیت در جهت حفظ محیط زیست هر چه بیشتر کوشش نماییم و بتوانیم به عنوان الگو و نمونه انسانهای شایسته، این پیام را برای جهان مخابره کنیم که ما تحت تعالیم عالیه اسلام به حفاظت از مواهب خدا دادی می پردازیم. که خداوند در قرآن می فرماید:« لئن شکرتم لازیدنکم ولئن کفرتم ان عذابی لشدید.»[۶]. و در متون نظم پارسی نیز به این آیه اشاره شده است. شکر نعمت نعمتت افزون کند، کفر نعمت از کفت بیرون کند.
[۱] ترجمه مجمع البیان، ج۸۷ ص۲۰۳
[۲] بحار الانوار علامه مجلسی موسسه الوفاء بیروت،۱۴۰۴،ج۱۰۱،ص۹۷
[۳] وسایل الشیعه، ج۱۵،ص۵۹
[۴] تفسیر نمونه، ج۱۵،ص۳۰۷
[۵] مجلسی بحار الانوار، ج۷۵،ص۲۳۴
[۶] ابراهیم، ۷