آبخیزداری و توصیه‌های کلی جهت تامین آب شرب مورد نیاز روستاها
نادر جلالی[۱]،
سید ابوالفضل میرقاسمی[۲]
تغییر اقلیم، خشکسالی، تخریب محیط زیست و منابع طبیعی (تخریب جنگلها و مراتع در بالادست حوزه‌های آبخیز و در نتیجه کاهش نفوذ آب در لایه‌های خاک و بروز فرسایش خاک، سیلاب، زمین لغزش و …)، از یک طرف و افزایش جمعیت، ارتقای سطح بهداشت عمومی، تغییر الگوی مصرف، آلودگی منابع آب، پایین بودن سطح بهره وری (اتلاف آب در شبکه‌های انتقال و توزیع آب و نیز در مزارع و باغات) و ضعیف شدن سرمایه اجتماعی (بی اعتمادی، ضعف روحیه همدلی، مسئولیت پذیری و مشارکت) از طرف دیگر، سبب بروز برداشت‌های بی رویه از منابع آب و به تبع آن کاهش ذخایر آبی قابل دسترس، بروز تنش‌های آبی در سطح جهان و بخش‌های وسیعی از ایران شده است.
به تدریج، نیاز به آب در بخش‌های مختلف (کشاورزی، شرب، صنعت و خدمات) افزایش یافته و روند نیاز به آب، بخصوص در بخش شرب یک روند افزایشی است. وضعیت سفره‌های آب زیرزمینی در دشتهای کشور هم بر کسی پوشیده نیست و بیشتر آنها وضعیت بحرانی دارند. انتقال آب بین حوضه ای هم مشکلات خاص خودش را دارد و در واقع، انتقال پر هزینه مشکل از یک مکان به مکان دیگر است. بدیهی است رویکردهای مرتبط با افزایش بهره وری، مدیریت تقاضا، بازچرخانی آب و مدیریت مصارف در بخش‌های پرمصرف تا حدودی می توانند از شدت تنشها و بحران کم آبی بکاهند.
علاوه بر رویکردهای “مدیریت تقاضا” و پیش بینی سازوکارهای تشویقی برای بهره برداران از منابع آب و مصرف کنندگان جهت افزایش بهره وری، کاهش مصرف و صرفه جویی در مصرف آب، بطور کلی، راهکارهای تامین آب شرب روستاها در مناطق روستایی و کوهپایه ای عبارتند از:
۱- بررسی روشهای سنتی تامین آب شرب هر روستا و تلاش برای احیاء و یا بهبود آن
۲- انجام اقدامات آبخیزداری و استحصال آب باران (Rain Water Harvesting) در بالادست چشمه‌ها و قنوات موجود
۳- اجرای اقدامات استحصال آب باران برای جمع آوری آب باران از پشت بام منازل و هدایت آن به یک منبع ذخیره مناسب
۴- تلاش در زمینه افزایش بهره وری آب (Water Productivity) در بخش کشاورزی و تخصیص آب صرفه جویی شده به مصارف شرب و صنعت و خدمات در قالب سازوکارهای “بازار آب” (خرید و فروش آب مازاد بخش کشاورزی پس از اجرای روشهای نوین آبیاری و کاهش تلفات آب در شبکه انتقال و توزیع و آبیاری)
۵- انجام اقدامات آبخیزداری و احیای مراتع در بالادست حوزه‌های آبخیز با هدف ذخیره نزولات جوی و سپس احداث چاه گالری دار در دامنه‌های پایین دست برای تامین آب شرب مورد نیاز روستا
۶- اجرای پروژه های پخش سیلاب و تغذیه آبخوانها در پایین دست حوزه‌های آبخیز و برداشت از آب زیرزمینی برای تامین آب شرب
۷- احداث سد زیرزمینی در مقاطع مناسب از رودخانه های آبرفتی جهت ذخیره آب و جلوگیری از تبخیر آن
۸- شناسایی مناطق مناسب برای ذخیره آب در سطح زمین شامل بندسار، خوشاب، گوراب، استخرهای آب و نظایر آن
۹- شناسایی مناطق دارای “منابع آب کارستی کم ژرفا” در سازندهای سخت
۱۰- شناسایی مناطق دارای “سفره‌های آب زیرسطحی معلق” در مناطق مرتفع و استخراج آب از این مناطق
۱۱- ارائه الگوها و روشهای مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف بخصوص بخش کشاورزی
۱۲- ارائه روشهای سازگاری با خشکسالی بر اساس پیش‌بینی‌های دوره ای
۱۳- استفاده از روشهای جدید تامین آب از رطوبت نسبی هوا (نظیر استفاده از آب شبنم)
۱۴- استفاده از آبهای نامتعارف، شور، پساب و فاضلاب (پس از تصفیه آب و رفع آلودگی‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک آنها و یا پس از استفاده از دستگاه‌های آب شیرین کن)
۱۵- آخرین گزینه، احداث سد مخزنی و یا “انتقال آب بین حوضه ای” (زیرا معمولا این قبیل پروژه‌ها اثرات سوء زیست محیطی دارند و همچنین هزینه احداث و هزینه تعمیر و نگهداری آنها بسیار بالاست و اجرای آنها در سرزمین زلزله خیز ایران، دارای ریسک و مخاطرات زیادی است)
با توجه به اینکه اقدامات آبخیزداری و احیای منابع طبیعی (جنگلها و مراتع) اقداماتی چند منظوره هستند (هم به حفظ آب و خاک و هم به کنترل فرسایش خاک و سیلخیزی و هم به بهبود معیشت جوامع بهره بردار محلی کمک می‌کنند) امید است که با استفاده از دانش بومی و همچنین فناوری‌های نوین، بتوان مسئله تامین آب شرب روستاها (بخصوص روستاهایی که در حال حاضر با ماشین تانکر، آب شرب آنها تامین میشود) را برطرف کرد و با استفاده از نظرات کارشناسی، بیش از پیش تلاش شود تا همه منابع کشور، به شکل اصولی و پایدار مورد بهره برداری قرار گیرند.
[۱] نادر جلالی، عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری
(بازنشسته وزارت جهاد کشاورزی)
[۲] سید ابوالفضل میرقاسمی، کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری
(بازنشسته وزارت جهاد کشاورزی)