هم‌نوازی چهارشنبه‌سوری با رمضان؛
«باور» و «آیین» در روزهای پایانی سال ۱۴۰۲ شور می‌آفریند
الهام بهروزی
چهارشنبه‌سوری از جشن‌هایی است که تردیدها و حرف‌های بسیاری درباره چگونگی شکل‌گیری و ریشه آن مطرح است. برخی آن را آیینی مربوط به دوره باستان و برگرفته از آداب زرتشتیان می‌دانند که پیش از ورود اسلام به ایران رواج داشته است اما در مقابل، عده‌ای هم نظر دیگری دارند و آن را جشنی دیرینه اما غیرمرتبط با زرتشتیان می‌دانند. به هر روی، در برخی از منابع درباره تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه‌سوری آمده است که قبل از ورود اسلام به ایران هر سال ۱۲ ماه و هر ماه ۳۰ روز بوده که هر کدام از این ۳۰ روز دارای اسمی مشخص بوده که بعد از ورود اسلام به ایران تقسیمات هفته نیز به آن اضافه شده است. در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پایکوبی با نام سور مرسوم بوده است.
جشن سور از مراسم اصیل ایران بوده است و منشا خارجی ندارد. این جشن مختص ایرانیان است و همه ایرانیان در سراسر دنیا از جمله مقیمان کانادا، امریکا و سایر کشورهای آسیایی از جمله ترکیه این روز را با نام چهارشنبه‌سوری جشن می‌گیرند. عبارت «چهارشنبه سوری» از دو کلمه تشکیل شده است که یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکلی دیگری از کلمه سرخ است و عنصر مورد توجه در این جشن، آتش است.
آتش از عناصر چهارگانه است و در باور ایرانی‌ها، تنها عنصری است که آلوده نمی‌شود به همین منظور از گذشته‌های بسیار کهن تاکنون این آداب مرسوم بوده است.
سنت اصلی در تاریخچه و آداب و رسوم جشن چهارشنبه‌سوری برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» هنگام پریدن از روی آن بوده است. این شعر دعایی بوده است که ایرانیان از قدیم برای آتش می‌خواندند و از آن می‌خواستند تا بیماری‌ها و نگرانی‌های سال گذشته را از آن‌ها بگیرد تا سال جدید را با شادکامی و سرزندگی شروع کنند. چهارشنبه‌سوری همچنین اولین پایکوبی برای پیشواز بهار شمرده میشود.
این جشن هر ساله پیش از نوروز برگزار میشود و به‌دلیل جایگاهی که در نزد ایرانیان داشته، توانسته بسان عید نوروز از حصار زمان رهایی بیابد و به عصر امروز برسد. البته این جشن منحصربه‌فرد مانند بسیاری از رسوم دیگر درگیر نوآوری‌ها و بدعت‌هایی شده است که ماهیت اولیه آن را گاه مخدوش کرده است. درست است که عنصر کلیدی و اصلی در چهارشنبه‌سوری «آتش» است اما در روزگاران گذشته کاربرد آتش در این جشن برای پریدن از روی آن بوده است تا به باور ایرانیان آن زمان، بیماری‌ها و ناخوشی‌ها و انرژی‌های منفی بر اثر پریدن از روی آتش از وجود آن‌ها زدوده شود ولی در عصر کنونی، در چهارشنبه‌سوری بدعت‌های مرگباری رسوخ کرده؛ به‌طوری همزمان با آخرین سه‌شنبه‌شب سال با انفجار ترقه‌ها و فشفشه‌ها و برافروختن آتش‌های برافراشته، آتش از زمین و آسمان بر سر و روی شرکت‌کنندگان در این آیین و رهگذران می‌بارد.
شوربختانه در اثر بی‌مبالاتی‌ها، سالی نیست که چهارشنبه‌سوری تلفات جانی و آسیب‌های جسمی وحشتناک بر جای نگذارد. از این‌رو، بسیاری به‌دلیل تفریحات و هیجانات و آتشافروزیهای خطرناک جوانان نام این جشن دیرپا را به «چهارشنبهسوزی» تقلیل داده‌اند. اسمی که بحق به آنچه همزمان به آخرین سه‌شنبه‌شب سال در ایران برگزار میشود، می‌نشیند.
طبیعتا چهارشنبه‌سوری تا پیش از ورود فشفشفه‌ها و ترقه‌ها به آن، جشنی پرشکوه و محفلی شاد برای دورهمی‌های بزرگ خانوادگی و دوستانه شناخته می‌شد اما با نفوذ بدعت‌ها به درون آن، موجب شده که خانواده‌ها دیگر کمتر به برپایی آن در محلات خود تمایل نشان بدهند. بی‌شک، تغییر ماهیت و شکل برگزاری چهارشنبه‌سوری در دو سه دهه اخیر از کم‌کاری متولیان فرهنگی و فرهنگ‌ساز کشور هم نشات می‌گیرد که در بازنمایی این جشن و دیگر رسوم اصیل ایرانی کوتاهی کرده‌اند. به‌هر روی، چهارشنبه‌سوری یکی از مناسبت‌های دیرینه ایرانی است که همچنان حیات دارد و برای شمار قابل توجهی از مردم این سرزمین محبوب است. این جشن در سال ۱۴۰۲ با نخستین روز ماه مبارک رمضان مصادف شده است که به زیبایی و تلالوی آن افزوده است؛ چراکه امسال در این روز، باور و آیین با هم شور بیشتری خواهند آفرید.
یک شهروند بوشهری در این باره به بامداد جنوب گفت: چهارشنبه‌سوری از جشن‌های پرطرفداری است که از دیرباز در بوشهر اجرا می‌شده. در زمان‌های بسیار دورتر، مردم در کنار دریا یا محلات خود آتش بزرگی روشن می‌کردند و از روی آن می‌پریدند. آن‌ها در حال پریدن از روی آتش این شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» را می‌خواندند و اغلب به معنای آن باور داشتند.
وی با اشاره به اینکه قدیم‌ترها چهارشنبه‌سوری حرمت داشت، کسی در آن دنبال اذیت و آزار دیگری نبود، افزود: اما در سال‌های اخیر، برخی از افراد چهارشنبه‌سوری را به سمتی برده‌اند که کسی دیگر ذوق حضور در آن را ندارد. متاسفانه ناهنجاری‌ها و بی‌قاعدگی‌ها در آن چنان زیاد شده که مردم از ترس جان و مال‌شان بیشتر ترجیح می‌دهند که در خانه بمانند. این در حالی است که فلسفه شکل‌گیری این جشن بر دورهمی و زدودن بیماری و دردها از وجود آدم‌ها بوده است.
این شهروند با تاکید بر اینکه درست است که فرهنگ اصیل ما هر روز بیشتر از قبل تحت تاثیر فضای مجازی و ورود فرهنگ‌های دیگر دستخوش تغییر و تحولاتی شده است اما نباید اجازه بدهیم که کیان رسوم و جشن‌های باستانی ما که بر مبنای انسانیت و نوع‌دوستی گذاشته شده است، این‌چنین با بدعت و آسیب درآمیخته شود، تصریح کرد: ما در این سال‌ها چهارشنبه‌سوری را به سمت و سویی بردیم که با ماهیت آن هم‌خوانی ندارد! در واقع از دل چهارشنبه‌سوری یک آیین من‌درآوردی به نام چهارشنبهسوزی درآوردیم که نه تنها سلامت جسم را تهدید می‌کند، بلکه روان جامعه را نیز نشانه گرفته است.
وی همزمانی این آیین را با نخستین روز ماه مبارک رمضان به فال نیک گرفت و گفت: امیدوارم همزمان شدن چهارشنبه‌سوری با ماه مبارک رمضان، سبب خیر بشود و به حرمت ماه رمضان از انفجارها و آتشافروزیهای دهشتناک سال‌های گذشته در آن خبری نباشد و واقعا همان جشنی باشد که بوده است. این جشن در ساختار اولیه خود زیبایی‌های کم‌نظیری را جای داده بود که مهم‌ترین آن دورهم جمع شدن خانواده‌ها و دوستان بعد از مدت‌ها و طلب خیر و شادی کردن برای یکدیگر بود.
شهروند دیگری هم در خصوص اجرای چهارشنبه‌سوری در بوشهر از گذشته تا امروز به بامداد جنوب گفت: مردم بوشهر مردمی باورمند و آیین‌دار هستند. از این‌رو، در زندگی آن‌ها همواره آیین جایگاه ممتازی داشته و برای هر پدیده و مناسبتی رسم و آیینی دارند. آن‌ها برای آیین‌های ملی هم ارزش دوچندانی قائل هستند. چهارشنبه‌سوری یکی از آیین‌های منحصربه‌فرد و بی‌بدیلی است که در این جغرافیا بمانند دیگر نقاط ایران از قرن‌ها پیش اجرا می‌شده و میشود. آیینی که با سادگی اما مهربانی و یکدلی در کوچه‌ها و گاه هم در ساحل دریا و نخلستان‌ها به‌صورت گروهی و با حضور همسایه‌ها، دوستان و فامیل برگزار می‌شده است. این آیین خوشبختانه همچنان در بوشهر اجرا میشود.
این بانو در ادامه با بیان اینکه معمولا در این شب، مردم بوشهر برای شام یا آش‌رشته درست می‌کردند یا غذاهای ساده و سبک، افزود: مهم این بود که از عصر تا شب دور هم و خوش باشند. به قول شاعر، گل بگویند و گل بشنوند. بعد هم که هوا رو به تاریکی می‌رفت، آتشی روشن می‌کردند و دور آن حلقه می‌زدند و بعد هم یکی یکی با خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» از روی آن می‌پریدند تا به گمان خود رنگ زرد خود را نشانه بیماری بود به آتش بدهند و سلامت خود را آرزو کنند.
وی با اشاره به اینکه متاسفانه شکل و ماهیت چهارشنبه‌سوری تحت تاثیر تحریف‌ها آسیب‌زا شده است، تصریح کرد: به ماهیت این جشن باستانی به‌دلیل سهل‌انگاری مدیران فرهنگی و متولیان میراث فرهنگی کشور و جهل و نوآوری‌های غلط خدشه وارد شده و آن را از اصالت و ساختار ابتدایی خود دور کرده است. همین مسائل دست به دست هم داده‌اند تا امروز با جشنی مواجه شویم که کمترین شباهت را با چهارشنبه‌سوری باستانی دارد. ورود ترقه‌های دست‌ساز و بمبی و ابزار آتش‌افروزی در این شب چیز غریب و تازه‌ای است که نه تنها هیجان و شادی این مناسبت را گرفته؛ بلکه موجب وحشت‌افزایی آن شده است.
این شهروند با تاکید بر اینکه متولیان میراث فرهنگی و مدیرانی که وظیفه تقویت و رشد فرهنگ را عهده‌دار هستند، موظفند که دانش و دغدغه خود را نسبت به جشن‌های اصیل ایرانی بمانند دیگر مناسبت‌ها و اعیاد مذهبی بالا ببرند و جلوی بدعت‌هایی ناگواری که به این جشن‌ها از روی سهل‌انگاری و نادانی نفوذ کرده است، بگیرند، گفت: چهارشنبه‌سوری در میان ایرانی‌ها یک جشن تطهیرکننده و شادی‌بخش بوده که مردم با نیت رسیدن به سلامتی و شادی هر ساله آن را برگزار می‌کردند و در آن حضور پرشور و حداکثری داشتند اما در سال‌های اخیر متاسفانه این جشن به سمت رفته که مردم از بیم ترقه‌های بمبی و مرگ‌آفرین و هیجان‌های کاذب جوان‌پسند ترجیح می‌دهند به جای پریدن از روی آتش و گرد هم جمع شدن، در خانه بمانند.
وی یادآور شد: امیدوارم امسال جوانترها به حرمت ماه مبارک رمضان، از رفتارهای پرخطر و آسیب‌زا و مردم‌آزار پرهیز کنند و این جشن را به همان شکل اصولی خود اجرا کنند.
منبع: روزنامه بامداد جنوب