معرفی کتاب “نخبگان ایرانی در دوران گذار” اثر جلال توکلیان
صدیقه جمالی
کارشناس ارشد ایرانشناسی
کتاب” نخبگان ایرانی در دوران گذار” توسط جلال توکلیان به نگارش درآمده است و در نشر نگاه معاصر سال۱۳۹۰ در ۲۴۴ صفحه به چاپ رسیده است. نویسنده در قسمتی از مقدمه کتاب را اینگونه معرفی میکند: « کتاب حاضر نوشته ای است در بررسی و شناخت نحوه مواجهه ایرانیان با مدرنیته، با اشاره به موارد خاص و فارغ از کلی گویی های مرسوم. چگونگی رویارویی ۲۰۰ساله نخبگان ایرانی با مدرنیته غربی و محصولات تمدن جدید رشته ای است که مقالات این کتاب را به هم پیوند می دهد. این مواجهه حوزه های مختلف را دربر می گیرد: از اندیشه دینی تا عرصه سیاست و تفنن سکولار و مسائل زنان و …» این کتاب به بررسی اندیشه های سیاسی و اصلاح طلبانه و تلاشی که نخبگان ایرانی چون امیرکبیر و شیخ فضل الله نوری از ابتدای دوران معاصر برای مدرن کردن ایران سنتی انجام داده بودند می پردازد. در واقع نویسنده شکست های پی در پی ایران از لشکر روس را ،که منجر به آگاهی ایرانیان یا بهتر است بگوییم نخبگان ایرانی از عقب ماندگی تحولات دنیای مدرن گردید را نقطه عطف تاریخ ایران و مبدایی برای تاریخ معاصر می داند.
کتاب با بررسی اندیشه های روشنگر امیر کبیر به عنوان اولین اصلاح گر تاریخ معاصر، که هرچند فرصتی اندک برای اقدامات اصلاحی یافت آغاز می شود. در این فصل ضمن اشاره به اقدامات امیرکبیر، شخصیت وی نیز مورد بررسی قرار می گیرد. هرچند نویسنده به گونه ای سعی در تقدیر از اقدامات اصلاح گرانه وی دارد اما ماهیت کتاب که بر روی ثبات نتایج و پایداری اندیشه های اصلاحی نخبگان ایرانی است در نهایت روش امیرکبیر را برای ایجاد تحولات جدید موفقیت آمیز نمی داند. چند بخش پیشروی کتاب نظریات نخبگان در دوره مشروطه مورد بررسی قرار می گیرد.
نویسنده شیخ فضل الله نوری را در راس روشنفکران دوران مشروطه معرفی می کند. نویسنده یک بررسی کلی از نظریه سیاسی شیخ فضل الله نوری ارایه می دهد. در بخش بعدی اندیشه سیاسی آخوند ملامحمد کاظم خراسانی بررسی می شود. بررسی نظریات وی از این جهت حائز اهمیت است که اغلب مجتهدان و عالمان سنت گرا بودند و در مقابل تجدد جنبش مشروطه مقاومت می کردند از این رو حمایت آخوند خراسانی از این جنبش اندکی سوال بر انگیز است. نویسنده در کتابش به مسئله تبعیض علیه زنان نیز اشاره می کند و نابرابری که علیه زنان وجود داشته را از نظر نخبگان و ادیبان کاملا پذیرفته شده می داند تا زمانی که جامعه مدرن این معادلات را برهم می زند و در میان روشنفکران ایرانی هم کسانی چون آخوند زاده و آقاخان کرمانی به دفاع از حقوق زنان می پردازند. در این بخش نویسنده تبعیضات علیه زنان در دنیای سنتی ایران در ابعداد مختلف بررسی می کند تاثیرات تفکرات مدرن و زن غربی بر جامعه ایرانی را بیان می کند. مهندس بازرگان، سید حسین نصر، دکتر علی شریعتی، شبستری، فریدن آدمیت از جمله نخبگانی هستند که آثار و عقایدشان توسط نویسنده در این کتاب مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
در واقع نویسنده با نگارش این کتاب کوشیده است که روند حرکت کشور ایران از یک کشور تماما سنتی و دور از تحولات دنیای مدرن به سمت جامعه ای که با مفاهیم مدرنیته آشنا است و در راه رسیدن به پیشرفت دست به تلاش زده و آن را ضرورتی برای ادامه ی خود می داند را از ابتدای تاریخ معاصر که با دوران قاجار آغاز می شود را به تصویر بکشد. از آنجایی که تحولات جوامع به سمت به واسطه نخبگان به خصوص آن هایی که دارای قدرت سیاسی هستند آغاز می گردد در این کتاب نیز فرایند حرکت از جامعه سنتی به سمت جامعه مدرن در آثار نویسندگان و نخبگان سیاسی دنبال گردیده است.