انتشار دو سفرنامه از دوران ناصرالدین شاه
( سفرنامه میرزا حسن خان (مشهور به الفراریه) و سفرنامه جعفرقلیخان جلالالملک)
الفراریه شرح سفر یا فرار میرزا حسنخان نوه میرزا فتحعلی خان صاحبدیوان ، نبیره فتحعلیشاه قاجار از تهران در مسیری انحرافی یا فرعی بهطرف آذربایجان، طی بیست و سه روز از تاریخ ۱۰ رجب تا ۳ شعبان ۱۳۰۱هجری قمری به همراه پسر عموی صدراعظم وقت، جناب مستوفی الممالک میباشد. سفرنامهایکه نه تنها از نظر تعداد، تک نسخهای و منحصر به فرد میباشد بلکه از نظر دلیل و موضوع و اتفاقات رخ داده در حین این سفر نیز عجیب و منحصر به فرد میباشد میرزا حسنخان نام که به گفته خویش، در تهران روزها را به بطالت میگذرانده است، از پدر خویش، میرزا حسینخان موتمنالملک، توقع حکومت یکی از مناطق یا نواحی تحت سیطره ایشان، بوشهر را داشته که با مخالفت از سوی ایشان مواجه میگردد. جواب رد پدر چنان تند و قاطع بود که الفراریه نتیجه همین عصبانیت و واکنش سریع پسر میگردد و نام سفرنامه خویش را الفراریه می نامد. این سفرنامه برآوردی کلی از اوضاع اقتصادی و اجتماعی آن دوران را در اختیار ما قرار میدهد.ایشان هر اتفاقی را با جملهای عربی یا فارسی یا شعری زیبا مزین نموده است
اما سفرنامه دیگر که نویسنده در هیچ قسمت از آن به نام خویش اشاره نکرده است، تحت عنوان ” سفرنامه یکی از پیشخدمتان” با نسخهای منحصر به فرد در کتابخانه ملی، شرح ماموریت فردی میباشد که برای رساندن خلعت از جانب ناصرالدین شاه، ابتدا عازم اصفهان و سپس شیراز میگردد. مصحح با اسناد و مدارک موجود مشخص کرد که نویسنده این سفرنامه پسر دائی ناصرالدین شاه و داماد ظلالسلطان، جعفرقلیخان اعتمادی ملقب به جلالالملک، فرزند عیسیخان اعتمادالدوله، میباشد. ایشان در دهم شوال سال ۱۳۰۳ هجری قمری، (تیرماه ۱۲۶۵ هجری شمسی) جهت بردن خلعت برای ظلالسلطان پسر ارشد ناصرالدین شاه از تهران خارج و پس از رسیدن به اصفهان و دادن خلعت به ایشان و استراحت و گشت و گذار تقریبا یک ماهه در این شهر، در حالی که قصد بازگشت به تهران را داشت از سوی پادشاه و ظلالسلطان حامل خلعت برای حاکم خردسال فارس، سلطان حسین میرزا ملقب به جلالالدوله و پیشکار ایشان فتحعلی خان صاحبدیوان و دیگر صاحب منصبان حکومتی فارس میگردد.
این دو سفرنامه اخیراً توسط انتشارات ایران شناسی با تصحیح و تحشیه امید شریفی وارد بازار شده اند. ناگفته نماند که پیش ا این نیز از مصحح سه سفرنامه دیگر ( ریچارد گیبونز، سر فردرریک گلداسمید و سفرنامه فیرو میرزا فرمانفرما) ترجمه و تصحیح شده است