- هامون ایران - https://www.hamooniran.ir -

یک مطالعه خاص درباب زنان جنوبی در عصر قاجار؛ یادداشتی از پروانه شاهرخ مقدم

 

یک مطالعه خاص درباب زنان جنوبی در عصر قاجار؛

معرفی و بررسی کتاب «سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس در عصر قاجار» اثر سید قاسم یاحسینی.

نوشتۀ: پروانه شاهرخ مقدم (دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه خلیج فارس بوشهر)

 

سیدقاسم یاحسینی، یکی از پرکارترین مورخان، نویسندگان و خاطره­ نگاران بوشهری به­ شمار می­ رود. از وی تاکنون بیش از نود عنوان کتاب چاپ و منتشر شده است. به ­گفته خودش تقریباً همین تعداد هم کتاب چاپ نشده و یا در دست تألیف دارد!

یاحسینی این بار سراغ سوژه ­ای رفته است جالب، نو و سرشار از ناگفته­ های عصر قاجار در جنوب ایران؛ حال و روز زنان!.

پیش از این ما بوشهری­ ها کتاب­های زیادی از او درباب مطالعات زنان و خاطرات آنان خوانده بودیم. کتاب­هایی چون «یک دریا ستاره؛ خاطرات زهرا تعجب همسر شهید مسعود(حبیب) خلعتی»، (۱۳۸۶)، «از جنگ «لرده» تا «حماسه سیمین»؛ بازخوانی نقش زنان دشتستانی در مبارزات ضداستعماری و استبدادی، (۱۳۸۷)، ««دریا خانم؛ خاطرات آذر علامه ­زاده»، (۱۳۸۸)، دختری به­ نام کتاب؛ گفتگو با شادروان زهرا شریف ­پوربوشهری در عرصه فرهنگ و کتابداری،» (۱۳۹۳)، «روزنامه مظفری بوشهر؛ وضعیت زنان پیش از مشروطه»، (۱۳۹۳)، «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ»، (۱۳۹۴)  و … تنها نگاهی به عناوین این کتاب­ها روشن می­ کند که یکی از مهمترین دغدغه ­های فکری و زندگی علمی یاحسینی، خاطره ­نگاری، تاریخ­ نگاری و مطالعات مربوط به زنان شهر و دیارش می ­باشد.

همان­طور که از عنوان کتاب مشخص است، کتاب جدیدش به­ تحلیل و بررسی گزارش­ هایی می­ پردازد که «محمدعلی­خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی در مورد زنان جنوب ایران و به­ خصوص بوشهر و تنگستان در آثار خود آورده است. کتاب در ۱۷۰ صفحه قطع وزیری و توسط انتشارات هامون نو در سال ۱۳۹۹ به چاپ رسیده است. این کتاب در واقع مجموعه مقالاتی است شامل هشت یادداشت و یک مقالۀ کوتاه که عبارتند از:

«نقش احمد اقتداری در احیا آثار سدیدالسلطنه کبابی»: در این مقاله پس از نگاه کوتاهی به زندگی و آثار سدیدالسلطنه به معرفی ای از استاد احمد اقتداری احیاگر آثار سدیدالسلطنه و تلاش­ هایش برای انتشار این آثار پرداخته شده است.

«سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصر قاجار»: در این مقاله کوشش شده تا منظومه ­ای منسجم از گزارش­ها و یادداشت­ های سدیدالسلطنه از وضعیت و روزگار زنان بوشهر در فاصلۀ پیش از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول به دست داده شود.

«سدیدالسلطنه و زنان گرجیه در بوشهر»: این مقاله یاداشت مختصری است درباره موضوع زنان گرجی در بوشهر و جنوب ایران برپایه گزارش بسیار کوتاهی از سدیدالسلطنه که در یکی از یادداشت­های روزانۀ خود نوشته است.

«زنان شاعر در مشوش­نامۀ سدیدالسلطنه»: این مقاله خوانشی انتقادی از ذکر چند زن شاعر در تذکرۀ «مشوش­ نامه» سدیدالسلطنه است.

«غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت به روایت سدیدالسلطنه»: این مقاله مشاهدات و گزارش­های سدیدالسلطنه در مورد غذا، اقتصاد غذا، مواد غذایی و رژیم طبخ در بوشهر عصر قاجار است.

«تجارت کالاهای اساسی و خوردنی مردم بندر لنگه در اواخر عصر قاجار به گزارش سدیدالسلطنه»: این مقاله بخشی از یادداشت­های سدیدالسلطنه درباب اقتصاد مصرفی و تجارت خارجی و داخلی مواد مصرفی و خوردنی در بندر لنگه است.

«سدیدالسلطنه و زنان خلیج فارس»: این مقاله گزارش­هایی پراکنده از سدیدالسلطنه درباره دختران و زنان خلیج فارس است که در کتاب «سرزمینهای شمالی خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» آمده است.

«زنان و دختران در زندگی و نگاه سدیدالسلطنه»: این مقاله نگاهی فشرده و بسیار کوتاه به جایگاه زن و زنانگی در زندگی خصوصی و آرمان­های فردی و شخصی سدیدالسلطنه دارد.

یاحسینی «محمدعلی­خان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» را مورخ، نویسنده، سفرنامه نویس، شاعر و مردم ­نگار مشهور ایرانی اواخر دوره قاجار و دوران سلطنت پهلوی اول در ایران می ­داند که در میان انبوه مطالب و یادداشتهایی که این پژوهشگر جنوبی از خود برجای گذاشته، مطالعات ارزشمند و جالب اما بسیار پراکنده و تحلیل نشده­ای، نیز دربارۀ زنان و دختران بوشهری و برخی آداب و رسوم آنان برای آیندگان به یادگار گذاشته که بسیار ارزشمند و مفید هستند.

به­ گفتۀ یاحسینی، سدیدالسلطنه کنجکاوانه کوشیده تا هرگونه اطلاعاتی را که م ی­توانسته از محیط پیرامونی خود گردآوری و ثبت و ضبط نماید. به­ طوری که امروزه یادداشت­های سدیدالسلطنه روایت دست اول و نابی درباره انواع اطلاعات اقتصادی، مردم ­شناسی، مطالعات زنان، تاریخی، ادبی، فرهنگی و… بوشهر در آستانه انقلاب مشروطه است. هرچند یاحسینی این توجه استثنایی و منحصربه­ فرد سدیدالسلطنه به موضاعات مربوط به حیات اجتماعی، فرهنگی و شخصی زنان در بوشهر و خلیج فارس را، دلیل بر «فمینیست» بودن سدیدالسلطنه یا حتی طرفدار حقوق زنان بودن سدیدالسلطنه نمی­داند و به ­لحاظ فردی و شخصی وی را مردی همچون مردهای هم عصر خود می ­داند، که نگاه ش به زن و زنانگی نگاهی سنتی و مطابق با عصر خویش مردسالارانه بوده است. با این وجود، یاحسینی سدیدالسلطنه را «پیشگام مطالعات زنان در ایران عصر قاجار» به­ شمار می ­آورد. 

از مهترین نقاط قوت کتاب جدید یاحسینی می­توان به روانی شیوه نگارش متن کتاب اشاره نمود. وی در این کتاب برای شفاف نمودن گزارش­های سدیدالسلطنه به تفسیر روایت­ها پرداخته و با روانی و شفافیت تا جایی که ممکن بوده، موضوع را بسط داده است؛ همین بسط مطالب، باعث بالا بردن درک خواننده از موضوع می­ شود. به­ عبارت دیگر می­توان گفت که یاحسینی در این کتاب صرفاً به ذکر گزارش­های پراکنده و تحلیل نشدۀ سدیدالسلطنه اکتفا نکرده و کتاب  تفسیر و تحلیل ایشان از این گزارش­ها را نیز، شامل م ی­شود.

نکتۀ مهم در باب این کتاب، غنای تئوریک آن و آمیختن ش با مواد و مصالح سدیدالسلطنه است. یاحسینی بدون آن که هیچ ادعایی داشته باشد، نشان داده که با نظریات و دستاوردهای نظری و عملی جنبش زنان در غرب و ایران به­ خوبی آشناست. او این آشنایی را صرف تحلیلی نو از داده ­های تاریخی سدیدالسلطنه کرده است و موفق به نگارش یک اثر درجه اول در مطالعات زنان عهد قاجار شده است.

کتاب دارای درون مایه­ ای نو و تازه است. مطالب و به­ خصوص نگاه و «تاریخ ­نگری» یاحسینی در این کتاب، بکر و اصیل است. او برای اولین بار در زمینه مسائل مربوط به زنان در جنوب ایران، در برهۀ زمانی اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، مطالبی را برجسته کرده که تا امروز از دید مورخان، انسان ­شناسان فرهنگی و محققان مسائل و مطالعات زنان در داخل و خارج از کشور، دور و پنهان مانده بود.

در همین راستا است که متن کتاب تنها مباحث تاریخی را شامل نمی­ شود. همان طور که یاحسینی در مقدمه کتاب هم عنوان کرده، در تمام موارد سعی نموده که کتاب مباحث بین رشته­ ای و رشته ­هایی چون «تاریخ از پائین»، «تاریخ خرد»، «تاریخ روزمره»، «مطالعات زنان»، «تاریخ­نگاری زنان»، «خلیج فارس­ شناسی»، «انسان شناسی فرهنگی»، «تاریخ محلی»، «جامعه­ شناسی» و حتی «تاریخ ادبیات» را پوشش دهد.

از دیگر مواردی که در این کتاب به ­عنوان یک نقطه قوت به ­طرز بارزی مشخص است، جامع و کامل بودن پی نوشت­ها و پانویس ­های متعدد و کثیر کتاب است. یاحسینی در این مورد نیز برای همیاری رساندن به خوانندۀ کتاب سنگ تمام گذاشته است! ایشان در صورت نیاز با ذکر مطالبی کامل در پی­نوشت صفحه­ ها به آگاهی­ های خواننده افزوده و نکاتی را دربارۀ آنچه درون متن آمده روشن می­ کند.

موضوع دیگری که شخصاً در کمتر کتابی با آن مواجه شده ­ام، ارائۀ طرح­ها و ایده­ های مطالعاتی خلاقانۀ یاحسینی به­ علاقمندان و پژوهشگران در موضوعات گوناگون برای تحقیق و پژوهش در پایان مطرح کردن هر بحثی است. ایشان بعد از اتمام تحلیل و تفسیر هر موضوعی از گزارش­های سدیدالسلطنه، به ­علاقه­مندان و پژوهشگران در آن موضوع خاص، طرح­ها و ایده ­های جالب و نوی برای تحقیق و پژوهش پیشنهاد می ­دهد. تا آن­جا که می ­دانم کمتر مورخ و پژوهشگری، دست و دلبازانه به چنین کاری پرداخته است.

نگارندۀ این سطور، که سال­هاست در زمینه مطالعات زنان به­ تحقیق و پژوهش مشغول است، کتاب را به­ دلیل نگاه تازه­ ای که هم در مورد خود محمدعلی­ خان سدیدالسلطنه و هم آثار و مطالعات دیگر دارد، سخت پسندیدم. در خلال مطالعه این کتاب، دانشم در مورد مسائل گوناگون وضعیت و حال و روز زنان جنوبی در عهد قاجار بالا رفت. علاوه بر این پرسش­های زیادی را که نسبت به این دوره، به ویژه در مورد وضعیت زنان داشتم، پاسخ داد.

 به ­تمام علاقه­ مندان به­ مباحث بین رشته ­ای، بوشهر پژوهی، خلیج فارس پژوهی ، به ویژه پژوهشگران در حوزه تاریخ ­نگاری، تاریخ ­نگری و مطالعات زنان، مطالعه این کتاب را توصیه می­ کنم. امیدوارم شما نیز همچون من غرق در لذت خواندن متن روان و قابل فهم این کتاب بشوید.

 

منبع: هفته نامه نسیم جنوب – شماره ۹۵۵ – هفتم اردیبهشت ۱۴۰۰