نگاهی به گذشته؛ نامه‌ای به آینده
نگاهی به فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر
سینا برازجانی
هرآن‌چه در مدیوم‌های فرهنگی می‌گذرد باید نگاه‌داری شود؛ این مدیوم ـ‌هرچه باشدـ تاریخی دارد و این تاریخ امتداد خواهد یافت. مصالح اولیه و مهم‌ترین بخش ساخت یک فرهنگ همین تاریخی است که بر آن مدیوم گذشته است.
در ادبیات ـ‌به‌صورت کلی‌ـ و داستان‌نویسی ـ به‌طور ویژه ـ ما تنها با آن‌چه این روزها به بازار نشر ارائه می‌شوند سروکار نداریم. با هر دیدگاهی که به داستان‌نویسی داشته باشیم باید اذعان کنیم که این گذشته و گذشته‌ها هستند که ما را در مدار امروز قرار داده‌اند. حرکاتی که از روزهای ابتدایی و شکل‌گیری داستان در یک زبان رخ داده، درس‌هایی برای امروز و فردای نویسندگان و پژوهندگان خواهد داشت.
بوشهر یکی از دروازه‌های اصلی مدرنیته و مدنیت در ایران است. یکی از ویژه‌ترین ابزارهای نرم مدرنیته، هنر و ادبیات و به‌ویژه داستان‌کوتاه و رمان است. امروز داستان‌نویسی بوشهر، فشرده‌ای از ژانرهای موجود و ممکن در ادبیات فارسی است. اما این فقط حکایت امروز و این روزها نیست. دیروز و هر روز هم ـ‌تا حالا‌ـ داستان‌نویسی در بوشهر یا جریان‌ساز بوده و یا از استوانه‌های اصلی این مدیوم بسیار مهم ادبیات در ایران. برای اثبات این مدعا کافی‌ست نگاهی به فهرستِ مندرجاتِ کتاب «فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر» بیاندازیم. نام کسان و کتاب‌هایی در این فرهنگنامه ثبت شده که از سال‌ها و تا سال‌ها در زبان فارسی ماندگار خواهند بود.
فرشید جان‌احمدیان – نویسنده کتاب فرهنگنامه داستان‌نویسان بوشهر
فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر، به‌حکم تقدیر و به‌صورتی هوشمندانه، بعد از سیزده سال تجدید چاپ شد. در چاپ جدید هم به لحاظ کیفی و هم کمّی داستان‌نویسی بوشهر قوت یافته؛ اضافات زیادی که در این بیش از یک دهه توسط داستان‌نویسان بوشهری به ادبیات داستانی ایران ارائه شده‌اند جالب توجه هستند. در این چاپ با حدود ۷۰ نویسنده بوشهری آشنا شده، تحلیلی ـ‌بسته به میزان اثرگذاری کتاب یا نویسنده‌ـ بر آثار آنان نگاشته شده و البته بخشی از داستان آن‌ها نیز آورده شده‌است.
در بدو مواجهه با این کتاب به‌نظر می‌رسد که با کلیاتی از نویسندگانِ صاحب‌کتاب بوشهری آشنا خواهیم شد. البته کار اصلی فرهنگنامه هم همین ثبت و ضبط اطلاعات کلی است؛ اما وقتی در حین تورق با دیدگاه ویژه‌بینِ فرشید جان‌احمدیان، نویسنده کتاب، بیشتر آشنا می‌شویم درمی‌یابیم که این اطلاعات با نظرگاهی هوشمندانه و منتقدانه به مخاطب ارائه شده‌اند. مثلاً خوانندۀ این کتاب هم با سو و جهت نویسندگی یک داستان‌نویس آشنا می‌شود و هم دلیل توفیقات و نقاط قوت کاری او را متوجه می‌شود. اما نقطه‌قوت اصلی فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر، بی‌تردید در مقدمۀ جامع و کاملی است که در پیشانی کتاب آمده. در این مقدمه ابتدا و به‌شکلی فشرده با جریان‌های اجتماعی و سیاسی مشروطه و اثرگذاری آن‌ها بر ادبیات آشنا می‌شویم، سپس نگاهی کوتاه اما گویا به شکل‌گیری ادبیات داستان در ایران را مطالعه می‌کنیم و بعد از آن به بررسی شکل‌گیری و توفیق داستان و رمان در بوشهر می‌پردازیم. پایان‌بندی و فرود این مقدمه هم بررسی کاملی و مفصلی بر روی سه نویسنده مهم، تأثیرگذار و جریان‌ساز داستان بوشهر است. در این بخش جان‌احمدیان که خود منتقد صاحب‌سبکی است (از جمله این‌که وی مبدع و شارح «مکتب بوشهر» در داستان‌نویسی بوده‌است.) از یک پژوهشگر و تاریخ‌نگارِ ادبیات فراتر رفته و ردای منتقدی تمام‌عیار بر تن می‌کند و از خیمه‌شب‌بازی تا سنگ صبور، از سیاسنبو تا سنگ و سایه، و از کنیزو تا نازلی را حلاجی می‌کند و عملاً کلاسی برای داستان‌نویسان جوان و منتقدان ادبیات برپا می‌نماید. او از ورود به جهان رئالیسم شروع می‌کند، به‌صورتی مبسوط به بحث گریز از رئالیسم و رویکردهای زبان‌شناسانه در داستان و رمان می‌پردازد و در نهایت نگاهی ویژه به مشکلات زنان می‌کند و حضور این مشکلات را در داستان و داستان‌نویسی به بررسی می‌نشیند.
فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر، نگاهی جامع به گذشته و امروز داستان و داستان‌نویسی در بوشهر دارد؛ این نگاه ویژه می‌تواند چراغ راه آیندگان شود و درواقع نامه‌ای است به فردا. در پیشگفتار این چاپ از فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر، مطلبی با عنوان «فرهنگ داستان‌نویسان: نقشۀ راه محققان ادبیات داستانی» توسط حسن میرعابدینی، نویسنده کتاب صد سال داستان‌نویسیِ ایران ـ‌که مهم‌ترین فرهنگ داستان‌نویسی است که تاکنون در ایران نوشته شده‌است‌ـ آمده. در این مطلب به اهمیت نوشتن فرهنگ‌نامه‌های داستانی پرداخته و به ضرورت جمع‌آوری فرهنگ‌های داستانی در سراسر کشور اشاره شده‌است.
فرهنگ‌نامه‌ی داستان‌نویسان بوشهر در سال ۱۳۹۹ توسط نشر افراز به بازار نشر عرضه شد؛ پیش از این و در سال ۱۳۸۶ ویراست نخست این کتاب (با عنوان فرهنگ داستان‌نویسان بوشهر) توسط انتشارات شروع منتشر شده بود.
این یادداشت ابتدا در صفحه ادبی پرنیان ِ هفته نامه بیرمی منتشر شده و در چارچوب همکاری این نشریه با وبسایت هامون ایران؛ تارنمایجامعه مدنی جنوب ایران در این جا بازنشر می‌شود.