انتشار چاپ دوم کتاب سدیدالسلطنه و مطالعات زنان خلیج فارس در عصر قاجار اثر سیدقاسم یاحسینی

محمدعلی خان سدیدالسلطنه کبابی مینابی بندرعباسی را باید یکی از پیشگامان مبحث «خلیج فارس‌پژوهی» در اواخر عصر قاجار و عصر پهلوی اول به شمار آورد که یادداشت‌ها، کتاب‌ها و رساله‌های فراوانی در این‌باره نوشت. با این همه ابعاد فکری و تلاش‌های شگفت‌آور و خستگی‌ناپذیر وی در عصر انحطاط فرهنگ و پژوهش در ایران جداً ستودنی است؛ کوشش‌هایی که حتی تا امروز چندان که باید مورد مطالعه و نقادی و تحلیل جدی قرار نگرفته است.

سدیدالسلطنه با ذهن بسیار کنجکاو و نقادی که داشت، مثل یک مردم‌شناس قرن نوزدهمی از همۀ محیط اطرافش آشنازدایی کرده و می‌کوشید با درید پردۀ «حجاب معاصریت» و ستردن غبار مجاورت، تا حد امکان از تاریخ، جغرافیا، روابط اجتماعی و سیاسی، وضعیت اجتماعی و اقتصادی، فرهنگ، هنر، آیین، زبان و گویش، آداب و رسوم و حتی سبک زندگی و زندگی روزمرۀ محیطی که در آن زندگی می‌کرد، یادداشت و گزارش تهیه و تنظیم کند و برای آیندگان به یادگار بگذارد.

محمدعلی خان سدیدالسلطنه را می‌توان پژوهشگری سترگ و نخستین خلیج فارس‌پژوه ایرانی عصر قاجار دانست که در آثارش به طور قابل توجهی به وضعیت و روزگار زنان توجه داشته و مطالب خام و پراکنده، ولی بسیار مهم و قابل توجهی در این‌باره به شکل پیمایشی و میدانی گردآوری و ثبت کرده و برای آیندگان به میراث گذاشته است. در این کتاب کوشیده شده تا با دیدی میان‌رشته‌ای و استفادۀ کاربردی از علوم انسانی مدرن، به سراغ پژوهش‌ها و یادداشت‌های فوق‌العاده پراکنده و مشوش اما بسیار مهم سدیدالسلطنه رفته و چند موضوع محلی، اما مهم در تاریخ اجتماعی، مطالعات زنان و تبارشناسی فرهنگی بیشتر با محوریت بوشهر و خلیج فارس در عصر قاجار مورد مطالعه قرار گیرد.

نوشتارهای این کتاب، شامل هشت یادداشت و مقالۀ کوتاه بدین ترتیب است:

اول مقاله‌ای که به بررسی نقش زنده‌یاد احمد اقتداری در احیای آثار سدیدالسلطنه می‌پردازد. در دومین نوشتار با تکیه بر مطالعات تاریخی زنان، کوشیده شده تا منظومه‌ای منسجم از گزارش‌ها و یادداشت‌های سدیدالسلطنه از وضعیت و روزگار زنان بوشهر در فاصلۀ پیش از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول به دست داده شود.

مقالۀ سوم، یادداشت مختصری است دربارۀ موضوعی بسیار جالب اما بررسی نشدۀ زنان گرجی در بوشهر و جنوب ایران بر اساس گزارش بسیار کوتاهی که سدیدالسلطنه در یکی از یادداشت‌های روزانۀ خود نوشته است. نوشتار چهارم این کتاب، خوانشی انتقادی از ذکر چند زن شاعر در تذکرۀ «مشوش‌نامۀ» سدیدالسلطنه است که اخیراً تصحیح و چاپ و نشر یافته است.

سدیدالسلطنه بسان یک مورخ اجتماعی قرن بیستمی، پدیدۀ غذا، اقتصاد غذا، مواد غذایی و رژیم طبخ را در بوشهر عصر قاجار مشاهده و گزارش کرده که فوق‌العاده جالب است. در نوشتار پنجم این کتاب غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت از نگاه او بررسی شده است. مقالۀ ششم خوانشی است از بخشی از یادداشت‌های سدیدالسلطنه در باب اقتصاد مصرفی و تجارت خارجی و داخلی مواد مصرفی و خوردنی در بندر لنگه.

نوشتار هفتم این کتاب، خوانشی است پراکنده و کولاژگونه از برخی از گزارش‌هایی که سدیدالسلطنه در کتاب «سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش» دربارۀ دختران و زنان خلیج فارس آمده است. سرانجام نوشتار پایانی کتاب، نگاهی است فشرده و بسیار کوتاه به جایگاه زن و زنانگی در زندگی خصوصی و آرمان‌های فردی و شخصی سدیدالسلطنه کبابی.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

نقش احمد اقتداری در احیای آثار سدیدالسلطنه کبابی

سدیدالسلطنه و مطالعات زنان بوشهر در عصر قاجار

سدیدالسلطنه و زنان «گرجیه» در بوشهر

زنان شاعر در مشوش‌نامه سدیدالسلطنه

غذاهای محلی بوشهر در عصر قاجار و انقلاب مشروطیت [به روایت سدیدالسلطنه]

تجارت کالاهای اساسی و خوردنی مردم بندر لنگه در اواخر عصر

سدیدالسلطنه و زنان خلیج فارس

زنان و دختران در زندگی و نگاه سدیدالسلطنه

منابع و مآخذ