مشروطه؛ آغاز جنبش روشنفکری ایران نوین
حسین دهقانی
مقدمه: انقلاب مشروطه ایران رنسانسی کبیر بود که جامعه کند و عقب مانده را که زیر چکمه های شاهان نالایق قاجار لگدکوب شده و از تکاپو باز ایستاده بود به سامانی مطلوب و اندیشه ای آزاد نزدیک نمود. جنبش ضد استبدادی روشنفکر و انقلابی ایران مردانی بزرگ و جان بر کف در دامان خود پرورش داد و باعث شد تا تحجر و تنگ نظری عناصر ناباب استبداد، درهم شکسته شود و پادشاهان بیمار و عقب افتاده ی قجری در کاخ های ستم خود زندانی و مستاصل شوند. همه می دانیم که مزه ی انقلاب مشروطه در روند تکاملی خود توانست هنر و ادب را احیاء کند و تاثیر به سزایی در فرهنگ و قومیت ایرانی بگذارد. در زهدان آن، مردان وزنانی نطفه بستند که بعدها تاریخ را دگرگون کردند. کافی است به اطراف خود در همین استان ادب و هنر پرور بوشهر سرکی بکشیم و نقش مشروطه را در جنبش تنگستان به رهبری رئیس علی دلواری نگاهی بیاندازیم و تاثیر آن را در اشعار، داستانها، فیلم، هنر نمایش، موسیقی و نقاشی مشاهده کنیم؛ هر چند این نگاه گذرا طلب می کند که با دگراندیشی و تعمق به رویدادها، در معرفی و بست آن کوشا شویم و هرگز فراموش نکنیم که آنچه داریم و از آبیاری خون این شجاعان ایران زمین است.
بر آن شدم تا گمنامی از سلاله مشروطه ایران را در عالم هنر نمایش به عزیزان مخاطب نشریه معرفی نمایم؛ باشد که با این شیوه روشنفکران سر از زیر خروارها خاک بردارند و خلاقیت آنان، چراغ راه آینده باشد و جوانان پرشور ایرانی به این مردان تاسی کنند ودرس لازم را بگیرند.
از جمله روشنفکران که دست پرورده انقلاب مشروطه بود، می توان از حسن مقدم معروف به «علی نوروز» نام برد.شاید کمتر کسی با این نویسنده و کارگردان تاتر دوران قجر آشنا باشد؛ لذا بر خود لازم دید که این رجل هنری و سیاسی را معرفی نمایم.
این هنرمند که بازمانده نسل سوخته انقلاب مشروطه است (سوخته به علت جوان مرگ شدن اوست) خود فرزند یکی از رجال زمان قاجار یعنی محمدعلی خان احتساب الملک بوده که در بهمن ماه سال ۱۳۵۷ مطابق با ۱۸۹۵ میلادی در محله ارگ تهران به دنیا آمد. در واقع و بنا به قول اسماعیل جمشیدی و از زبان مرحوم دکتر محسن مقدم برادر حسن، او را به این جهت حسن نام نهادند که دایی اش در دوران قاجار مردی فرهنگی و شناخته شده بود؛ به نام محمد حسن خان اعتماد السلطنه که شدیدا به ادبیات و هنر علاقه مند بود و تکیه دولت به ظاهر، طراحی آن را به این رجل هنری نسبت می دهند؛ وی آثار زیادی از شاهکارهای تئاتر جهانی را مانند نمایشنامه های مولیر به زبان فارسی ترجمه کرده است و در جمع آوری نسخ تعزیه فعال بود؟ همین شخص تمام نشریاتی که به زبان فرانسه و انگلیسی به دربار می رسید، برای ناصرالدین شاه ترجمه کرده و می خوانده است. پدر حسن مقدم در دربار قاجارها سمت خدمه قابل اعتماد شاه داشته، و می گوید این گونه به نظر می رسد که در قتل و رگ زنی امیرکبیر، نقش داشته است. زمانی که حسن پا به عرصه وجود می گذارد صدای تیر میرزا رضای کرمانی صحن حرم شاه عبدالعظیم را به لرزه می اندازد و ناصرالدین شاه پس از پنجاه سال حکومت در خون خود می غلطد و ایران میدان تاخت و تاز استبداد می شود و زمینه حرکت انقلاب مشروطه مهیا می گردد. حسن، بزرگ می شود و از جمله فرزندان تیزهوش ایرانی و در مدرسه آلمانی های تهران درس می خواند، اما چون به پدر ماموریت خارج از کشور می دهند و احتساب الملک به سوئیس می رود. حسن نابغه و پرجوش و خروش را نیز مثل سایر جوانان درباری با خود برد و در مدرسه برن کشور سویس به دانش مدرن می پردازد. او از همان ابتدا شروع به آموختن زبان فرانسه و انگلیسی می کند و در سن یازده سالگی مقاله می نویسد. از ابتدای شناخت اطراف خود، در برابر استبداد قجری، ایستادگی می کند و دست به افشاگری می زند. هرگز به دربار علاقه نشان نمی دهد، در این خصوص بارها از طریق دربار به پدرش تذکر می دهند ؛ اما حسن، خانواده خود را نیز زیر سوال می برد. وی از همان آغاز راه تمایل شدید به هنر نمایش نشان می دهد. مقالاتش چنان در اروپا مخاطب پیدا می کند که کشور فرانسه در شصتمین سال تولد رو من رولان قصد چاپ مجموعه ای مقالات از نوابغ جهان دارد. در این جنگ از آندره ژید، زیگموند فروید، مهاتما گاندی و حسن مقدم، تقاضا می شود که مقاله ای در این ارتباط ارسال نمایند و حسن جوان با مقاله «ثروت دلیل لیاقت نیست» در کنار بزرگان وارد کتاب شده و همان سال به عنوان بهترین مقاله ادبی انتخاب می شود و لوح تقدیر دریافت می کند و آوازه اش در اروپا می پیچد. حسن مقدم تحصیلاتش را در رشته علوم اجتماعی در سویس به پایان رسانید و به ایران بازگشت و افکار انقلابیش را در ایران در قالب نمایش جنجالی «جعفرخان از فرنگ آمده»، اجرا نمود. که در واقع دردها و ناکامی های خودش بود. شاید او اولین کسی بود که نمایش به سبک و شیوه اروپایی و مدرن در گراند هتل تهران اجرا نمود: همین طور اولین کارگردان ایرانی است که از وجود زنان در نمایش استفاده نمود. خانمی به نام مادام وارطوطریان و ماد موازل مانیا دو ایفاگر نقش های نمایشی بودند. هر روز افکار حسن و شورش انقلابیش گسترش می یافت و دربار را به وحشت می انداخت.پدر که متوجه افکار مشروطه خواهی حسن شده بود، ناچار شد قبل از اینکه از طرف درباریان صدمه ای ببیند او را به عنوان کارمند سفارت ایران در ترکیه روانه استانبول نماید. اما حسن که شور داشت، با شاعر انقلابی و چپ گرای ایرانی یعنی ابوالقاسم لاهوتی آشنا شد و چون شاعر با افکار و نوشته های حسن از قبل آشنا بود با او پیوند مودت بست و به اتفاق خان ملک ساسانی نشریه ای را به زبان فارسی به نام«پارس» که ادبی و روشنفکری بود چاپ و منتشر نمود. هر چند بعدها بر سر عقیده با ابوالقاسم لاهوتی در پارادوکس شدید قرار گرفت و در تبریز و غائله آذربایخان برای همیشه از او جدا شد؛ اما همیشه و در مدت عمر کوتاهش در تمام مجالس ادبی و هنری از لاهوتی یاد می کرد و اشعار این مرد انقلابی را می خواند. لاهوتی این شاعر شوریده انقلاب مشروطه ایران، بعدها در روسیه ماند و همانجا بدورد حیات گفت و در غربت که خود آن را وطن دومش می نامید به خاک سپرده شد. در خصوص حسن مقدم حرف و حدیث فراوان است که مجال نیست همه را بازگو کنیم. وی بعد از حدود سی سال زندگی به بیماری سل مبتلا شده و در سویس و غربت جهان را بدرود گفت و در همان جا به خاک سپرده شد. جعفرخان از فرنگ آمده: نمایشی در یک پرده و شرح حال جعفرخان فرزند یکی از رجل دربار است که بعد از تحصیلات ناموفق به ایران بازمی گردد و با خود رفتار و حرکات اروپائیان را وارد خانواده سنتی می کند و پس از کش و قوس فراوان تسلیم خانواده می شود و باد غربی را از سر بدر می کند.
این اثر کمدی سالها مورد توجه مردم بوده و تا به امروز به صورت یک ضراب المثل مورد استفاده عام قرار می گیرد.
منابع و ماخذ: کتاب جعفرخان و تحلیل آن اثر اسماعیل جمشیدی و یادداشتهای دکتر حسن مقدم.