کتاب مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر اثر سیدقاسم یاحسینی منتشر شد
سومین کتاب از تریلوژی (سه گانه) جنگ جهانی اول در بوشهر نوشته سیدقاسم یاحسینی با عنوان “مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر” توسط انتشارات هامون نو در اسفندماه ۱۴۰۱ منتشر شد.
این کتاب پس از دو کتاب سال آزارو (پاتیزه-۱۳۹۹) و راه شاهی و راه آهن بوشهر-برازجان (هامون نو- ۱۴۰۰) توسط این مورخ فرهنگی و پژوهشگرجنوب ایران منتشر شده است.
کتاب “مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر” در ۲۳۲ صفحه قطع رقعی و با قیمت ۱۸۰هزارتومان به زیور طبع آراسته شده است. شایان ذکر است که این کتاب به عنوان یکصدمین کتاب تالیفی سیدقاسم یاحسینی در طول سه دهه پژوهشگری و تاریخ پژوهی در اسفندماه ۱۴۰۱ منتشر شده است.
سیدقاسم یاحسینی در مقدمه این کتاب اینچنین آورده است:
جنگ جهانی اول تقریباً از اواخر بهار سال ۱۳۳۳ هجریقمری / ۱۹۱۵ میلادی و مطابق با ۱۲۹۴شمسی در بوشهر آغاز شد. نقطۀ شروع این جنگ، حمله انگلیسیها بهکاروان واسموس در بندر ریگ و بهدنبال آن دستگیری، بازداشت و تبعید چند تن آلمانی در بوشهر، از جمله یک زن، توسط مقامات کنسولگری بریتانیا در بوشهر و خلیج فارس و تبعید آنان به هندوستان بود؛ یک جرقه در انبار باروت!
درباره جنگ جهانی اول در بوشهر، جنوب و کل کشور، در چند دهه اخیر، کم کتاب، رساله و مقاله نوشته و منتشر نشده است. شمار این کتابها چنان زیاد است که یک کتابشناسی چند ده صفحهای را شامل میشود. اما همۀ این کتابها و مطالعات، با وجود تنوع موضوع، مکان و دیدگاه، در یک چیز مشترک هستند و آن همانا غلبه دیدگاه «تاریخ سیاسی»، «تاریخ نظامی» و البته «تاریخ دیپلماسی جنگی» است. در مورد منابع داخلی، غالباً هم با دیدی حماسی و هیجانی!
قصۀ پُرفراز و نشیب این جنگ در صد و چند سال اخیر، بارها روایت شده است، اما یکی از موضوعاتی که چند سالی است ذهن مرا بهخود مشغول کرده، به اصطلاح مورخان «آثار رسانهای و تصویری» و همچنین «تاریخ تکنولوژی مدرن» این جنگ در بوشهر میباشد.
موضوع و پرسش این است:
دها نفر کارمند اروپایی همراه با تعدادی از زنان و کودکان‌شان همراه با هزاران نفر نیروی نظامی انگلیسی، هندی، بلوچی، نپالی، تبتی و … در طول این جنگ در بوشهر حضور داشتند. از آن انبوه آدم، چه تعداد عکس، بهیادگار مانده و آن عکسها امروزه در کجا و چه خانوادهها، مرکز یا مراکزی نگهداری میشود؟
هنوز یک کار میدانی درباب عکسهای بازمانده از جنگ جهانی اول در بوشهر انجام نشده است، اما با یک جستجوی نسبتاً عمیق در سایتهای مختلف داخلی و خارجی در اینترنت، جستجوگر با دهها عکس کم کیفیت و بعضاً و ندارتاً باکیفیت، مواجه میشود که غالب آنها صرفاً عکسهایی بیهویت هستند و بدون شناسنامه! دهها عکس از افسران انگلیسی، سربازان هندی و بلوچ، سربازان و افسران ایرانی و اماکن مختلف قابل دستیابی و مشاهده هستند، که بیننده و جستجوگر بهدلیل گذشت یک قرن و پاک شدن حافظۀ تاریخی، هیچ‌کدام را نمیشناسد و حتی نمیتواند با اطمینان بگوید عکسها حتماً در بوشهر گرفته شدهاند!
این خلاء مطالعاتی تنها در باب عکسهای جنگی و تکنولوژی مصداق ندارد، بلکه دهها مورد دیگر نیز هستند که حتی بهعنوان «طرح سوژه مطالعاتی» نیز توسط محققان و مورخان ایرانی و حتی غیرایرانی و خارجی، مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و همچنان دست نخورده باقی ماندهاند.
بهعنوان مثال، تا آنجا که تحقیق شده، علیرغم گذشت بیش از یک قرن از آغاز جنگ بینالملل اول، هنوز حتی یک مطالعه همه‌جانبه درباره تاریخ اجتماعی این نبرد بزرگ و سرنوشتساز در ایران انجام نشده است. همچنین این جنگ بزرگ و ویرانگر، مطلقاً از دیدگاه «تاریخ از پائین»، مورد عنایت مورخان ایرانی و فرنگی قرار نگرفته است.
در زمینۀ تکنولوژی مدرن و نسبت آن با جنگ جهانی اول در بوشهر نیز، پرسشهای فراوانی وجود دارد. در خلال این جنگ، مردم بوشهر برای نخستین بار با برخی از جلوههای مدرنیته و مدرنیسم غربی مواجه شدند که تا پیش از آن هیچ تجربه خاصی از آنها نداشتند. اما این مدرنیسم و مدرنیته چه اندازه و چقدر در خدمت آنان بود و چقدر به آنان ضربه زد، فشار آورد و آنان را مورد آزار و اذیت قرار داد؟ در کل این مدرنیسم در خدمت آنان بود و یا به آنها خیانت کرد؟
یکی از زیرمجموعههای این تاریخ، تاریخ تکنولوژیهای مدرن غربی است که برای نخستین بار در خلال جنگ جهانی اول یا اندکی پیش از شروع این جنگ، در بوشهر و غالباً توسط انگلیسیها کاربرد عام و گسترده پیدا کرد که قصه خاص خودش را دارد.
تکنولوژیهایی چون قطار، هواپیما، مسلسل، آبشیرینکن، اتومبیل، کامیون، تلفن، بیسیم، پزشکی نظامی، و البته پدیدههای فرهنگی ـ سیاسی چون فراماسونری، سانسور پُست و تلگراف، انتشار نشریات تبلیغاتی، جنگ روانی، شایعهسازی و شایعهپراکنی، ترور شخصیت و…
چند سال قبل با یک گروه سینمایی مشغول کار بودم. همکاری با این گروه، تجربه ناب و تازهای برای من بود که یکی از نتایج آن، تحقیق حاضر است. در خلال این همکاری بود که سوژههای جدیدی درباره تاریخنگاری و تاریخنگری جنگ جهانی اول در بوشهر بهذهنم رسید که برای خودم هم تازگی داشت. تا پیش از آن و تا قبل از دهه نود قرن گذشته، قرن چهاردهم شمسی، هرچه درباب جنگ جهانی اول در بوشهر و جنوب ایران نوشته بودم، غالباً رنگ و بوی سیاسی و نظامی داشته است. اما چند سالی است که نگاه و نگرشم درباب تاریخ جنگ جهانی اول در بوشهر بهکلی دگرگون شده است.
در این نگاه جدید، تلاش دارم تا این تاریخ را با رویکرد تاریخ خُرد، تاریخ از پائین، تاریخ تکنولوژی، تاریخ پوشش و لباس، تاریخ پزشکی، پزشکی نظامی، تاریخ رنگ و تاریخ تصویر و رسانه نگریسته و روایت کنم! در همین راستا در دو، سه، سال اخیر خوشبختانه توفیق پیدا کردم دو دفتر مستقل در همین باب نوشته و منتشر کنم.
دفتر اول کتاب «سال آزارو؛ آنفلوانزای ۱۹۱۸ در بوشهر» میباشد که در سال ۱۴۰۰ و توسط انتشارات پاتیزه، در بوشهر منتشر شد.
کتاب دوم نیز «راه شاهی و راه آهن بوشهر به برازجان» نام دارد که، با همکاری دخترم؛ خانم سیده فاطمه یاحسینی توسط نشر هامون نو در بهار ۱۴۰۱ در بوشهر طبع و پراکنده شد.
دفتر سوم، کتاب حاضر میباشد که در واقع دفتر سوم آن مطالعه سهگانه (تریلوژی) است.
در جستارهای پراکندۀ دفتر حاضر، البته در برخی از آنها، با نگاه و نگرش نوینی بهموضوع پرداخته و حرفهای تازه مطرح کردهام. در یکی از مقالات همین دفتر کوتاه، به اندازه کافی درباب این تجربه و نگاه تازه سخن راندهام، و از این روی مکرر نمیکنم…
برخی از مقالات و مطالب این دفتر حدود بیست سال پیش نوشته شده و برخی نیز همین هفته گذشته، نگارش آنها پایان یافته است. مقالات از نظر نگاه و نگرش، یک دست نیستند، اما همگی، وجوهی از وجوه مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر را کاویده و مورد بحث قرار دادهاند که تا امروز کمتر مورد توجه مورخان محلی، ملی و خارجی بوده است. نوعی تاریخ اجتماعی و تکنولوژی با تکیه بر دستاوردهای مدرنیته و تکنولوژی غربی. چه در بُعد فنی و مادی و چه در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی از قطار و هواپیما و گرامافون تا فراماسونری، طبع روزنامه محلی و ایپیدمی آنفلوانزای اسپانیایی! (قصه قطار و آنفلوانزا را در دو دفتر مستقل دیگر کار و اخیراً چاپ کردهام.)
درباره ابعاد مختلف امور اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی جنگ جهانی اول در بوشهر، مسائل و موضوعات ریز و درشت فراوانی وجود دارند که هنوز کاملاً دست نخورده باقی مانده و نیازمند کار و تحقیق همه‌جانبه هستند. اگر مورخی خُردبین با رویکرد «تاریخ خُرد»، «تاریخ از پائین»، «تاریخ رنگ»، «تاریخ پوشش»، «تاریخ پزشکی» و «تاریخ اشیاء» بهسراغ این موضوعات برود، دهها سوژه برای مطالعه و پژوهش خواهد یافت. مطالب و سوژههایی چون:
ـ آب و مشکل تهیه آب سالم و بهداشتی برای هزاران نظامی انگلیسی و هندی در جنگ جهانی اول در بوشهر.
ـ کاربرد مسلسل، خمپاره، توپ و سلاحهای سنگین در نبردهای بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ اسلحهشناسی و نام سلاحها و مدلهای آنها.
ـ کاربرد نظامی و عملیاتی وسایل ارتباطی چون تلفن، بیسیم، پیک و امربر توسط نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر.
ـ انواع استفاده از اسب و شتر و گردانهای اسواران و همچنین وارد کردن یا خرید اسب برای کاربردهای نظامی و عملیاتی، همچنین تیمار اسبها.
ـ کاربرد حیوانات در جنگ (استفاده از الاغ، شتر، قاطر، اسب و … در راهسازی، حمل و نقل، جادهکشی، خط آهن و …) توسط نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر.
ـ کاربرد اتومبیل و کامیونهای باری و نظامی در جنگ جهانی اول در بوشهر و انواع و مدلهای ماشینها.
ـ موضع مهم پزشکی نظامی و شناخت انواع اپیدمیها، بیماریها و بهداشت و سلامت پزشکی در میان نظامیان انگلیسی و هندی در جنگ جهانی اول در بوشهر.
ـ بیمارستان صحرایی و نظامی انگلیسیها در جنگ جهانی اول در بوشهر.
ـ تاریخ بیمارستان و کمکهای فوری در خلال جنگ جهانی اول در بوشهر.
ـ شناخت لباس و پوشش از کلاه، پیراهن، شلوار، کفش و چکمه، لباس زیر گرفته تا نوع دوخت، نشانهای نظامی، انواع درجه، اونیفورم، لباس سویل و… توسط نظامیان انگلیسی و هندی و بلوچ، و… در بوشهر
ـ معابد سیکها و هندوها و مکانیابی دقیق آنها در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ کُنش رفتاری و مذهبی هندوها و سیکها، بلوچها در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.
ـ آداب مُردهسوزی هندوها و محل آن در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ کشتی، ناو، قایق، ملوانان، دریانوردان و کشتیرانی انگلیسیها در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.
ـ عملیاتهای نظامی آبی ـ خاکی انگلیسیها در بوشهر در جنگ جهانی اول (مثل اشغال بوشهر و جنگ دلوار).
ـ استفاده از تکنولوژیهای نوین و مدرنی چون برق و الکتریسیته، آبشیرین کُن و… توسط نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.
ـ تغذیه، مواد غذایی، نوع و تنوع آشپزی، منوی غذایی و تهیه مواد غذایی برای نیروهای نظامی انگلیسی و هندی در بوشهر در سالهای جنگ جهانی اول.
ـ جمعیتشناسی کلنی نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر در سالهای جنگ جهانی اول.
ـ سیستم خبرگیری مخفی و جاسوسی کنسولگری بریتانیا در بوشهر و مخبرهای ایرانی آنان.
ـ سانسور و کنترل فرهنگی و اجتماعی، تبلیغات جنگی و جنگروانی توسط انگلیسیها در بوشهر در سالهای جنگ جهانی اول.
ـ شیوههای جنگ روانی، شایعهپراکنی و ترور شخصیت مبارزین توسط مأموران رسمی کنسولگری بریتانیا و همچنین عوامل انگلیس در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ موضوع تابو شده روابط جنسی سربازان و افسران انگلیسی و هندی در بوشهر.
ـ مکاتبات و عکسهای جنگی سربازان و افسران انگلیسی مستقر در بوشهر در خلال جنگ جهانی اول.
ـ راهسازی و ساخت راه نظامی توسط انگلیسیها در سالهای جنگ جهانی اول در مسیر راه شاهی بوشهر به شیراز و مسیرهای فرعی.
ـ کاربرد انواع چاشنیهای انفجاری، مواد منفجره و انفجارات توسط انگلیسیها در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ استفاده از گروهان نقبزن توسط انگلیسیها در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ چادرهای نظامی و محلهای اسکان نیروهای نظامی انگلیس در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ ساختمانها و مقرهای نظامی انگلیسیها در بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ توصیف ساخلوها و مکانهای نظامی ارتش بریتانیا در بوشهر در منطقه تنگک و بهمنیِ بوشهر.
ـ آکساسوار نظامی و آکساسوار غیرنظامی انگلیسیها در بوشهر در سالهای جنگ جهانی اول.
ـ مرخصیها و تشویقهای نیروی نظامی انگلیس در بوشهر در طول سالهای جنگ جهانی اول.
ـ جامعهشناسی تفریح نظامیان هندی و انگلیسی در بوشهر در جنگ جهانی اول. (فوتبال، بیسبال، کریکت، قمار، مشروبخوری و…)
ـ احوال اسرای بوشهری و آلمانی در هندوستان.
ـ ماجرای پناهندگی برخی از نیروهای هندی بهنیروهای مقاومت در تنگستان.
ـ مناسبات نظامیان اشغالگر انگلیسی و هندی با مردم عادی بوشهر در خلال سالهای جنگ جهانی اول.
ـ مبادلات تجاری و خریدهای جزیی و کلی نیروهای نظامی انگلیس از بازار بوشهر در جنگ جهانی اول.
ـ پخش و نمایش فیلمهای تبلیغاتی متفقین در جنگ جهانی اول در بوشهر.
ـ اسامی روزنامهها و کتابهایی که برای نظامیان انگلیسی مقیم بوشهر در خلال جنگ جهانی اول از هندوستان و انگلستان ارسال میشد.
ـ انواع نقشههای نظامی و غیرنظامی.
ـ نمایشهای اجرا شده توسط گروههای سیار هنری یا نظامیان انگلیسی مقیم بوشهر در سالهای جنگ جهانی اول.
و…
البته یافتن مطالب و مطالعه موردی درباب هرکدام از این مطالب، در حال حاضر و بهدلیل فقر مطالعاتی و کمبود شدید منابع و اسناد، بسیار دشوار و در مواردی تقریباً محال مینماید. امیدوارم در آینده، پژوهشگران و مورخان با تغییر نگاه و دیدگاه و دسترسی بیشتر و بهتر بهمنابع، اسناد، عکسها و آرشیوهای انگلیسی و هندی، ابعاد ناشناخته و کمتر روایت شده جنگ جهانی اول در ایران و بوشهر را روایت و تحلیل کنند.
چنان‌که گذشت، مقالات این دفتر یکدست نیستند. برخی مقالات، مفصل، همراه با پاورقی و منابع متعدد هستند و شکل و بویی آکادمیک دارند، اما چندتایی نیز بیشتر بهیادداشتهای کوتاه ژونالیستی میمانند. اما هرچه هستند، در هر مقاله، بُعدی از ابعاد کمتر شناخته و روایت شده جنگ جهانی اول در بوشهر روایت شده است.
در میان مجموعه مطالب و مقالات دفتر حاضر، مقالۀ «تکاپوهای سیاسی و تبلیغی آیتالله بلادی در جنگ جهانی اول در بوشهر و شیراز» از نوع و لون دیگری است و چندان با مقالات دیگر این مجموعه همخوانی محتوایی ندارد. آیتالله بلادی؛ مجتهدی مبارز و آگاه بهسیاست روز ایران، منطقه و جهان اسلام بود که وارد یک نبرد تمام‌عیار فکری و عملی با سیاست بریتانیا در جنوب ایران و بوشهر شده بود. نبرد یک مجتهد شیعه با دولتی مدرن و استعمارگر! شاید یکی از علل درج این مقاله در مجموعه حاضر نیز همین موضوع بوده است.
ویژگی دیگر این دفتر، استفادۀ دست و دلبازانه از عکس میباشد. برخی از عکسها، سرشار از ناگفتهها هستند و به اندازۀ یک کتاب، بهبیننده اطلاعات تاریخی میدهند. کاربرد عکس در مطالعات جدید و بهخصوص تاریخ اجتماعی، از جمله نکاتی است که نظریهپردازان تاریخ و حتی مورخان امروزی بهصورت نظری و عملی بر آن تأکید دارند. البته کیفیت غالب این عکسها، چندان مطلوب و حتی مناسب نیستند، اما بهقول بوشهریها: «کاچی بعض هیچی!» یعنی: لوچ بودن بهتر از کور بودن است!
درباب جنگ جهانی اول در جنوب ایران و بوشهر حدود شش، هفت مقالۀ بلند و کتاب دیگر هم نوشتهام، یا در دست نگارش دارم، که از خداوند متعال خواهان توفیق در اتمام و انتشار آنها هستم.
در پایان باید از هنرمند و کارگردان بزرگ؛ جناب آقای سیروس مقدم که نوشتن این کتاب را بهمن تکلیف کردند، تشکر و قدردانی ویژه نمایم. اگر پیگیری و حتی سماجت ایشان نبود، من حاضر بهنوشتن این کتاب نبودم! همچنین از دختر و دستیارم خانم سیدهفاطمه یاحسینی و همسرم سرکارخانم عصمتالسادات یاحسینی که در هنگام تحقیق، همهگونه یاری بهمن کردند و بهخصوص در پیدا کردن عکسها و مطالب کتابها و فیشبرداری، بهمن مساعدت نمودند، کمال تشکر را دارم.
با انتشار این دفتر، سهگانه (تریلوژی) من درباب تاریخ تکنولوژی و اجتماعی جنگ جهانی اول بهپایان میرسد، اما چنان که گذشت دهها موضوع وجود دارد که باید به آنها پرداخت. شاید یکی از مهمترین این موضوعات، وضعیت، موقعیت و کارنامه زنان بوشهری در خلال جنگ جهانی اول است. موضوعی مورد علاقه شخصی من!
از ناشر و دوستان محترم؛ سرکارخانم مهدیه امیریدشتی و آقای اسماعیل حساممقدم؛ مدیران انتشارات هاموننو بابت چاپ و انتشار این دفتر متشکرم و از خداوند در تمام مراحل زندگی و کار برای ایشان توفیق روزافزون خواهانم.
همچنین فهرست این کتاب به شرح زیر می باشد:
مقدمه؛ گزارش کار
فصل یک- نگاه سینمایی یک مورخ به تاریخ (تاریخ و آکساسوار جنگ جهانی اول در بوشهر)
فصل دو- انگلیسیها و خفقان مطبوعاتی و سانسور پُست بوشهر در جنگ جهانی اول
انگلیسیها و اعمال سانسور در بوشهر / انگلیسیها و سانسور پُست بوشهر در جنگ جهانی اول / اشغال بوشهر توسط قوای نظامی انگلیس در جنگ جهانی اول / انواع سانسورهای پُست در بوشهر توسط انگلیسیها / مراکز ورود نامههای پُستی بهبوشهر در آستانه جنگ جهانی اول / بوشهر در اشغال انگلستان است / مراکز ورود نامههای پستی به بوشهر در آستانه جنگ جهانی اول / انواع سانسور پُست در بوشهر توسط انگلیسیها / تداوم سانسورگری انگلیسیها در بوشهر تا پایان جنگ جهانی اول / پایان سانسور پُستی بوشهر توسط انگلیسیها / سانسورهای نیروهای مقاومت ضدانگلیسی / برازجان و سانسور «بهنام ملت ایران»! / نقش زنان در سانسور و تفتیش بدنی / واسموس و سانسور مکاتبات انگلیسیهای اسیر در اهرم / نتیجهگیری کلی / ضمیمه مقاله: انگلیسیها و خفقان مطبوعاتی و سانسور پُست بوشهر در جنگ جهانی اول. / دفتر پُست هند در ایران
فصل سه- انگلیسیها، فراماسونری و جنگ جهانی اول در بوشهر
فصل چهار- تکاپوهای سیاسی آیتالله بلادی در جنگ جهانی اول در بوشهر و شیراز
زندگینامه آیتالله بلادی / تکاپوهای ضدانگلیسی آیتالله بلادی در بوشهر / هماهنگی آیتالله بلادی با رئیسعلی دلواری / آیتالله بلادی و خوانین محلی / آیتالله بلادی و تحریم کالاهای انگلیسی / حساسیت آیتالله بلادی نسبت به حوادث جهان اسلام / آیتالله بلادی و نامه بهمراجع درباب ظلمهای انگلیسیها / مبارزات ضدانگلیسی آیتالله بلادی در جنگ جهانی اول در بوشهر / آیتالله بلادی و اعلام جهاد علیه انگلیس در بوشهر / خروج آیتالله بلادی از بوشهر و مهاجرت به شیراز / مبارزات ضدانگلیسی آیتالله بلادی در شیراز / جنگنامه ضدانگلیسی آیتالله بلادی / آیت الله بلادی و اشغال شیراز توسط انگلیسیها / نامۀ آیتالله بلاد به احرار شمال ایران / آیتالله بلادی در لیست سیاه انگلیسیها / آیتالله بلادی و قرارداد ورسای / آیتالله بلادی و مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹میلادی / فعالیتهای تئوریک ضدانگلیسی آیتالله بلادی در شیراز / آیتالله بلادی و بازگشت به بوشهر
فصل پنج- روزنامۀ ندای حق واسموس در برازجان
«کشف» روزنامۀ ندای حق
فصل شش- واسموسِ عکاس
فقدان نگاه اجتماعی در عکاسان قدیم بوشهر / کمی درباره واسموس / طبیعت بوشهر / کار و پیشه / مطالعات زنان / مطالعه کودکان / زندگی خصوصی / تاریخ معماری بوشهر / یک عکس پُرحاشیه / نتیجهگیری
فصل هفت-هواپیما و بمبارانهای هوایی انگلیسیها در جنگ جهانی اول در بوشهر
آغاز استفاده از هواپیمای جنگی در اروپا و خاورمیانه / جهازات هوایی در انگلستان / تحقیقی انجام نشده / بالون در بوشهر / نخستین هوایپما در ایران / آیا در نبرد کوه کُزی هواپیما به کار رفت؟ / استقرار نخستین اسکادران نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا در بوشهر / عکسبرداری هوایی توسط هواپیماهای جنگی انگلیسی در تنگستان و دشتی / نخستین هواپیماهای جنگی در آسمان بوشهر / بمباران رودفاریاب و سرکوب غضنفرالسلطنه برازجانی / بمباران هوایی قلعه واسموس در روستاهای طلحه / بمباران روستای فاریاب توسط هواپیماهای جنگی انگلیس / بمباران تنگستان و خائیز توسط هواپیماهای جنگی انگلستان / بار دیگر «بالون جنگی» انگلیسیها بر فراز خاک دشتی / هواپیمای جنگی انگلیس بر فراز خاک دشتی / زن «خون»ی و کشته شدن خلبان انگلیسی / اصابت و سقوط اولین هواپیمای جنگی انگلیس در دشتی / تاریخ سقوط هواپیمای انگلیسی در روستای خون / خشم انگلیسیها از سقوط هواپیمایشان / اصابت و سقوط دومین هواپیمای جنگی انگلیس در دشتی / بمباران هوایی پناهگاه خوانین ضدانگلیسی در خاک دشتی / انتقال مقامات سیاسی با هواپیماهای جنگی انگلیس در بوشهر / سقوط یک هواپیما در بوشهر / فرودگاه متروک نظامی انگلیسیها در بوشهر
فصل هشت- گرامافون در جنگ جهانی اول در بوشهر
تاریخ گرامافون در بوشهر و خلیج فارس / هدیه گرامافون به پگی کوچولو در بوشهر
فصل نه- «نفط دالکی» و انگلیسیها در پایان جنگ جهانی اول
مسیو چریکف تزاری و «نفط» در دالکی / آلبرت هوتس هلند و «نفط» در دالکی / انگلیسیها و نفت دالکی / نفت ایران و جنگ جهانی اول / ماجرای خونین پل دالکی
فصل ده- عکسی از حیات فرهنگی و هنری بوشهر پیش از جنگ جهانی اول
منابع و مأخد