تجارت دریایی خلیج فارس از دوران باستان تا دوران اولیه اسلامی
صدیقه جمالی
کارشناس ارشد ایران‌شناسی
خلیجفارس به علت موقعیت مناسب جغرافیایی و استراتژیکی و قرار گرفتن بین دنیای شرق و غرب همواره محل رفت و آمد اقوام گوناگون بوده است نظر پادشاهان، خلفا، امرا، سلاطین و نیز گروههای دیگر تجاری را به خودجلب کرده است. موقعیت جغرافیایی خلیج فارس در آثار جغرافیایی قرون میانه به گونهای بیان شده است که دریای فارس را شامل همه آبهای جنوب آسیا و جنوب غربی آن فرض کردهاند و دریای هند، چین، سند، عرب، عمان و خلیج فارس، احمر و عقبه را نیز هر یک جزیی از دریای فارس میدانستند. استخری در نیمه اول قرن چهارم هجری در کتاب المسالک والممالک خود نقشه دریای فارس را آورده است، وی دریای فارس را از بندر آبادان درغربیترین نقطه و بندر دیبل را در شرقیترین نقطه مشخص کرده است و بنادر آن را به تربیت از غرب به شرق با نامهای آبادان، مهروبان، سینیز، جنابه، نجیرم، سیراف، حصن ابن عماره، هرموز و دبیل ذکر کرده است (اصطخری،۱۹۲۷: ۲۹).
با نگاهی به گذشته در دوره هخامنشی تجارت دریایی خلیج فارس مورد توجه شاهان آن سلسله بوده است با روی کار آمدن هخامنشیان و توسعه قدرت آنان در سواحل مدیترانه و دریای سرخ، لزوم توجه به تجارت دریایی و به ویژه سواحل و بنادر خلیج فارس بیش از ِپیش مطرح شد. اقدامات کوروش و داریوش و خشایارشاه در ایجاد امنیت در نواحی ساحلی و تسهیل مراودات اقتصادی بین سواحل نیز موجب آبادانی و رونق این مناطق گردید. در دوره سلوکی و اشکانیان، خلیج فارس به علت نزاع ها و جنگهای متعدد و نا امن شدن مناطق پس کرانهای رونق خود را از دست داد. تنها پس از فتح بینالنهرین توسط اشکانیان و توسعه قدرت آنان به سمت غرب بار دیگر مورد توجه آنان قرار گرفت. خلیجفارس بار دیگر در دوره ساسانی مورد توجه قرار گرفت. در این دوره تجارت دریایی پرسود بین ایران و چین از طریق خلیجفارس و جاده ابریشم برقرار بود. ضعف حکومت ساسانی و حملات مکرر مسلمانان به خصوص در نواحی غربی ایران، باعث ایجاد ناامنی در عرصه تجارت و بسته شدن جاده ابریشم گردید و امکان تبادل کالا در خشکی به صفر رسید. به همین علت در قرون نخستین اسلامی تجارت دریایی، جای تجارت زمینی را گرفت و بازرگانی در خلیج فارس رشد و رونق یافت (وثوقی، ۱۲:۱۳۸۶).
با روی کار آمدن امرای آلبویه در قرن چهارم هجری و اقدامات آنها برای تامین امنیت مناطق پسکرانه ای شمال خلیجفارس، بنادر بار دیگر شاهد وحدت سیاسی در مراکز تجاری داخلی شد. در زمان عضدالدوله شیراز به عنوان پایتخت انتخاب شد و اقدامات عضدالدوله در فارس منجر به رشد و رونق تجارت در خلیج فارس و به خصوص بندر سیراف به عنوان بزرگترین بندر تجاری ایران گردید. توجه شدید او به سیراف باعث شد که رونق این بندر در زمان او به حد عالی برسد (وثوقی، ۱۳۸۰: ۱۸۴).
اگرچه آلبویه دولتی غیر بومی در جنوب بودند اما چند مسئله باعث می گردید تا نسبت به سلسلههای بعد از خود بیشتر به تجارت دریایی اهمیت دهند؛ نخست باید توجه آنها به تجارت را در خاستگاه شهری آنها ریشهیابی کرد. اگر چه بیابانگردانی چون اعراب نیز به تجارت علاقه داشتند اما تولیدات شهری که منجر به رشد تجارت میشد در دوران حکومت آن ها کاهش یافت. برخلاف اعراب، خاستگاه شهری آل بویه و تمرکز حکومت آنها در جنوب ایران یکی از عوامل مهم توسعه تجارت دریایی بود.
در دوره حکومت ترکان که زندگی آنها مبتنی بر صحراگردی بود و اقتصاد آنها عمدتا مبتنی بر رمه داری بود نیز تجارت کاهش یافت، هرچند با توسعه حکومت آنها بر نواحی جنوبی ایران و تسلط در نواحی پسکرانهای روند تجارت دریایی رونق گرفت. دومین متغیر را میتوان در امنیتی جست که در دوران اوج دولت دیلمیان در منطقه پدید آمد؛ علاوهبر این امنیت، ایجاد کاروانسراها، آب انبارها، بازارها و توسعه نظام شهری در بندرشهرها از عوامل رشد تجارت به صورت فراگیر در شمال و جنوب خلیج فارس بوده است. اگر چه به دلایل جغرافیایی سواحل شمالی بیشتر شهرهای بندری را در خود داشتند؛ اما تامین آرامش در میان صحرانشینان ساکن سواحل جنوبی موجب امنیت نواحی بندری شمالی خلیجفارس میشد که این امر تأثیر مستقیمی بر رشد تجارت و به تبع آن شهر نشینی در بنادر تجاری داشت. علاوه بر این دو مورد آزادمنشی دور بودن از تعصب مذهبی، علاقه به آبادانی و تشویق دانشمندان و هنرمندان، امنیت و آرامش بی نظیری که به روزگار عضدالدوله پدید آمد؛ شاید در کمتر دوره ای در فارس دیده شده بود. این خود عامل بزرگ رونق اقتصادی و پیشرفت مناسبات زمینی و دریایی بود. فارس وشیراز در سده چهارم هجری قمری / دهم میلادی از چنین پشتوانه پرارزشی برخوردار بودند. درگذشت عضدوالدوله در سال ۳۷۲ هـ ق/۹۸۲ م، فارس و بندر بزرگ بازرگانی آن یعنی سیراف را از حمایت عظیمی محروم ساخت (سمسار، ۱۳۳۷: ۲۴۷).
اصطخری. ۱۹۲۷. مسالک و الممالک. بیروت: دارالصادر.
وثوقی، محمدباقر. (۱۳۸۶). تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار. تهران : سمت.
وثوقی، محمدباقر. (۱۳۸۰). تاریخ مهاجرت اقوام در خلیج فارس. شیراز : دانشنامه فارس.
سمسار، محمدحسن. (۱۳۳۷). جغرافیای تاریخی سیراف. تهران : چابخانه زیبا