سندی نویافته درباره تاریخ تولد شوکت سلامی؛
زنی که پیشگام نهادسازی آموزشی و خبرنگاری زنان در بوشهر بود
سیدقاسم یاحسینی
پژوهش و تحقیق در باب تاریخ مطبوعات بوشهر را به طور دقیق از سال ۱۳۶۶ آغاز کردم و تا به امروز ادامه داده‌ام. بحمدالله در این مدت توفیق انتشار چند اثر باب تاریخ مطبوعات بوشهر داشته ام که مهمترین آن همانا کتاب «صدسال مطبوعات بوشهر»، رکنی اساسی در روزنامه نگاری ایران در سال ۱۳۷۴ و همچنین کتاب «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ» در سال ۱۳۹۴ بوده است.
در هر دو کتاب، درحد دانش و منابع محدودی که در اختیار داشتم، درباب زندگی، تکاپوها و کارنامۀ آموزشی و ژورنالیستی بانو شوکت سلامی تحقیق و پژوهشهای خودم را چاپ و منتشر کرده ام. چنان که در این دو کتاب ذکر کرده ام، بانو شوکت سلامی اهل همدان بود؛ اما به عللی که نمی‌دانیم، به بوشهر آمد و خدمات زیادی در زمینه های تأسیس مدرسۀ دخترانۀ «بنات نسوان» و در سال ۱۳۰۵ شمسی دبیرستان شاهداخت و همچنین در دهۀ سی شمسی نخستین مهدکودک در بوشهر را انجام داد. همچنین در فاصله سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۸ به تناوب، روزنامۀ مهم و زنانۀ «نورافشان» را در بوشهر چاپ و منتشر کرد. به این ترتیب این خانم عملاً پیشگام نهادسازی آموزشی از دوران پیشادبستان (مهدکودک) تا دبیرستان دخترانه در بوشهر بوده است. همچنین با انتشار روزنامۀ نورافشان، نخستین نشریۀ زنانه در تاریخ بوشهر و کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس را پایه گذاری کرده است. بنابر این مقام این زنِ غیرِبوشهریِ خادمِ بوشهر، در دو زمینۀ آموزش و ژورنالیسم زنان، برجسته و قابل اعتناست.
با وجود چنین مقامی، با کمال تأسف، نسل امروز چنانکه باید و شاید، حتی نام این بزرگ و پرتکاپوی در بوشهر را نشنیده است. من بارها برایم اتفاق افتاده با اساتید زن دانشگاه، حتی در رشته‌های تاریخ و ادبیات و علوم انسانی، پزشکهای متخصص، کارمندان دولتی و دبیرهای زن دبیرستانهای بوشهر برخورد داشتم که هیچ نامی از بانو شوکت سلامی نشنیده و آگاهی خاصی درباب خدماتی که به دختران و زنان بوشهری ارائه کرد، نداشتند و ندارند.
همچنین متأسفم که اعلام کنم که در بیست سال اخیر، دستکم سه بار قرار بود مجلس بزرگداشتی به یاد و خاطره این زن خدوم مقیم بوشهر برپا شود؛ اما با دخالت و ممانعت «برخی ها»، چنین اقدام نیکو و باارزشی، انجام نشد و همین هم بر دامنۀ بی اطلاعی و جهل نسل جوان بوشهر از زندگی و کارنامۀ این بانوی پر جایگاه، افزوده است.
درچنین فضای فکری و فرهنگی، مشخص است که آگاهی ما از جزئیات احوال این بانوی فرهیخته، چندان زیاد نباشد. حتی تا آنجا که من تحقیق میدانی کرده ام، پروندۀ بانو شوکت سلامی در بایگانی راکد ادارۀ کل آموزش و پرورش استان بوشهر موجود نیست و معلوم نیست دچار چه سرنوشتی شده است. در همین راستا، در سال ۱۳۶۸ و ۱۳۷۱ چندینبار برای به دست آوردن این پرونده به نهاد یادشده مراجعه کردم که در نهایت نیز دست خالی برگشتم!
من به سهم ناچیز خودم، در سال ۱۳۷۴ در کتاب «مطبوعات بوشهر…» با تکیه بر خاطرات شفاهی شادروانان مریم صابر و حسن برازجانی که هر دو از همکاران بانوشوکت سلامی بودند، اطلاعات مختصری به دست آورده و منتشر کردم. همچنین در کتاب «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ» نیز بُعد فرهنگی و ژورنالیستی او را برجسته ساختم. آن اطلاعات خوشبختانه در سی سال اخیر، در منابع کتبی، نشریات، سایتهای فضای مجازی مورد استفاده و بهره برداری قرار گرفت، اما به جز یک مورد خاص، هرگز بر آن اطلاعات، چیز چندانی افزوده نشد! آن مورد استثنا نیز عکس سنگ قبر شادروان بانو شوکت سلامی بود که الهه غریبزاده، محقق سختکوش بوشهری در کتاب ارزشمند «تاریخ زنان بوشهر»، (ستاره جنوب، چاپ اول، بوشهر، اسفند ۱۴۰۱) آورده است. برپایه این سنگ قبر، ما می‌دانیم که اسم پدر بانوشوکت سلامی، «غلامرضاخان» و تاریخ دقیق فوت او نیز ۱۳ اسفند ۱۳۴۶ بوده است.
اما پرسش مهم این است که بانو شوکت سلامی متولد چه سالی بوده است؟ من از سال ۱۳۶۶ که تحقیق درباره این بانوی ارجمند را شروع کردم و در این چند دهه که مشغول پژوهش درباب زندگی و احوال این وی بودم و هستم، هیچ منبع و سندی در این بار ندیده بودم. این ندانستن تا روز ۸ بهمن ۱۴۰۲ ادامه داشت. در کلیه منابعی که خودم و دیگران نوشته ام و نوشته اند، مطلقاً به تاریخ تولد او اشاره نشده است.
اما به مصداق ضرب المثل مشهور «جویده یابنده است» به طور کاملاً اتفاقی و تصادفی، این راز به ظاهر سر به مُهر نیز گشوده و آشکار شد. در روز چهارشنبه یازده بهمن سال جاری (۱۴۰۲ش.) پس از حدود سه سالی که به خاطر شیوع پاندومی کرونا نتوانسته بودم به مرکز ایرانشناسی ـ مرکز بوشهر بروم، برای تجدید دیدار با دوستان مشفق قدیمی، به این ساختمان قدیمی و مجلل، از نظر معماری خاصی که دارد، رفتم. توفیق دست داد و با استاد فرزانه علیرضا مظفری زاده و همچنین محقق آقای عبدالکریم مشایخی و چند از دوستان دیگر، دیدار و گفت وگو کردم.
اطلاع دقیق دارم که استاد مظفری زاده چند سالی است سرگرم تحقیق و نگارش کتابی درباب حکمرانان بوشهر است. این اثر در واقع جلد دوم یک مجموعه سه جلدی است که جلد اول آن چند سال پیش با محوریت خاندان «آل مذکور» که حدود صد و پنجاه سال حکمران بوشهر بودند، منتشر شده و امروز درشمار منابع درجه اول تحقیقی در این باره است.
در خلال گفت وگو با مظفری زاده، اشاره کرد که تعدادی سند از سازمان اسناد ملی بوشهر درباب مدرسۀ شاهدخت و خانم شوکت سلامی به دست آورده است. از او خواهش کردم که اگر مایل هستند، فایل این اسناد را به من نیز عنایت کنند که همان روز این کار را انجام دادند.
یکی از اسناد بسیار مهمی که در این مجموعه بود، صورت اسامی اولیای دبیرستان شاهدخت در اسفند ماه ۱۳۱۵شمسی است. در این سند منحصربه فرد، اسامی کلیه گردانندگان و اولیای تنها دبیرستان دخترانه بوشهر در عصر رضاشاه آمده است. نکتۀ جالب و هیجان بخش، برای من، ذکر تاریخ تولد خانم شوکت سلامی در این سند ارزشمند است. براساس این سند که از ابعاد مختلف قابل توجه، تحلیل و مستندسازی است، خانم شوکت سلامی، مدیر دبیرستان شاهدخت، درسال ۱۲۷۸، یعنی حدود هفت سال پیش از انقلاب مشروطه، احتمالاً در زادگاه خودش شهر همدان، متولد شده است. همچنین بنا بر این سند، وی در سال ۱۳۰۵ به استخدام ادارۀ فرهنگ بوشهر درآمده است؛ یعنی در سن حدود بیست و هفت سالگی!
اکنون با تکیه بر این سند رسمی و سنگ قبر این بانو، واقع در قبرستان دارالرحمۀ شیراز، می توان اجمالاً و با اطمینان کامل دانست که بانو شوکت سلامی در سال ۱۲۷۸ شمسی در همدان متولد شد. اسم پدرش غلامرضاخان بوده و در سیزده اسفند ۱۳۴۶ در شیراز فوت کرده و در قبرستان دارالرحمه دفن شده است. به این ترتیب این بانوی تکاپوگر در حوزۀ آموزش، کودکان و مطبوعات در بوشهر حدود ۶۹ سال زیسته و عمرکرده است.
جالب این که اگرچه این خانم هرگز در زندگی خود صاحب فرزندی نشد، اما موفق به پرورش و آموزش هزاران دختر بوشهر در بیش از سی و پنج، شش سال خدمت شد. روانش شاد که بزرگ بانویی بود و خدمات بسیاری به دختران بوشهری و همچنین آموزش و پرورش و مطبوعات بوشهر کرد.
منبع:روزنامه بامدادجنوب