روایت یک ناشر بوشهری از برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران:
این نمایشگاه توزیع کتاب را از طریق کتابفروشی‌ها مختل می‌کند
الهام بهروزی
سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در حالی فعالیت خود را از ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ در مصلای امام خمینی (ره) آغاز کرده که با نقدها و واکنش‌های متعددی از سوی ناشران و کتابفروشان روبه‌رو شده است. چون فراگیری کرونا در دو سه سال اخیر موجب ورشکستی و رکود کتابفروشی‌ها در نقاط دور و نزدیک کشور شده، انتظار می‌رفت که در این رویداد ساز و کاری برای حضور آن‌ها در بخش مجازی نمایشگاه تعریف شود. البته ناشران هم به‌ویژه ناشران شهرستانی از ضربه کاری این ویروس در امان نمانده‌اند؛ اما ضربه کرونا به کتابفروشی‌ها تا جایی بود که بسیاری از آن‌ها ورشکست یا کاملا تعطیل شدند و قفسه‌های کتاب جای خود را به دیگر کالاها داد.
حال که وضعیت کرونایی کشور نرمال شده، این بار تورم و گرانی‌های روزافزون دامنگیر کتابفروشی‌ها شده و تن کم‌جان آن‌ها را می‌لرزاند؛ چراکه با گران شدن سایر اقلام ضروری زندگی، کتاب که هیچ گاه جای تثبیت شده‌ای در سبد خرید خانوارها نداشته است، دارد کامل از لیست خرید خیلی از خانواده‌ها حذف می‌شود. به‌طور طبیعی با حذف کتاب از سبد خرید خانواده‌ها، بایستی شاهد اوج‌گیری آسیب‌های اجتماعی و خشونت در سطح جامعه و رواج بی‌بند و باری فرهنگی آن باشیم. از دید کارشناسان و جامعه‌پژوهان، آسیب‌های اجتماعی ارتباط مستقیمی با میزان مطالعه در یک جامعه دارند؛ زیرا جامعه کتابخوان بیشتر اهل تعقل و آرامش است تا خشونت و تبهکاری!
هرچند مسوولان و متولیان امر به پیامدهای کتاب‌گریزی و کتاب‌نخوانی جامعه اشراف دارند، اما متاسفانه همچنان در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های عرصه فرهنگ با مسامحه با چالش‌های حوزه کتاب مواجه می‌شوند. از همین روی است که وضعیت کتاب در جامعه امروز اسف‌بار است و تنها برخی از ناشران خاص و دلالان فرهنگی از حال و روز خوبی برخوردارند. برخی بر این باورند که تا زمانی که تمام حلقه‌های نشر از ناشر گرفته تا موزع و کتابفروشی، با یک مدیریت کارشناسی‌شده مورد حمایت واقع نشوند، نمی‌توان انتظار کار بزرگی را در زمینه کتابخوان کردن ایرانی‌ها داشت و به همین دلیل با برگزاری نمایشگاه کتاب تهران مخالفت می‌کنند. چون بر این باورند که این نمایشگاه از کارکرد اصلی خود که همان آسیب‌شناسی و بازاریابی حوزه کتاب است، بازمانده و تنها به فروشگاه بزرگی برای ناشران مرکز بدل و این مساله موجب تضعیف ناشران شهرستانی و رکود و کسادی کتابفروشی‌ها در استان‌های کشور شده است.
در این باره مدیر نشر «هامون نو» به بامداد جنوب گفت: آن‌چنان که از عنوان «نمایشگاه کتاب» برمی‌آید، باید محلی برای نمایش آخرین دستاوردها و کتب منتشر شده یک ناشر باشد که از این طریق بتواند به اقتصاد نشر یاری برساند؛ ولی ما به‌جای این نمایشگاه عملا با یک «فروشگاه بزرگ کتاب» مواجه هستیم که در نخستین کژ-کارکرد خود، اقتصاد نشر و توزیع کتاب از طریق کتابفروشی‌ها را مختل می‌کند.
اسماعیل حسام‌مقدم در ادامه با بیان اینکه دهه‌هاست که در این‌باره گفته می‌شود ولی نگاه و نگرش دولتی که در پشت این ماجرا وجود دارد، توجهی به اقتصاد نشر و توزیع کتاب در تمام سال که بر دوش کتابفروشی‌ها است، ندارد، افزود: البته ناگفته نماند که ایده اصلی ایجاد نمایشگاه کتاب می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد و در فرهنگ سازی و گسترش دانش بشری در سطح عوام مردم موثر واقع شود اما فرم و شکل برگزاری به صورت یک «فروشگاه» بزرگ کتاب باعث می‌شود به هیچ‌کدام از اهداف و چشم‌اندازهای برگزاری نمایشگاه بزرگ کتاب دست نیابند. شاهد مثال این نکته هم این مورد است که سال‌ها سیاست‌گذاری در زمینه افزایش سرانه مطالعه در سراسر کشور، با شکست مواجه شده‌است.
وی در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا صدای ناشران شهرستانی در این نمایشگاه شنیده می‌شود، توضیح داد: به عقیده من، ناشر شهرستانی برای شناخته‌شدن و داشتن تریبون در سطح ملی، بایستی وارد مناسبات حرفه‌ای نشر و انتشارات شود؛ مانند ارتباط با مراکز پخش کتاب و مجلات سراسری یا استفاده از پلتفرم‌های مجازی کتب الکترونیک و دیگر امکان‌هایی که در سطح ملی و بین‌المللی، در حال حاضر در دسترس است تا از این طریق بتواند صدایی از حاشیه و پیرامون نیز در عرصه تولید اندیشه و کتاب و مجله به گوش برساند. این امکان در حال حاضر در اختیار ناشران در سراسر کشور قرار دارد و به گمان من، باید به‌جای تکیه بر برنامه‌های صرفا دولتی، اهتمام جدی به مراکز و نهادها و پلتفرم‌های غیردولتی در زمینه نشر و توزیع کتاب صورت پذیرد. چون از دید من، استفاده از ظرفیت نمایشگاه بزرگ کتاب تهران می‌تواند فقط یکی از این امکان‌ها باشد، چراکه در حال حاضر امکان‌های بسیار متنوع‌تری جلو روی ناشران پیرامونی وجود دارد که می‌شود از آن بهره برد.
حسام‌مقدر در خصوص میزان آسیب نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به کتابفروشی‌های شهرستانی تصریح کرد: آنچه از برگزاری نمایشگاه کتاب تهران در اواخر دهه هشتاد به بعد به یاد می‌آورم، با شکلی از کتابفروشی‌های مدرن و با دانش روز مواجه هستیم که خود توانایی ایجاد موج و تاثیرگذاری عمیق فرهنگی مبتنی بر کتاب را داشته و عملا اگر دولت در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب، با محوریت اصناف کتابفروشی و ناشران و توزیع‌کنندگان اقدام می‌کرد، به نظرم ضربه خیلی کمتری به اقتصاد کتابفروشی‌ها در این بازار نحیف نشر وارد می‌شد، اما این شکل دولتی از هیولای نمایشگاه بزرگ کتاب تهران، مانند مافیای فروشگاه‌های زنجیر‌ه‌ای کالا با عناوین مختلف، عرصه را بر نهادهای کوچک و مردمی و غیردولتی تنگ کرده است.
در این رابطه، شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برای برخورداری حداکثری ناشران سراسر کشور و برقراری عدالت میان آن‌ها، در سی و سومین دوره این رویداد برای نخستین‌بار بخش مجازی را به این رویداد اضافه کرده است؛ اما باز هم برخی از ناشران از این بخش چندان استقبالی نکرده‌اند. مدیر نشر «هامون نو» در خصوص دلیل حضور نداشتن در هیچ کدام از بخش‌های نمایشگاه توضیح داد: با توجه به وجود پلتفرم‌ها و اپلیکیشن‌های گسترده‌ای که ریشه و ماهیت مردمی‌تر و غیردولتی‌تری دارند، تصمیم گرفتیم در نمایشگاه حضور نداشته باشیم.
حسام‌مقدم در پاسخ به این پرسش مبنی بر اینکه آیا بخش مجازی این رویداد نمی‌تواند نقطه امیدی برای ورود کتابفروشی‌ها در کنار ناشران در حوزه فروش کتاب باشد، گفت: بی‌شک هرگونه برنامه‌ریزی برای حل چالش‌ها و حذف محدودیت‌ها می‌تواند روزنه امیدی باشد اما عملا اعتقاد دارم که در برگزاری نمایشگاه کتاب تهران بایستی به‌طور کامل، این اصناف و تشکل‌های تخصصی و غیردولتی در زمینه کتاب و نشر و توزیع کتاب باشند که میدان‌دار باشند. اگر همواره از نمایشگاه کتاب فرانکفورت آلمان یاد می‌شود، به همین دلیل حضور برجسته بخش خصوصی و غیردولتی صنعت و فرهنگ نشر در این رویداد است.
وی همچنین در پاسخ به این پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا وقت آن نرسیده که برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به شکل استاندارد جهانی نزدیک شود، تصریح کرد: رسیدن به این نقطه در ایران نیازمند وجود ساختارها و چارچو‌ب‌های مستقل و ریشه‌داری در زمینه نشر و توزیع کتاب است که عملا به‌خصوص در شهرستان‌ها فاقد آن هستیم، به‌طور مثال، در استان بوشهر عملا اتحادیه ناشران نداریم. خب همین عوامل باید به‌عنوان ریشه‌ها و ساختارها باشند تا بشود بعد از آن نسبت به استانداردسازی برگزاری نمایشگاه کتاب اقدام کرد.
مدیر نشر «هامون نو» در پایان یادآور شد: به سمت کتابفروشی‌های محله خود برویم و بهتر است که از همین کسب و کارهای کوچک و خرد حمایت کنیم و این کتابفروشی‌ها را محلی برای گفت‌وگو و دیدار با هم‌اندیشان خود کنیم که عملا فرهنگ مطالعه کتاب از درون همین فضاهای کوچک شکل گرفته و رشد می‌کند.
یادآوری می‌شود، سی و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به‌دلیل شیوع ویروس کرونا برای دو سال به تعویق افتاد و بالاخره روز چهارشنبه ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۱ آغاز به کار کرد و درهای این رویداد فرهنگی در مصلای تهران بعد از دو سال به روی ناشران و مخاطبان باز شد. این رویداد تا ۳۱ اردیبهشت جاری از ساعت ۱۰ صبح تا ۸ شب میزبان علاقه‌مندان کتاب خواهد بود. مساله نگران‌کننده در شروع کار نمایشگاه این بود که با وجود اینکه شیوع ویروس کرونا -هرچند با روند کاهشی- همچنان در جریان است اما بیشتر حاضران از ماسک استفاده نمی‌کنند. البته امسال به‌دلیل شرایط ویروس کرونا و همچنین آنچه «تحقق عدالت فرهنگی و دسترسی به کتاب برای همه در سراسر کشور» معرفی شده، نمایشگاه مجازی کتاب تهران در سامانه ketab.ir برگزار خواهد شد. مزیتی که برای نمایشگاه مجازی کتاب عنوان شده، این است که ارائه خدمات ۲۴ ساعته بوده و علاقه‌مندان در هر ساعتی از شبانه‌روز که اراده کنند، می‌توانند کتاب‌های خود را با ۱۰ درصد تخفیف خریداری کنند و به صورت رایگان کتاب خود را در هر منطقه شهری و روستایی تحویل بگیرند.
به گفته مسوولان برگزاری نمایشگاه، امسال ۲۸۰۰ ناشر برای شرکت در این رویداد فرهنگی ثبت‌نام کرده‌اند که ۱۷۰۰ ناشر داخلی و ۱۷۰ ناشر خارجی به صورت حضوری در مصلی مستقر خواهند بود و ۱۱۰۰ ناشر دیگر هم ترجیح داده‌اند صرفا به‌صورت مجازی شرکت کنند. این اولین سالی است که ناشران در سازه موقت نیستند و همه در فضای مسقف با متراژ ۹۰ هزارمتر مربع جانمایی شده‌اند. همچنین با توجه به شرایط بهداشتی میزان متراژ مفید کمتری به ناشران اختصاص یافته است. امسال تعداد عنوان کتاب‌هایی که در نمایشگاه عرضه خواهد شد، اعلام نشده است. البته هنوز مشخص نیست از تعداد ناشران اعلام‌شده چه تعداد در مصلی مستقر شده باشند. کشور قطر، میزبان جام جهانی فوتبال به عنوان مهمان‌ویژه نمایشگاه کتاب تهران معرفی شده است.
منبع: روزنامه بامدادجنوب