سیستان؛ خاستگاه پهلوانان
صدیقه جمالی
کارشناس ارشد ایران‌شناسی
سیستان منطقهای است که نامش تداعی کننده اساطیر، پهلوانان و آیینهای جوانمردی است و در دورههای مختلف اساطیری و تاریخی محل نزاع خیر با شر و پهلوانان با دشمنان بوده است و در متون دینی زردشتی و پهلوی به کرات به آن اشاره شده است. زردشت با کمک گرفتن از گرشاسپ شاه در سیستان به تبلیغ دین خود پرداخت. با توجه به تقدس آب نزد ایرانیان باستان، باورهای اساطیری متعددی درباره این منطقه وجود دارد که با دریاچهها و منابع آبی این سرزمین پیوند خورده است از جمله ایزدانی چون بانوی آب، آناهیتا، که از تخمه زردشت در رود کیانسه(دریاچه هامون) حفاظت میکنند. در گذر زمان ایزدان و اساطیر آسمانی نمودهای زمینی پیدا میکنند و در قالب پهلوانان زمینی ادامه حیات میدهند. شاهنامه فردوسی نیز خواستگاه پهلوانان را سیستان میداند. سیستان از آن جهت مکانی برای اساطیر است که در متون دینی زردشتی از آن یاد شده است و از آن جهت جایگاهی برای پهلوانان میشود که جایگاه اساطیر و رب النوعها بوده و فرهنگ اساطیری در آن ریشه داشته است.
موقعیت استراتژیک جغرافیایی و طبیعی سیستان را باید شالودههایی در نظر گرفت که سیستان را مکانی برای ظهور رویدادهای اساطیری و پهلوانی میکند. به عنوان مثال سیستانیها از آریاییهای خالص و اصیل هستند و این منطقه به علت دارا بودن منابع طبیعی آب انتخابی مناسب برای مهاجران آریایی بوده است که برای سکونت برگزیدند(بارتولد، ۱۳۰۸). از همان ابتدا وجود ساکنانی قوی و جنگجو که بتوانند در رقابتها و درگیریهایی که برای اسکان و تسلط بر این منطقه ایجاد میشد بر دیگران برتری یابند ضرورت داشت. این منطقه به عنوان نقطه مرزی که همواره مورد هجوم بیگانگان در شرق و شمال شرق کشور همواره درگیریها و خونریزیهای بیشماری را در دورههای تاریخی بعدی رقم زد که استقرار افراد قوی برای محافظت از این منطقه از حکومت ضرورت داشت)ترکمنی آذر و پرگاری، ۱۳۸۴). هرچند سیستان کنونی به عنوان سرزمین پهلوانان شاهنامه چون رستم و سکایی دانستن آنان فقط یک گمان است اما در ظهور اعمال و رخدادهای پهلوانی این خطه جغرافیایی ظنی وجود ندارد و هدف این پژوهش بررسی و یافتن بسترهایی است که سیستان را پیوسته محل ظهور چنین پهلوانانی خواه اساطیری چون رستم و خواه تاریخی چون یعقوب قرار داده است.
بارتولد، واسیلی. (۱۳۰۸). جغرافیای تاریخی ایران. ترجمه حمزه سردادور. تهران: چاپخانه اعتمادیه.
ترکمنی آذر، پروین، و پرگاری، صالح (۱۳۸۴). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان. تهران: سمت.