تاثیر جنگهای صلیبی بر تجارت خلیج فارس
صدیقه جمالی
کارشناس ارشد ایران شناسی
صلیبیان به شاهراههای بازرگانی توجه نمودند و شهرهای تجاری که نقش واسطهگر بین آسیا و اروپا وآفریقا داشتند و همینطور مراکز بندری چون عکا و طرابلس در مسیر دریای مدیترانه که صادرات و وادرات کالا بین شرق و غرب را انجام میداد را تسخیر و تصرف کردند (کاردینی، ۱۳۹۳: ۱۶۷). بدینگونه مسلمانان مراکز تجاری را از دست دادند و اروپاییان انحصار واردات وصادرات کالاها را به دست گرفتند و توانستند از این طریق عوارض بسیاری از کشتیهای تجاری و کاروانهای بازرگانی دریافت نمایند و سود زیادی از این طریق به دست آورند. دولتشهرهای تجاری ایتالیا واقع در سواحل شمالی دریای مدیترانه به خصوص جمهوریهای ونیز، ژنوا و پیزا، با پول و اسلحه مسیحیان را به شرکت در جنگها تشویق میکردند تا با فشار به مسلمانان در جنگ به اهداف مادی و تجاری خود دست یابند. به همین دلیل با شروع جنگهای صلیبی تجار شهرهای ایتالیایی به خصوص ونیز به این نکته پی بردند که فرصت مناسبی برای تقویت تجارتشان در شرق و کسب سود در زمینه اقتصادی مهیاست. کسب حقوق انحصاری تجارت کالا توسط بازرگانان ملوان، نقطه عطفی برای پیشرفت ایتالیا بود. پیدایش بازار اروپایی برای کالای کشاورزی و صنعت شرق و لزوم حمل و نقل زوار صلیبی، دریانوردی و تجارت را چنان رونق داد که پس از دوران رومیها نظیر نداشت (عاشور، ۱۳۷۳: ۱۰۸). در نتیجه این تجارت در شهر ونیز و ژنوا ثروت بسیاری به دست آوردند.
زمانی که جنگهای صلیبی آغاز شد، جمهوریهای ونیز، ژنوا و بیزانس برای تحکیم ارکان بازرگانی خود و سود بیشتر، فرصت را غنیمت شمرده، با ناوگان دریایی قدرتمند به کمک کلیسا و روسای دول اروپایی شتافتند و صلیبیان را در اشغال مناطق اصلی شام یاری کردند. همچنین از آن در حمل و نقل بازرگانی و کسب سود بیشتر نیز استفاده نموند. برای مثال در فاصله سالهای ۱۰۹۶- ۱۱۰۵ میلادی/ ۴۸۹- ۴۹۸ هجری. قمری ونیز، سیصد کشتی در دریای مدیترانه و آدریاتیک به آب انداخت که همگی آماده جنگ و درگیری با هدف کمک به نیروهای صلیبی بودند (یوسف نسیم، ۱۹۸۱(العرب و الروم واللاتین، بیروت، دارالنهضه العربیه): ۸۷ به نقل از نظری مجید، دلبری و اسدبیگی، ۱۳۹۷: ۱۷۱).
از آنجایی که پیروزی صلیبیان در این جنگ باعث بقا واستمرار دستاوردهای مادی ونیزیان در تجارت دریایی میشد آنها نیز ضمن دادن وسایل حمل و نقل در مواردی بر ضد مسلمانان به عملیات نظامی و دریایی میپرداختند. در سال ۱۱۰۰ میلادی/ ۴۹۳ هجری. قمری ناوگان دریایی ونیز به دعوت بالدوین برای تصرف شهرهای ساحلی اعزام گردید و درمقابل خواهان آن شدند که تجار ونیزی از پرداخت مالیات گمرکی معاف شوند و یک سوم شهرها متعلق به آنها باشد (عاشور، ۱۳۷۳: ۱۰۷) بنابراین تجارت دریای مغرب بیش از جاهای دیگر رونق گرفت زیرا از آن راه مغرب به مشرق متصل میشد و تجارت دریایی بلاد اسلامی مثل خلیجفارس از رونق افتاد.
با آغاز جنگهای صلیبی شهرهای تجاری و مراکز بندری بین دریای مدیترانه به تسخیر مسیحیان درآمد و شهرهای ایتالیایی به خصوص ونیز انحصار تجارت دریای مدیترانه را اخذ کرد. «تجار دولت شهرهای ایتالیایی چون ونیز، جنوا و آمالفی ترجیح میدادند که کالاهای هند را از طریق مصر و سوریه به دست آورند تا این که به دیدار سواحل دور دست خلیجفارس بروند. فاطمیان از این موقعیت حداکثر استفاده را بردند و سود سرشاری به دست آوردند؛ بنابراین تلاش زیادی برای انحراف راههای راههای تجاری به خرج دادند»(Ashtor, 1976,195 به نقل از خیراندیش و خلیفه، ۱۳۸۶: ۸۸) در چنین شرایطی بندرهای مصر که در دست دولت فاطمیان بود پذیرای تجار اروپایی بود. (خیراندیش و خلیفه، ۱۳۸۶: ۸۸)
صلیبیان اروپایى به دلیل اقامت طولانی مدت در شام و مصر در دوران جنگهاى صلیبى به استفاده از بسیارى از محصولات شرقی مخصوصا قهوه و ادویه عادت پیدا کرده بودند و به هر قیمت که میشد برای بدست آوردن آنها تلاش میکردند و به همین علت این اجناس در اروپا خریدار بسیاری داشت. تجار نفعپرست ایتالیایی «با وجود تادیه حقوق هاى گزاف و بدمعاملگى و سوء سیرت مسلمین» باز به بنادر مصر و شام مىرفتند و به هر شکل بود با تحمل خوارى و پرداخت مخارج سالیانه مقدارى از کالاها را خریده به اروپا میبردند (اقبال آشتیانی، ۱۳۸۴: ۵۳۷). به این ترتیب فاطمیان مصر از این امتیاز برای تجارت به سود خود استفاده کردند و رونق یافتن تجارت دریای سرخ باعث کم رونق شدن تجارت در خلیجفارس گردید.
اقبال آشتیانی، عباس. (۱۳۸۴). تاریخ مغول. تهران : امیرکبیر.
عاشور، فاید حمادمحمد. (۱۳۷۳). جهاد مسلمانان در جنگ های صلیبی. ترجمه عباس عرب. تهران : فرهنگ اسلامی.
کاردینی، فرانکو. (۱۳۹۳). تاریخ روابط اسلام و اروپا. ترجمه بهاءالدین بازرگانی گیلانی. تهران : علم.
نظری، مجید؛ دلبری، شهربانو و اسدبیگی، اردشیر. (۱۳۹۷). « عوامل موثر بر بهره برداری تجاری غرب در شرق طی جنگهای صلیبی.» مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۳۶.
خیراندیش، عبدالرسول. و خلیفه، مجتبی. (۱۳۸۶) « تجارت دریایی ایران در دوره سلجوقی، سده های ۵ تا ۶ هجری (با تاکید بر نقش بندر تیز).» مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا, ص. ۷۱ تا ۹۲.