به دنبال همه گیری (پاندمی) کرونا در جهان به سال ۲۰۱۹م. توجه بسیاری از محافل جهانی به بیماریهای همه گیر در گذشته و تاریخ جلب شد. در همین راستا، بسیاری از مراکز تحقیقاتی، مجلات، نشریات و سایتهای اینترنتی شروع به تولد انبوه مطالبی در این زمینه کردند. از بیماریهای هولناک در قرون وسطی تا عصر مدرن. بیماریهای واگیردار جهانی و منطقه ای در کانون توجه جهانی قرار گرفت و براساس نیاز روز، نقبی به گذشته نیز زده شد.
قبل از شیوع جهانی کرونا، مهلکترین مرض قرن که بشر و جهان دچارش شده بود، آنفلوانزای اسپانیایی بود که به مدت دو سال و در فاصلۀ ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی، میلیونها انسان را به کام مرگ کشاند و نابود کرد. مورخان آمارهای متعدد و متنوعی از میزان تلفات این بیماری کُشنده بین المللی ذکر کرده اند؛ از بیست تا پنجاه میلیون انسان.
عجیب این است که درباره این همه گیری جهانی چنان که شاید و باید مطالعاتی انجام نشده است. حتی تا ده ها سال مدخل و موضوع آنفلوانزای اسپانیایی در منابع تاریخی، دایره المعارفها و تکستهای پزشکی وارد نیز نشده بود! در ایران نیز آنفلوانزا توجه مورخان را برنینگیخت و به جز یک مقاله درباب شیوع این بیماری در فارس و شیراز، هیچ مطالعه مستقل و مستندی انجام نشد. تا همین امروز نیز این خلاء مطالعات تاریخی در این باب وجود دارد که امیدوارم توسط محققان ایرانی و مترجمان جبران و پُر شود.
فکر کنم اواخر آبان ماه ۱۳۹۹ بود که پدرم؛ آقای سیدقاسم یاحسینی از طریق فضای مجازی سه مقاله درباره تاریخ شیوع آنفلوانزای اسپانیایی در اواخر جنگ بین الملل اول (بهار ۱۹۱۸م.) برایم فرستاد تا یکی از آنها را انتخاب کرده و از انگلیسی به فارسی برایشان ترجمه کنم. پس از مشورت پدرم با استاد کاوه بیات تصمیم گرفته شد مقالۀ خانم مارگارت همفریز (Margaret Humphreys): با عنوان «آنفلوانزای ۱۹۱۸؛ دیدگاهی تکمیلی در زمینه تاریخی»،The influenza of 1918, Evolutionary) perspectives in a historical context) را به فارسی ترجمه کنم.[۱]
خانم همفریز چنان که خودش نوشته است، متخصص تاریخ علم و مسلط بر علومی چون بیولوژی و پزشکی است. رویکرد او در این مقاله، تاریخی ـ پزشکی و با تکیه بر آرشیو، اسناد پزشکی و روش کتابخانه ای است. ایشان در این مقاله با رویکرد تاریخی ـ تحلیلی و ضمناً مستند، کوشیده تا ماهیت، تاریخ و چگونگی شیوع پاندمی (همه گیری جهانی) آنفلوانزای اسپانیایی و منشاء آن را با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی و تحقیقات جدید، شرح داده و روشن کند.
این متن یک مقالۀ کوتاه و آکادمیک است که سرشار از کلمات و اصطلاحات تخصصی پزشکی، سلول شناسی، میکروب شناسی، ویروس شناسی، بیولوژیکی، ژنوم شناسی، مطالعات بالینی، پاتولوژیکی (آسیب شناسی) و انواع بیماریهای عفونی می باشد. اگرچه تخصص من چنین علوم و قلمروی نیست، اما کوشیده ام با مراجعه به منابع معتبر متعدد، معادل و برابرنهادهای فارسی آن واژگان و اصطلاحات علمی و تخصصی را یافته و در ترجمه خود به کار ببرم. در همین راستا در مواردی برای ترجمه یک پاراگراف کوتاه، دو تا سه روز مشغول جستجو در منابع متعدد بودم. از این روی به خوانندگان تفننی تذکر می دهم که خواندن این مقاله برایشان چندان آسان نخواهد بود. مقاله در سال ۲۰۱۸م. / ۱۳۹۷ش. و به مناسبت صدمین سالگرد پایان جنگ جهانی اول در اروپا و آمریکا به نگارش درآمده است.
امیدوارم این مقاله، علاوه بر اطلاعات ناب و جالبی که در زمینه تاریخ پاندمی آنفلوانزای اسپانیایی در آمریکا در فاصله اواخر جنگ بین الملل نخست تا حوالی بهار ۱۹۲۰م. به خوانندگان می دهد، بتواند الگوی مناسب و درس آموزی برای پژوهشگران داخلی، که مشغول تحقیق در رشتۀ تاریخ پزشکی نظامی و بیماریهای فراگیر در تاریخ ایران هستند نیز باشد.
درباب ترجمه این مقاله چند نکته را باید متذکر شوم:
۱ـ اصل این مقاله در یک مجموعه مقالات به مناسبت صدمین سالگرد پایان جنگ جهانی اول منتشر شده است. در متن انگلیسی نویسنده در چند جا به مقالات دیگری که در آن مجموعه به چاپ رسیده، اشاره کرده و ارجاع داده است. چون آن مقالات به فارسی ترجمه نشده است، آن اشاره ها کوتاه را حذف کردم، اما ارجاع به منابع را در بخش منابع، نگه داشتم. از این روی در مجموع حدود دو سطر از متن مقاله اصلی، در ترجمه فارسی حذف شده است.
۲ـ در مواردی برای مفهوم تر شدن جملۀ فارسی یک تا دو کلمه به متن ترجمه اضافه شده که در قلاب [] از متن اصلی جدا شده است.
۳ـ تمام پاورقی ها و توضیحات علمی و پزشکی از مترجم می باشد که با علامت اختصاری «م.» مشخص شده است.
۴ـ عکسهای مقاله از نویسنده می باشد.
۵ـ این نخستین تجربه من در ترجمه یک متن علمی با رویکرد تاریخ پزشکی است. ممکن است معادلی دقیق نباشد و یا احیاناً متن را درست درنیافته باشم و مآلاً صحیح ترجمه نکرده باشم. از متخصصان فن تقاضا دارم اگر به چنین مواردی برخوردند، از طریق آدرس ناشر به بنده تذکر دهند. به قول بزرگمهر حکیم: «همه چیز را همگان دانند و «همگان» هنوز از مادر زائیده نشده است!»
پس از ترجمه مقالۀ خانم مارگارت همفریز، آقای سیدقاسم یاحسینی توجه مرا به مقاله ای به زبان انگلیسی از دکتر امیرارسلان افخمی جلب کرد.[۲] این مقاله در سال ۲۰۱۹م./ ۱۳۹۸ش. در شمار انتشارات جان هاپکینز چاپ و منتشر شده است. ظاهراً این نخستین مقاله درباره چنین موضوعی به زبان انگلیسی و البته دیگر زبانها به شمار می رود. دکتر افخمی در این مقاله با تکیه عمده و اصلی بر منابع و خصوصاً گزارشهای نظامی و سیاسی مقامات انگلیسی در خلال جنگ جهانی اول، کوشیده تا ضمن روشن کردن چگونگی ورود مرض آنفلوانزای اسپانیایی به مناطق مختلف ایران، دادههای خام منابع انگلیسی را گردآوری و تجزیه و تحلیل کند. مقاله ایشان پس از انتشار، مورد توجه قرار گرفت و حتی بخش فارسی بنگاه سخن پراکنی B.B.C. مطالبی در این باره نوشت و آقای خشایار جنیدی مصاحبه ای با وی انجام داد. جای ترجمه این مقاله ارزشمند و مستند به زبان فارسی خالی بود.
[۱]ـ مشخصات سایتی اینترنتی که این مقاله در آن منتشر شده، چنین است:
https://academic.oup.com/emph/article/2018/1/219/5088155 by guest on 16 November 2020.
[۲]ـ مشخصات سایتی اینترنتی که این مقاله در آن منتشر شده، چنین است:
https://hsrc.himmelfarb.gwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.com/&httpsredir=1&article=1384&context=smhs_psych_facpubs
یادآوری می‌شود، کتاب «آنفولانزای ۱۹۱۸ در آمریکا و ایران» نوشته مارگارت همفریز و امیرارسلان افخمی با ترجمه سیده فاطمه یاحسینی در ۱۲۵ صفحه با قطع رقعی و با قیمت ۶۰هزار تومان به همت انتشارات «هامون نو» در بهار ۱۴۰۰ منتشر شده است.