غزالی و ختنه دختران در خراسان قرن پنجم هجری
سیدقاسم یاحسینی
مقدمه
پیشینه و تاریخ ختنه در ایران، از عهد باستان تا امروز، از جمله موضوعات در «تاریخ خُرد» و «مطالعات مردان» و «مطالعات زنان» است که چنان که شاید به آن پرداخته نشده است. درباب ختنه پسرها، آنچه تحقیق به زبان فارسی وجود دارد، غالباً درباب مسائل مذهبی و احکام فقهی است. (۱) چنین سوژه ای هنوز در مطالعات ایران شناسی به طور مستقل مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار نگرفته است.
یک بحث کوتاه تاریخی ـ فقهی درباب ختنه
در میان ادیان ابراهیمی «ختنه» وجود داشته است. ختنه در دین یهود وجود داشته و دارد. در کتاب «تورات»، (سفرِ آفرینش) به صراحت به این سنت اشاره شده است. به تصریح «انجیل لوقا»، از آنجا که حضرت عیسی بن مریم (ع) شخصاً یهودی و معتقد به آئین یهود بود و ضمناً خودش نیز احکام دینی مستقلی نداشت، مختون بود. ظاهراً در مسحیت اولیه نیز سنت ختنه رواج داشته است. در شورای اورشلیم و در سال پنجاه میلادی، رسم ختنه در آئین مسیحیت برداشته شد و همین امر هم باعث جدایی تاریخی آئین مسیحیت از دین یهود شد. البته بعدها سنت ختنه در برخی از فرقه های مسیحی ادامه پیدا کرد، (مانند مسیحیان قبطی که ختنه دختران و پسران را واجب می دانند). اما در مسیحیت فعلی، رسم ختنه وجود ندارد. (۲)
به دلیل حضور یهودیان و مسیحیان در حجاز، در محیط پیش از اسلام، رسم ختنه وجود داشته است. ختنه برساخته اسلام نیست و به اصطلاح فقهی از جمله «احکام تأسیسی» حضرت رسول (ص) و اسلام نمی باشد، بلکه حکمی «تقریری» است. جالب این که حتی به رسم و سنت «ختنه» در قرآن کریم اشاره آشکاری وجود ندارد. هرچند برخی از مفسران شیعه و سنی با نوعی تَکَلُف، تلاش کرده اند از برخی آیات قرآن، که مربوط به حضرت ابراهیم است، وجود ختنه در قرآن را استنباط کنند. (۳)
در سنت اسلامی هم به ختنه پسران اشاره شده و هم به ختنه دختران. در منابع حدیثی اهل سنت، حدیث های چندی درباب ختنه وجود دارد. به فتوای فقهای سنی (خصوصاً شافعی و حنبلی) و مذهب شیعه، ختنه پسرها واجب است و حتی روایت شده که جایز نیست بر جنازه مردی که ختنه نشده، نماز میت گذاشته شود. (۴)
در فقه اسلامی به ختنه دختران «خَفض» گفته می شود. احادیت فراوانی درباب ختنه دختران وجود دارد. روایتی هست که نخستین زنی که ختنه کرکد «هاجر» همسر حضرت ابراهیم (ع) بود، کما این که اولین مردی که مختون شد، ابراهیم خلیل بود. (۵)
فقه اسلامی درباب ختنه دختران چند-صدایی است. برخی از مکاتب فقهی اهل سنت آن را مستحب می دانند. در این میان، فقط در فقه و مکتب محمد بن ادریس معروف به «امام شافعی» ( ۲۰۴ـ۱۵۰هـ.ق.)، خَفض یا همان ختنه دختران واجب و ضروری است. (۶)
مطابق فقه شیعه، ختنه دختران جایز (و در برخی فتاوی فقهاء مستحب) دانسته شده است و انجام آن نوعی کرامت و فضیلت برای زن و همسانی مرد و زن شمرده شده است. همچنین جالب است بدانیم که «بنابر اعتقادات امامیه پیامبران و پیامبر اسلام (ص) و تمامی معصومین (ع) پاک و منزّه و ختنه شده پا به دنیا می گذاردند.» (۷)
فقدان یک مطالعۀ تاریخی و مستند
در یکی، دو دهه اخیر، توجه نسبتاً خوبی به موضوع ختنه دختران در ایران شده، اما آن مطالعات نیز بیشتر با رویکرد بهداشتی و یا رنگ و بوی فمینیستی و با منظری جامعه شناختی بوده است. (۸) جای یک پژوهش همه جانبه درباب «تاریخ ختنه پیش و پس از اسلام در ایران» و همچنین خُرده فرهنگهای آن و مطالعه این خُرده فرهنگها به شکل تطبیقی، همچنان خالی می باشد.
شاید خوانندگان از خود بپرسند که مگر «ختنه» مختص دین اسلام نیست؟ اگر چنین است، پس پیشینۀ ختنه قبل از اسلام و در دوره باستان در ایران، چه تاریخی می تواند داشته باشد؟ اما چنین نیست! اگرچه در دین های زرتشت، مسیحیت، مانی، مزدک و بودایی، ادیانی که به قول آرتور کریستینسن در ایران عصر ساسانی رواج داشتند (۹)، ختنه وجود نداشته است، اما باید توجه داشت که در فقه یهود و آئین یهودی، ختنه وجود داشت و دارد. همچنین باید بدانیم که در آئین یهود ختنه دختران نیز رواج داشته است. امروزه نیز یهودیان اتیوپی همچنان این رسم را ادامه می دهند.
یهودیان در ایران عهد باستان، تاریخ درhزآهنگی داشته اند. آنان از عصر هخامنشیان در برخی از نواحی ایران ساکن بوده اند.(۱۰)، بنابراین، حتماً پدیدۀ ختنه نیز در ایران عصر باستان، دست کم در دایره یهودیان مقیم ایران، رواج تام و تمام داشته است.
ادبیات کلاسیک فارسی از منظر مطالعات زنان
یکی از موضوعات جالب با رویکرد مطالعات زنان، بررسی و تحلیل منابع کلاسیک فارسی و نقش و جایگاه زنان در آن می باشد. خوشبختانه چندین دهه است که چنین مطالعه میمونی در ایران آغاز شده و نتایج نیکویی نیز داشته است. به عنوان مثال یکی از این مطالعات، رد پای زنان در تذکره الاولیاء عطار است که حاوی نتایج نیکویی می باشد. (۱۱) سرِ آن ندارم که در این یادداشت کوتاه، به این موضوع به تفصیل بپردازم. اگر حال و مجالی بود، در فرصتی دیگر، به دستاوردهای مبارک چنین رویکری، خواهم پرداخت. انشالله.
ارزش کیمیای سعادت در تاریخ تکامل نثر فارسی
یکی از بهترین متون نثر فارسی در اواخر قرن پنجم هجری، کتاب «کیمیای سعادت» می باشد. جایگاه این اثر چنان والاست که محقق نکته سنجی چون ملک الشعرای بهار آن را «انقلاب» در نثر فارسی دانسته است. (۱۲) درباب جایگاه چنین اثر ارزشمندی در تاریخ زبان و نثر پارسی، مطالعات چندی انجام شده است، اما هنوز نیز جا دارد محققی متخصص در مبحث زبانشناسی و تاریخ زبان فارسی، به مطالعه این متن پرداخته و جایگاه تاریخی «کیمیای سعادت» در تکامل و تحول نثر پارسی در قرن پنجم هجری را مورد کاووش همه جانبه قرار دهد.
در این مختصر می کوشم با تکیه بر یک جملۀ بسیار کوتاه چند کلمه ای از غزالی و با رویکرد مطالعات زنان به موضوعی اشاره کنم و آن رواج ختنه دختران در ناحیه خراسان بزرگ در قرن پنجم هجری به فتوای امام ابوحامد محمد غزالی است.
تحلیل آثار غزالی با رویکرد مطالعات زنان
تا آنجا که می دانم علیرغم انبوه مطالعاتی که درباره امام محمد غزالی در ایران و به زبان فارسی انجام شده است، هنوز هیچ پژوهشگری با رویکرد مطالعات زنان به کیمیای سعادت و «احیاء العلوم الدین» نپرداخته است. من نیز در مجال کوتاه کنونی، نیت چنین کاری ندارم و فقط می خواهم اشاره بسیار کوتاهی به یک جمله در جلد اول کتاب کیمیای سعادت بکنم و کمی درباب آن شرح و بسط بدهم.
غزالی و فتوای فقهی و ختنه دختران
کتابهای «احیاءالعلوم الدین» و ترجمه خلاصه شدۀ آن به فارسی به نام «کیمیای سعادت» اساساً طبق گفتمان مردسالارانه دنیای پیشامدرن، برای مردان و جنس مذکر نوشته شده است. در این دو کتاب ارزشمند، زنان بطور بسیار حاشیه ای و بیشتر اشیایی متعلق به مردها، مطرح شده اند. با این همه، اگر محققی با نگاه مطالعات زنان به مطالعه و پژوهش در محتوای این دو کتاب بپردازد، دست خالی نخواهد ماند و گاه حتی می تواند به کشفیات تاریخی جالبی برخورد کند!
یکی از این موضوعات، ختنه دختران و نظر امام محمد غزالی درباره آن است. من صرفاً به کیمیای سعادت وی تکیه می کنم و حتی احیاء العلوم الدین را به عمد نادیده می گیرم. علت نیز آن است که به تصریح مکرر غزالی کیمیای سعادت برای مردم عوام و فارسی زبانها نوشته شده است و غزالی اگر می خواسته به طور مفصل و یا فنی و تخصص درباب موضوعی بحث کند، در همان کیمیای سعادت نیز به احیاءالعلوم ارجاع می دهد. بنابراین کیمیای سعادت کتابی فقهی ـ اخلاقی برای توده مردمی بوده که البته سواد فارسی داشته اند، اما زبان تازی نمی دانستند. یعنی یک کتابِ دستی (هندبوک) برای مومنان ایرانی و فارسی زبان در اواخر قرن پنجم هجری.
امام محمد غزالی در جلد اول کتاب کیمیای سعادت در «کتاب ارکان مسلمانی»، در «اصل سوم ـ در طهارت» و مبحث پاکی «از فضولات» (۱۳) در کنار بیان مباحثی چون فضولات بدن چون مو (موی سر، سَبلَت، موی زیرِ دست [بغل]، موی عورت،) ناخن، ناف [نوزاد]، و در بخش هفتم به مبحث ختنه پرداخته و به کوتاهی نوشته است: «هفتم: ختنه کردن است، مرد و زن را.» (۱۴)
غزالی چنان که خودش بارها در کیمیای سعادت اشاره کرده، در فقه پیرو مذهب امام شافعی بوده است. چنان که گذشت، در مذهب شافعی، ختنه دختران واجب است. از همین پنج، شش کلمه و جمله کوتاه به روشنی رأی و فتوای فقهی امام محمد غزالی درباب ختنه زنان مشخص و آشکار است. امام غزالی قائل به وجوب ختنه، هم برای مردها و هم زنان، بوده است و این را در کیمیای سعادت به صراحت نوشته است.
رواج ختنه دختران در خراسانِ قرن پنجم هجری
اما از این فتوای فقهی و مذهبی، که البته مختص به غزالی هم نبوده است، چه نظر تاریخی و از منظر مطالعات زنان چه می توان فهمید؟
می دانیم که غزالی در سال ۴۵۰ هجری قمری در ناحیه خراسان بزرگ به دنیا آمد و در سال ۵۰۵ در همان جا از دنیا رفت. (۱۵) وی فقیهی با آراء فقهی خاص و در زمان خود بسیار مقتدر و محل رجوع خلق و حتی سلاطین بوده است. چنان که گذشت غزالی در فقه پیرو امام شافعی و در اصول کلام اشعری مذهب بود.
حال پرسش این است که اگر ختنه دختران و زنان یک «سنت واجب» در فقه شافعی بود، که بوده، پس باید در خراسانِ قرن پنجم کاملاً رواج داشته بوده باشد. مگر می شود کسانی مسلمان و شافعی مذهب باشند و به احکام فقهی مذهبی خود، آن هم در دنیای ماقبل مدرن که مذهب حرف اول و آخر را میزد، عمل نکنند؟
ختنه دختران، در کنار ختنه پسران، یک سنت، حُکم فقهی و آئین رایج در خراسان قرن پنجم بوده است. من به درستی نمی دانم مردم خراسان از چه تاریخی به طور دقیق به مذهب شافعی روی آوردند و از فتاوای فقهی امام شافعی پیروی کردند، اما هرچه بوده، با تکیه بر فتوای فقهی غزالی، که یکی از بزرگترین فقهای شافعی زمان خود در خراسان بزرگ و حتی در کل جهان اسلام (البته اسلام شرقی) بود و مدتها از برجسته ترین تئوریسین ها و مُدرسان نظامیه بغداد بود، می توان ادعا کرد که در قرن پنجم هجری ختنه دختران در مناطقی از خراسان که پیرو فقه شافعی بودند، رواج کامل داشته است.
بر همین قیاس، قطعاً در دیگر مناطق و جغرافیای ایران که دستکم پیرو فقه شافعی بودند نیز ختنه زنان کم و بیش بسان خراسان قرن پنجم هجری، رواج داشته است. و این نکتۀ مهمی است در مبحث «تاریخ ختنه دختران و زنان در ایرانِ پس از اسلام» که تا امروز، در مطالعات تاریخی زنان در ایران به آن توجه و عنایت لازم نشده است.
اگر چنین گذارهای را بپذیریم، بخش مهمی از تاریخ ختنه زنان و دختران در ایران و در چند قرن اول هجری روشن می شود و پیشینه تاریخ ختنه دختران تا اندازه زیادی زیر نورافکن تاریخ قرار می گیرد!
منابع و مآخذ
۱ـ برای یک مطالعه کوتاه درباب ختنه از دیدگاه فقه شیعه نگ:
ـ دایره المعارف تشیع، نشر شهید سعید محبی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸، جلد هفتم، صص ۸۳ـ۸۴.
در این مقاله نیز بررسی فقهی جامعی درباب نظر فرقه های چهارگانه سنُی (حنفی، حنبلی، شافعی و مالکی) و فقه امامیه (شیعیان) در مورد ختنه دختران صورت گرفته است: علی غلامی و ندا مقدمی، تحلیل ادله فقهی موارد و جواز ختنه دختران در مذاهب خمسه با تأکید بر فقه امامیه، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، سال هشتم، شماره هیجدهم، بهار ۱۳۹۹، صص ۱۵۶ـ ۱۳۳.
۲ـ برای وجود سنت ختنه در آئین یهود به کتاب مقدس «تورات» و برای ختنه شدن عیسی (ع) به «انجیل لوقا» مراجعه شود.
۳ـ به عنوان نمونه رجوع شود به کتاب «التبیان فی تفسیر القرآن»، اثر شیخ طوسی، مجلدات ۳ (ص۳۴۲) و۱۰ (ص ۳۸۹).
۴ـ برای برخی از احادیث در این باره و «وسائل الشیعه» مراجعه شود.
۵ـ در مجموعه چند جلدی وسائل الشیعه روایاتی در این باره آمده است.
۶ـ برای یک بحث تطبیقی درباب فقه ختنه زنان در فقه پنجگانه اهل سنت و شیعه نگ:
ـ علی غلامی و ندا مقدمی، تحلیل ادله فقهی موارد و جواز ختنه دختران در مذاهب خمسه با تأکید بر فقه امامیه، پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده، سال هشتم، شماره هیجدهم، بهار ۱۳۹۹، صص ۱۵۶ـ ۱۳۳.
ـ محی الدین نووی، المجموع، ج۱، بیتا، بیجا، ص ۳۶۷.
در کتاب زیر نیز مطالبی درباب خفض و ختنه دختران و وجوب و ضرورت آن در فقه شافعی آمده است:
ـ محمد ربیعی، باقیات صالحات در فقه امام شافعی، انتشارات پیام، چاپ اول، تهران ۱۳۷۰.
۷ـ دایره المعارف تشیع، ج۷، ص ۸۴.
۸ـ یکی از بهترین و کاملترین مطالعات درباب ختنه دختران در ایران کتاب زیر می باشد:
ـ کامیل احمدی، بهنام سنت؛ پژوهشی جامع درباب ختنه زنان در ایران، نشر شیرازه، چاپ اول، تهران ۱۳۹۴.
۹ـ برای آگاهی اجمالی درباب ادیان رایج در ایران عصر ساسانی نگ: آرتور کریستینسن، ایران در زمان ساسانی، ترجمه، رشیدیاسمی، صدای معاصر، چاپ پنجم، تهران ۱۳۸۵، صص ۲۶۱ـ۱۰۰.
۱۰ـ برای آگاهی از تاریخ حضور ایرانیان در عصر هخامنشیان نگ:
ـ فرهاد صبوری فر، روابط ایران و یهود در دوره هخامنشیان، نیکتاب، چاپ اول، تهران ۱۳۸۵.
۱۱ـ آزاد بروجردی، زن در تذکره الاولیای عطار، مندرج در کتاب، گلزار خاموش؛ یادنامۀ بانو راضیه دانشیان (گلبن)، به اهتمام، محمد گلبن، نشر رسانش، چاپ اول، تهران ۱۳۷۹، صص ۱۷۰ـ ۱۱۴.
۱۲ـ درباره ارزش و جایگاه نثر کتاب کیمیای سعادت در تاریخ تحول و تکامل نثر فارسی نگ:
ـ کریم کشاورز، هزار سال نثر پارسی، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، تهران ۱۳۷۱، ج۱، صص ۵۲۰ ـ ۴۹۵.
ـ محمدتقی بهار، ملک الشعرا، سبک شناسی، سازمان کتابهای پرستو وابسته به مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، ۲۵۳۵ شاهنشاهی [۱۳۵۶ش.]، ج۲، ص۱۶۳. در همین باب بهار نوشته است: «امام غزالی […] از جمله کسانی اند که در نثر فارسی انقلاب انداخته اند و به سبب قدرت زیادی که در تفکر و قوۀ عقلیه داشته اند، از آوردن کلمات و لغات و اصطلاحات تازه پروا نکرده و بنیاد نثر قدیم را […] به طریق ساده و برای درست فهمی عوام دگرگون ساخته اند.»، (همانجا).
۱۳ـ ابوحامد امام محمد غزالی طوسی، کیمیای سعادت، بهکوشش، حسین خدیوجم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ مهم، تهران ۱۳۸۰، ج۱، صص ۱۵۶ـ۱۵۵.
۱۴ـ همان، ج۱، ص ۱۵۶.
۱۵ـ برای بررسی زندگی و افکار غزالی نگ: دکترعبدالحسین زرین کوب، فرار از مدرسه؛ درباره زندگی و اندیشۀ ابوحامد غزالی، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۵۳.