فقدان پیوند و ارتباط با توده مردم؛ مساله جامعه مدنی ایران
گفتگوی اختصاصی ارغنون هامون با
دکتر مصطفی معین؛ وزیر اسبق علوم و تحقیقات و فناوری، رئیس موسسه علمی-فرهنگی و اجتماعی رحمان
ارغنون هامون: جامعه مدنی در ایران با چه چالش‌هایی مواجه است؟
دکتر معین: سازمان‌های غیردولتی در کشور ما با چالش‌هائی در هر سه حوزه دولت، عرصه عمومی و جامعه مدنی مواجه هستند.
بخش دولتی با ساختار سنتی و متمرکزی که دارد فاقد شناخت و اعتماد لازم به نقش و کارآئی سمن‌هاست، یا آنها را رقیب خود می‌داند و نه بازوان کارشناسی و اجرائی! نگاه برخی از عناصر و دستگاه‌های دولتی هم نسبت به سمن‌ها از نوع سیاسی-امنیتی است و ممکن است آنها را تحت تاثیر بیگانگان و یا کانال نفوذ آنها تلقی کنند.
در عرصه عمومی و فرهنگ جامعه ایرانی هم فردگرائی بر نگرش و تلاش جمعی غلبه داشته و به همین دلیل زمینه‌های شکل‌گیری و تاسیس سمن‌ها و گسترش کمی و کیفیت عملکرد آنها تحت‌الشعاع آن بوده است و قابل مقایسه با کشورهائی مانند جوامع اسکاندیناوی نیست.
اما بیشترین چالش‌ها را در خود نهادهای غیر دولتی باید جستجو کرد.
تجربه فعالیت در سازمان‌های غیردولتی با تعریف جدید آن قدمت، گستردگی و عمق چندانی در کشور ما نداشته است. نداشتن انگیزه‌های مادی و یا سیاسی و نداشتن چشم‌داشت به قدرت و صرفا انجام کار داوطلبانه و صرف وقت در جهت خیر عمومی یکی از چالش‌های جامعه مدنی در ایران است. فقدان تجربه حرفه‌ای در سمن‌ها، داشتن دغدغه‌های سیاسی-امنیتی، کمبود منابع مالی و دفتر ثابت و ناپایداری سرمایه‌های انسانی و نیروی داوطلب، فقد سیاست‌های روشن و مبتنی بر شواهد، مستند نکردن فعالیت‌ها، نبود نظام ارزش‌یابی و پایش، ضعف ارتباط و تعامل با سایر سمن‌ها و سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی،از جمله ضعف‌های درونی سمن‌هاست.
ارغنون هامون: بزرگترین مساله نهادهای مدنی در ایران چیست؟
دکتر معین:از نظر من، ضعف‌های درونی نهادهای مدنی که در سئوال بالا به آنها اشاره شد، مسئله اصلی است. کمبود منابع مالی ویا انسانی یاحتی مشکلات و محدودیت‌های سیاسی-امنیتی،فرع بر قضیه است. چنان‌چه هسته اصلی نهاد مدنی را افراد با انگیزه جدی برای وقت‌گذاری کافی و مشارکت در تصمیم‌سازی‌های ملی تشکیل دهند، می‌توان بر مشکلات فرعی‌تر فائق شد.
ارغنون هامون: تشکل‌های غیردولتی در ایران تا چه اندازه اثربخشی و کارایی داشته‌اند؟
دکتر معین:بستگی به موقعیت‌ها و موضوعات دارد، در سوانح طبیعی مانند سیل و زلزله و یادر بحران کنونی کرونا، این نهادها در حد توان فعالیت کرده و اثربخشی هم داشته‌اند، اگرچه زمینه‌های بالقوه و بالفعل ارائه خدمت آنها خیلی بیشتر از این‌هاست.رفع ضعف تعامل و همکاری میان سمن‌ها و ارتباط و تعامل ضعیف آنها با دولت، افراد خیر و بخش خصوصی می‌تواند در این زمینه راهگشا باشد.
ارغنون هامون: فعالان مدنی و اجتماعی در جامعه امروز ایران، آیا کنشگری موثری داشته‌اند؟
دکتر معین: کنش‌هائی چون دادن نامه و بیانیه، برگزاری سخنرانی و میزگرد و همایش به صورت حقیقی و در دوران کرونا در فضای مجازی(برنامه زنده در اینستاگرام، اسکایپ..و کلاب‌هاوس، وبینار..) انجام شده که وقتی به صورت جمعی، با شبکه‌ای از سمن‌ها و یا با اعلام کمپین بوده، تاثیرگذاری بیشتری داشته است، ولی تا حد مطلوب هنوز فاصله دارد.
ارغنون هامون: مناسبات جامعه مدنی با دولت در سال‌های اخیر ایران چگونه شکل گرفته است؟
دکتر معین: دوره دولت اصلاحات و مجلس ششم اوج شکوفائی سازمان‌های جامعه مدنی بود. می‌دانید که اولین باری که در اسناد رسمی به‌نام سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های محلی اشاره شده در برنامه سوم توسعه(ماده ۱۸۲) برای سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳ بوده است و آیین‌نامه اجرائی آن هم در ماه‌های پایانی دولت اصلاحات در خرداد سال ۱۳۸۴ به تصویب رسید. در دولت‌های نهم و دهم محدودیت‌های زیاد و فشارهای امنیتی بر نهادهای مردمی و غیردولتی اعمال شد و موجب رکود جامعه مدنی و شکاف بیشتر با دولت وقت گردید. در دولت اعتدال بیشتر حالت دوری و دوستی حاکم است و تعامل جدی و همکاری قابل توجهی بین دستگاه‌های اجرائی و سازمان‌های غیردولتی وجود ندارد. حتی در بحران کرونا هم از پتانسیل مردمی نهادهای غیردولتی در ستاد مبارزه با کرونا و یا در وزارت بهداشت استفاده‌ای نشد، در صورتی‌که این نهادها می‌توانستند در سطح محله‌ها و شناسائی گروه‌های آسیب‌پذیر و آسیب‌دیده و ارائه خدمات مختلف بهداشتی، غذائی و اجتماعی کمک موثری برای دولت باشند.
ارغنون هامون: بزرگترین نقد بر فعالیت تشکل‌های غیردولتی در ایران معاصر کدام است؟
دکتر معین: تشکل‌های غیردولتی آن‌گونه که انتظار می‌رود نتوانسته‌اند با توده مردم و جوانان، ارتباط کاری و آموزشی و تعامل پایدار پیدا کنند و همین ضعف در تعامل با سازمان‌های رسمی و دولتی نیز وجود دارد. فقدان ثبات در سیاست‌ها و برنامه‌ها و مدیریت دانش، آسیب‌پذیری این تشکل‌ها را به همراه داشته است.
ارغنون هامون: نسبت پروژه «اصلاحات جامعه‌محور» با فعالیت تشکل‌های غیردولتی در ایران چه می‌باشد؟
دکتر معین: اگر تعبیر «اصلاحات جامعه‌محور» را به مفهوم گفتگو با جامعه و آگاهی‌بخشی، اتکا به نهادهای مدنی و جنبش‌های اجتماعی و ترویج گفتمان اصلاح ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در نظر بگیریم، بیشترین نقش تشکل‌های غیردولتی در زمینه آگاهی‌بخشی نسبت به حقوق مدنی جامعه و توانمندسازی شهروندان خواهد بود.
ارغنون هامون: آیا برای شروع قرن جدید، باید نسبت به تاثیر تشکل‌های غیردولتی و نهادهای مدنی در ایران خوش‌بین بود؟
دکتر معین: بستگی به این دارد که نخبگان فکری، علمی و اجتماعی به چه میزان نسبت به مسائل و مشکلات جامعه خود احساس مسئولیت کنند و به کنشگری بپردازند. مشارکت آنها در گسترش هر چه بیشتر سازمان‌های جامعه مدنی با جذب زنان و جوانان در حوزه‌های گوناگون علمی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، زیست‌محیطی و.. می‌تواند چشم‌انداز روشنی را برای جامعه ایرانی نوید دهد.
این گفتگو به عنوان یکی از مطالب در جدیدترین شماره سالنامه بینارشته ای ارغنون هامون (شماره ۴ – سال ۱۴۰۰) تدوین شده است. چهارمین شماره ارغنون هامون با مشارکت انجمن جامعه شناسی ایران- گروه جامعه شناسی صلح و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات – دفتر استان بوشهر منتشر شده است. جهت خرید سالنامه ارغنون هامون- شماره ۴ می توانید به فیدیبو به آدرس (لینک) رجوع نمایید.