یک مطالعه خاص درباب زنان جنوبی در عصر قاجار؛
معرفی و بررسی کتاب «سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس در عصر قاجار» اثر سید قاسم یاحسینی.
نوشتۀ: پروانه شاهرخ مقدم (دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه خلیج فارس بوشهر)
سیدقاسم یاحسینی، یکی از پرکارترین مورخان، نویسندگان و خاطره نگاران بوشهری به شمار می رود. از وی تاکنون بیش از نود عنوان کتاب چاپ و منتشر شده است. به گفته خودش تقریباً همین تعداد هم کتاب چاپ نشده و یا در دست تألیف دارد!
یاحسینی این بار سراغ سوژه ای رفته است جالب، نو و سرشار از ناگفته های عصر قاجار در جنوب ایران؛ حال و روز زنان!.
پیش از این ما بوشهری ها کتابهای زیادی از او درباب مطالعات زنان و خاطرات آنان خوانده بودیم. کتابهایی چون «یک دریا ستاره؛ خاطرات زهرا تعجب همسر شهید مسعود(حبیب) خلعتی»، (۱۳۸۶)، «از جنگ «لرده» تا «حماسه سیمین»؛ بازخوانی نقش زنان دشتستانی در مبارزات ضداستعماری و استبدادی، (۱۳۸۷)، ««دریا خانم؛ خاطرات آذر علامه زاده»، (۱۳۸۸)، دختری به نام کتاب؛ گفتگو با شادروان زهرا شریف پوربوشهری در عرصه فرهنگ و کتابداری،» (۱۳۹۳)، «روزنامه مظفری بوشهر؛ وضعیت زنان پیش از مشروطه»، (۱۳۹۳)، «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ»، (۱۳۹۴) و … تنها نگاهی به عناوین این کتابها روشن می کند که یکی از مهمترین دغدغه های فکری و زندگی علمی یاحسینی، خاطره نگاری، تاریخ نگاری و مطالعات مربوط به زنان شهر و دیارش می باشد.
همانطور که از عنوان کتاب مشخص است، کتاب جدیدش به تحلیل و بررسی گزارش هایی می پردازد که «محمدعلیخان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی در مورد زنان جنوب ایران و به خصوص بوشهر و تنگستان در آثار خود آورده است. کتاب در ۱۷۰ صفحه قطع وزیری و توسط انتشارات هامون نو در سال ۱۳۹۹ به چاپ رسیده است. این کتاب در واقع مجموعه مقالاتی است شامل هشت یادداشت و یک مقالۀ کوتاه که عبارتند از:
«نقش احمد اقتداری در احیا آثار سدیدالسلطنه کبابی»: در این مقاله پس از نگاه کوتاهی به زندگی و آثار سدیدالسلطنه به معرفی ای از استاد احمد اقتداری احیاگر آثار سدیدالسلطنه و تلاش هایش برای انتشار این آثار پرداخته شده است.
«سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصر قاجار»: در این مقاله کوشش شده تا منظومه ای منسجم از گزارشها و یادداشت های سدیدالسلطنه از وضعیت و روزگار زنان بوشهر در فاصلۀ پیش از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول به دست داده شود.
«سدیدالسلطنه و زنان گرجیه در بوشهر»: این مقاله یاداشت مختصری است درباره موضوع زنان گرجی در بوشهر و جنوب ایران برپایه گزارش بسیار کوتاهی از سدیدالسلطنه که در یکی از یادداشتهای روزانۀ خود نوشته است.
«زنان شاعر در مشوشنامۀ سدیدالسلطنه»: این مقاله خوانشی انتقادی از ذکر چند زن شاعر در تذکرۀ «مشوش نامه» سدیدالسلطنه است.
«غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت به روایت سدیدالسلطنه»: این مقاله مشاهدات و گزارشهای سدیدالسلطنه در مورد غذا، اقتصاد غذا، مواد غذایی و رژیم طبخ در بوشهر عصر قاجار است.
«تجارت کالاهای اساسی و خوردنی مردم بندر لنگه در اواخر عصر قاجار به گزارش سدیدالسلطنه»: این مقاله بخشی از یادداشتهای سدیدالسلطنه درباب اقتصاد مصرفی و تجارت خارجی و داخلی مواد مصرفی و خوردنی در بندر لنگه است.
«سدیدالسلطنه و زنان خلیج فارس»: این مقاله گزارشهایی پراکنده از سدیدالسلطنه درباره دختران و زنان خلیج فارس است که در کتاب «سرزمینهای شمالی خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» آمده است.
«زنان و دختران در زندگی و نگاه سدیدالسلطنه»: این مقاله نگاهی فشرده و بسیار کوتاه به جایگاه زن و زنانگی در زندگی خصوصی و آرمانهای فردی و شخصی سدیدالسلطنه دارد.
یاحسینی «محمدعلیخان سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی» را مورخ، نویسنده، سفرنامه نویس، شاعر و مردم نگار مشهور ایرانی اواخر دوره قاجار و دوران سلطنت پهلوی اول در ایران می داند که در میان انبوه مطالب و یادداشتهایی که این پژوهشگر جنوبی از خود برجای گذاشته، مطالعات ارزشمند و جالب اما بسیار پراکنده و تحلیل نشدهای، نیز دربارۀ زنان و دختران بوشهری و برخی آداب و رسوم آنان برای آیندگان به یادگار گذاشته که بسیار ارزشمند و مفید هستند.
به گفتۀ یاحسینی، سدیدالسلطنه کنجکاوانه کوشیده تا هرگونه اطلاعاتی را که م یتوانسته از محیط پیرامونی خود گردآوری و ثبت و ضبط نماید. به طوری که امروزه یادداشتهای سدیدالسلطنه روایت دست اول و نابی درباره انواع اطلاعات اقتصادی، مردم شناسی، مطالعات زنان، تاریخی، ادبی، فرهنگی و… بوشهر در آستانه انقلاب مشروطه است. هرچند یاحسینی این توجه استثنایی و منحصربه فرد سدیدالسلطنه به موضاعات مربوط به حیات اجتماعی، فرهنگی و شخصی زنان در بوشهر و خلیج فارس را، دلیل بر «فمینیست» بودن سدیدالسلطنه یا حتی طرفدار حقوق زنان بودن سدیدالسلطنه نمیداند و به لحاظ فردی و شخصی وی را مردی همچون مردهای هم عصر خود می داند، که نگاه ش به زن و زنانگی نگاهی سنتی و مطابق با عصر خویش مردسالارانه بوده است. با این وجود، یاحسینی سدیدالسلطنه را «پیشگام مطالعات زنان در ایران عصر قاجار» به شمار می آورد.
از مهترین نقاط قوت کتاب جدید یاحسینی میتوان به روانی شیوه نگارش متن کتاب اشاره نمود. وی در این کتاب برای شفاف نمودن گزارشهای سدیدالسلطنه به تفسیر روایتها پرداخته و با روانی و شفافیت تا جایی که ممکن بوده، موضوع را بسط داده است؛ همین بسط مطالب، باعث بالا بردن درک خواننده از موضوع می شود. به عبارت دیگر میتوان گفت که یاحسینی در این کتاب صرفاً به ذکر گزارشهای پراکنده و تحلیل نشدۀ سدیدالسلطنه اکتفا نکرده و کتاب تفسیر و تحلیل ایشان از این گزارشها را نیز، شامل م یشود.
نکتۀ مهم در باب این کتاب، غنای تئوریک آن و آمیختن ش با مواد و مصالح سدیدالسلطنه است. یاحسینی بدون آن که هیچ ادعایی داشته باشد، نشان داده که با نظریات و دستاوردهای نظری و عملی جنبش زنان در غرب و ایران به خوبی آشناست. او این آشنایی را صرف تحلیلی نو از داده های تاریخی سدیدالسلطنه کرده است و موفق به نگارش یک اثر درجه اول در مطالعات زنان عهد قاجار شده است.
کتاب دارای درون مایه ای نو و تازه است. مطالب و به خصوص نگاه و «تاریخ نگری» یاحسینی در این کتاب، بکر و اصیل است. او برای اولین بار در زمینه مسائل مربوط به زنان در جنوب ایران، در برهۀ زمانی اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، مطالبی را برجسته کرده که تا امروز از دید مورخان، انسان شناسان فرهنگی و محققان مسائل و مطالعات زنان در داخل و خارج از کشور، دور و پنهان مانده بود.
در همین راستا است که متن کتاب تنها مباحث تاریخی را شامل نمی شود. همان طور که یاحسینی در مقدمه کتاب هم عنوان کرده، در تمام موارد سعی نموده که کتاب مباحث بین رشته ای و رشته هایی چون «تاریخ از پائین»، «تاریخ خرد»، «تاریخ روزمره»، «مطالعات زنان»، «تاریخنگاری زنان»، «خلیج فارس شناسی»، «انسان شناسی فرهنگی»، «تاریخ محلی»، «جامعه شناسی» و حتی «تاریخ ادبیات» را پوشش دهد.
از دیگر مواردی که در این کتاب به عنوان یک نقطه قوت به طرز بارزی مشخص است، جامع و کامل بودن پی نوشتها و پانویس های متعدد و کثیر کتاب است. یاحسینی در این مورد نیز برای همیاری رساندن به خوانندۀ کتاب سنگ تمام گذاشته است! ایشان در صورت نیاز با ذکر مطالبی کامل در پینوشت صفحه ها به آگاهی های خواننده افزوده و نکاتی را دربارۀ آنچه درون متن آمده روشن می کند.
موضوع دیگری که شخصاً در کمتر کتابی با آن مواجه شده ام، ارائۀ طرحها و ایده های مطالعاتی خلاقانۀ یاحسینی به علاقمندان و پژوهشگران در موضوعات گوناگون برای تحقیق و پژوهش در پایان مطرح کردن هر بحثی است. ایشان بعد از اتمام تحلیل و تفسیر هر موضوعی از گزارشهای سدیدالسلطنه، به علاقهمندان و پژوهشگران در آن موضوع خاص، طرحها و ایده های جالب و نوی برای تحقیق و پژوهش پیشنهاد می دهد. تا آنجا که می دانم کمتر مورخ و پژوهشگری، دست و دلبازانه به چنین کاری پرداخته است.
نگارندۀ این سطور، که سالهاست در زمینه مطالعات زنان به تحقیق و پژوهش مشغول است، کتاب را به دلیل نگاه تازه ای که هم در مورد خود محمدعلی خان سدیدالسلطنه و هم آثار و مطالعات دیگر دارد، سخت پسندیدم. در خلال مطالعه این کتاب، دانشم در مورد مسائل گوناگون وضعیت و حال و روز زنان جنوبی در عهد قاجار بالا رفت. علاوه بر این پرسشهای زیادی را که نسبت به این دوره، به ویژه در مورد وضعیت زنان داشتم، پاسخ داد.
به تمام علاقه مندان به مباحث بین رشته ای، بوشهر پژوهی، خلیج فارس پژوهی ، به ویژه پژوهشگران در حوزه تاریخ نگاری، تاریخ نگری و مطالعات زنان، مطالعه این کتاب را توصیه می کنم. امیدوارم شما نیز همچون من غرق در لذت خواندن متن روان و قابل فهم این کتاب بشوید.
منبع: هفته نامه نسیم جنوب – شماره ۹۵۵ – هفتم اردیبهشت ۱۴۰۰