بررسی حکایت “سندباد بحری” از مجموعه “ هزارویک شب“ ( بخش ۱)
صدیقه جمالی
کارشناس ارشد ایرانشناسی
مجموعه افسانه های سندباد جزئی از داستان های هزارویک شب را تشکیل می دهد. کتاب هزارو یک شب که با توجه به تحقیقات علمای شرق شناس در دوران باستان در هندوستان به ظهور رسید (سجادی، ۱۳۸۵: ۱۱۵)، بعدها در دورانی که ظاهرا قبل از اسکندر است به ایران آمد و به لغت فارسی قدیم ترجمه گردید و هزار افسان نامیده شد(ابنندیم ،۵۴۱:۱۳۸۱). این کتاب در قرن سوم هجری به عربی ترجمه شد و دیر زمانی در دست اهل فضل دست به دست می گشت و از آثار ادب عرب هم بر آن افزوده شد و بعد از اینکه به مصر منتقل شد در قاهره به دست قصه سرایان افتاد و افسانه های بسیاری به آن افزوده شد و در نهایت در قرن۱۰ ه.ق/۱۶ م به نام هزار و یک شب کنونی درآمد و درقرن ۱۲ ه.ق/ ۱۸ م اولین ترجمه آن به دست آنتوان گلان (Antoine Gaulland) به زبان فرانسه انجام شد و وارد اروپا شد (سجادی، ۱۳۸۵ : ۱۱۵). به نظر میآید که داستان های دریایی سندباد در دورانی که کتاب هزار افسان به عربی ترجمه می شود و توسط قصه پردازان در آن دخل و تصرف صورت می گیرد به این منبع افزوده شده زیرا این داستان ها پیش از آنکه جزء مجموعه بزرگ هزار و یکشب در آید، وجود مستقل داشته است.
داستان های سندباد از سفرهاى دریایى قرون ۳ و ۴ه.ق/ ۹ و۱۰م شرح سفرهای دریایی تاجری ثروتمند به نام سندباد بحری از اهالی بغداد در دوران هارون الرشید بود که اخیرا معلوم شده که نباید آن را تماما خرافه ای بدانیم که حوادث آن خارج از محدوده زمان و مکان است(قرهچانلو، ۱۳۸۰: ۱۰۶). منابع افسانه هاى جغرافیایى در نوشته هاى عربی با قصه ها و حکایت هاى دریایى از بلاد شرق چون هند و مجمع الجزایر مالایا یا بلاد مغرب و به خصوص سواحل شرقى افریقا مربوط است که این قصه ها به قرن ۳ه.ق/ ۹م. در بندرهاى خلافت همچون بصره و سیراف و مخصوصا در بغداد رونق گرفت و قصه پردازان بندرت حکایات خود را در ضمن کتابى آورده اند، بلکه این حکایات غالبا به قلم کسان دیگر که گاه معاصر آن ها یا وابسته به نسل هاى بعد بودهاند، به جا مانده است (کراچکوفسکی، ۱۳۷۹: ۱۱۴)
داستان سندباد بحری شامل هفت حکایت است که در هر حکایت روایت یکی از سفرهای پرماجرای سندباد است که وی برای دوستان و نزدیکانش تعریف می کند. در کتاب به طور مستقیم محل زندگی سندباد، که داستان از آنجا شروع می شود، و دوره ای که حکایت ها در آن رخ می دهد آورده می شود که بغداد در دوره هارون الرشید خلیفه عباسی مصادف با قرن ۱ه.ق/ ۷ م است. هسته اصلی داستان سندباد را بازرگانی و سفرهای تجاری دریائی شکل می دهند. رونق تجارت و سفرهای تجاری دریایی از قرن ۱ه.ق/۷م علاوه بر تبادل کالا، منجر به آشنایی با سرزمین های جدید شد. تاجران و مسافران دریایی شرح دیده ها و تجربه های خود را با عوام به اشتراک می گذاشتند، عوام نیز بنا به قوه تخیل خود حوادث و ماجراها را تفسیر می کردند. اغراق در بازگویی و مجسم سازی ماجراهای شنیده شده می توانست سبب تبدیل تجربیات واقعی دریانوردان توسط مردم به داستان های خرافی گردد. بنابراین داستان های بحری که در قرون ۳ه.ق/۹م شکل گرفتند را نمی توان داستان های سراسر تخیلی دانست. مقایسه توصیفات داستان سندبادبحری، و متون تاریخی جغرافیایی، تاثیر قصه های سندباد را بر کتب جغرافیای تاریخی را به وضوح نشان می دهد. در برخی از کتب جغرافیایی هرچند امروزه ارزش علمی بخش عمده ای از آن ها اثبات شده است اما قسمت افسانه و واقعیت های کتاب از هم تفکیک داده نشده است و در آن بخش هایی یافت می شود که با افسانه هایی چون سندباد مشابهت وجود دارد، با این تفاوت که در قصه هایی چون سندباد بر خلاف کتب جغرافیایی به جز چند مورد کوتاه، محدوده جغرافیایی به طور دقیق تعیین نشده است.
منابع
سجادی, محمود. ۱۳۸۵. “هزار و یک شب و شهرزاد قصه گو.” رودکی ۱۱۴-۱۱۸.
ابن ندیم, محمدبن اسحاق. ۱۳۸۱. الفهرست. با ترجمه تجدد محمدرضا. تهران: اساطیر.
قره چانلو, حسین. ۱۳۸۰. جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها( سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
کراچکوفسکی، ایگناتی بولیانوویچ . ۱۳۷۹. تاریخ نوشته های جغرافیایی. با ترجمه ابوالقاسم پاینده. جلد ۱. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.