انتشار کتاب سرآغاز آموزش نوین دختران در بوشهر
کتابی پژوهشی از سیدقاسم یاحسینی؛ تاریخ پژوه و نویسنده جنوبی
به گزارش وبسایت هامون ایران؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران، کتاب سرآغاز آموزش نوین دختران در بوشهر نوشته سیدقاسم یاحسینی توسط انتشارات هامون نو در ۱۰۰ صفحه منتشر می شود. این کتاب تقدیم به “همۀ دختران بوشهری که هرگز به مدرسه نرفتند.” شده است.
سیدقاسم یاحسینی در مقدمه و گزارش کار اینچنین نوشته است:
از دهه هفتاد قرن شمسی گذشته تا امروز، چندین عنوان «تاریخ آموزش و پرورش» درباب تک¬تک شهرستان¬های استان بوشهر و همچنین کل استان، در قالب تک¬نگاری یا کاری تحلیلی نوشته و منتشر شده است. همچنین چند عنوان کتاب مستقل درباب مدرسۀ سعادت و تاریخ پُرفراز و نشیب آن به رشتۀ تحریر درآمده است. حتی تک¬نگاری درباب برخی از مدارس نیز شروع شده و به¬عنوان مثال دوست محقق من جناب آقای عبدالرسول دانش¬پژوه( )، کتابی جالب و مستندی دربارۀ تاریخچۀ «دبستان فرخی»، نخستین دبستان نوین پسرانه در برازجان، به نگارش درآورده و منتشر کرده است.
با این وجود، هنوز حتی یک کار ابتدایی و اولیه نیز درباره تاریخچۀ آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت زنان و دختران در استان بوشهر و شهرهای آن، انجام نشده است. این در حالی است که زمینه¬های تحقیق چنین پژوهشی، تا اندازه زیادی فراهم است، اما دید مردسالارانه و مُذکرانه در تاریخ¬نگاری و تاریخ¬نگری آموزش و پرورش بوشهر، مانع اصلی تحقق چنین تحقیق ارزشمندی بوده و هست…
تاریخ جنبش آموزشی ـ فرهنگی زنان در بندر بوشهر از عصر قاجار تا امروز، تاریخی تاریک و پُرفراز و نشیبی است که باید طی زمانی طولانی و با کار مدام و خلّاقانه در حوزه¬های مختلف آرشیوی، کتابخانه¬ای، تاریخ شفاهی و تحلیل تاریخی، کم¬کم زوایای گوناگون و بعضاً روایت ناشدۀ آن را کاوش نمود و روایت کرد.
در این روند، باید به¬طور گشاد‌ه دستانه¬ای از نظریه¬های اجتماعی، مطالعات زنان و عرصه‌های مختلف علوم انسانی/اجتماعی سود برد و در فرایند تحقیق از آن¬ها به‌صورت موردی، میان‌رشته¬ای و بین رشته¬ای استفاده کرد.
یکی از موضوعاتی که از دیرباز ذهن مرا مشغول کرده و می¬کند، تکاپوهای آموزشی زنان و دختران در بندر بوشهر است. چنان که گذشت، واقعیت این است که تا امروز تاریخ آموزش و پرورش دختران و بانوان در بوشهر از آغاز تا امروز همچنان ناکاویده مانده و مورد پژوهش موردی و مستقل، و برپایۀ اسناد رسمی و متقن و نه شنیده¬¬ها و اخبار شفاهی، قرار نگرفته است و یا دست¬کم منتشر نشده است.( ) حال آن که اگر محققی با کنجکاوی و با استفاده از نظریه¬های جدید علوم انسانی/اجتماعی، تلاش کند، اسناد و مدارک نسبتاً فراوانی نصیبش خواهد شد، خصوصاً اسناد پراکنده و تحلیل ناشده موجود در سازمان ملی اسناد و همچنین اخبار، مقالات و گزارش¬های نشریات( ) چاپ بوشهر، شیراز، تهران و هندوستان که در رأس آن¬ها روزنامه¬های مظفری، استخر و حبل¬المتین وجود دارد.
از جمله موضوعات کاویده نشده، تاریخ شکل¬گیری نخستین مدرسۀ دخترانۀ نوین در بوشهر و موانع و مشکلات فرهنگی، اجتماعی و حتی گفتمانی مقابل آن و همچنین تلاش و مساعی جمعی از فرهیختگان و روشنفکران طالب آموزش و ترقی نسوان در بوشهر می¬باشد. تا امروز، به طور دقیق و توأم با جزئیات، نمی¬دانیم چطور اولین مدرسۀ دخترانه در بوشهر شکل گرفت، چه کسانی پیشگام این راه بودند، سهم خود زنان بوشهری در این راستا چه اندازه بود، اولین معلم زن در بوشهر چه کسی بود، و تاریخ دقیق افتتاح و راه¬اندازی این مدرسه چه زمانی بوده است.
پیشینۀ نخستین آموزش نوین دختران و تکاپوهای اقلیت¬های مذهبی چون ارامنه و یهود در بوشهر نیز جای کاری جدی و همه جانبه دارد و حرف¬ها برای گفتن و روایت کردن!
در ایامی که سرگرم تألیف کتابی درباب تاریخ زندگی و احوالات و کارنامۀ آموزشی و ژورنالیستی بانو شوکت خانم سلامی بودم، حس کردم به عنوان مقدمه هم شده، باید چنین تاریخی را تدوین و تحلیل کنم. از این روی با قلّت منابع و کثرت طرح¬های نیمه تمام تحقیقاتی خودم، دل به دریا زده و شروع به تحقیق و تفحص و پُرس و جو از دوستان محقق شدم. خداوند را شاکرم که مطالب بسیار خوب و نوی نصیبم کرد و موفق شدم به بسیاری از پرسش¬هایی که پاسخ آن¬ها تا امروز مجهول مانده بود، پاسخ مستند بدهم. هرچند هنوز نیز نقاط ابهام و روایت ناشده در این زمینه، وجود دارد که امیدوارم محققان و مورخان دیگر هم استانی یا ملی، روزی و روزگاری به با دسترسی بیشتر و بهتر به منابع و اسناد احتمالی، به آن¬ها پاسخ خردپسندانه¬ای بدهند.
در آغاز قصد داشتم این رسالۀ مختصر را به عنوان بخش اول کتاب زندگی¬نامۀ بانو شوکت¬خانم سلامی قرار دهم، اما پس از مشورت با برخی از دوستان، بالاخره ترجیه دادم به صورت رسالۀ مستقلی به حلۀ طبع آراسته و در اختیار اهل تحقیق و علاقمندان به تاریخ جنبش آموزشی زنان در بوشهر و ایران قرار گیرد. رسالۀ مختصر حاضر شامل دو بخش به¬ظاهر مجزا، اما در واقع به¬هم پیوسته است: بخش اول شامل دو مطلب می¬باشد: اول مقاله¬ای است که به سفارش و با همفکری من، دخترم خانم سیدفاطمه یاحسینی ترجمه و به¬ نگارش درآورده است. هسته سخت این مقاله، ترجمه دو صفحه متن انگلیسی یک کتاب است که به فعّالیت میسیون¬های مذهبی در ایران پرداخته است. از جمله مطالب بسیار جالب و خواندنی این کتاب انگلیسی، بخشی است که به تأسیس نخستین مدرسۀ خارجی ایران در بندر بوشهر اختصاص دارد موضوعی که تا امروز به¬ کل، مورد غفلت تمام مورخانی قرار گرفته که دربارۀ تاریخ آموزش و پرورش ایران و بوشهر مقاله، مطلب، کتاب و رساله منتشر کرده¬اند.
مطلب دوم، نگاهی فشرده و خلاصه‌شده به ¬مدرسه دخترانۀ ارامنه و مسلمانان در بوشهر عصر مشروطه است. من پیش از این، مقالۀ مستقلی در این باره نوشته و در کتاب «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ»( ) منتشر کرده بودم، اما چون این وجیزه درباره نخستین تکاپوی¬های آموزشی ویژۀ دختران در بوشهر است، دریغم آمد فشرده¬ای از آن مقاله را در این جا نیاورم.
بخش دوم ماجرای جالب و در عین حال عجیب مدرسۀ تأسیس نشده دخترانه در بوشهر (۱۳۰۲ش.) است که متـنی کوتاه درباب تلاش ناکام برخی از چهره-های فرهنگی و نظامی در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ شمسی برای تأسیس یک مدرسۀ دخترانه در بوشهر و مخالفت برخی از چهره‌های مشهور و معروف روحانی و مذهبی با تأسیس و راه اندازی این مدرسه است.
مطلب دوم در بخش دوم، قضیۀ تأسیس نخستین مدرسۀ دخترانه در بوشهر به روایت روزنامۀ حبل المتین چاپ هندوستان و مسائل حاشیه¬ای حول و حوش آن می¬باشد.
در نگارش این وجیزه دوستانی چند به من کمک کردند که مایلم ذکر خیری از آنان بشود: دوست دانشمند و محقق جناب آقای علی¬رضا مظفری¬زاده که مقالات چندی از نشریات استخر و حبل¬المتین به من معرفی کرد. دوست جوان و محقق بندر ریگی آقای محمــد مذکـوری، که یکی از مقــالات حبل¬المتین را یافته و برایم ارسال کرد. دوست پژوهشگر آقای مرتضی کرمی، نویسندۀ کتاب حجیم و ارزشمند «تاریخ تحلیلی آموزش و پرورش استان بوشهر»، از آرشیو خود چندین عکس کمیاب برای چاپ در این کتاب به من دادند. همچنین دکترعبدالکریم مشایخی، رئیس محترم مرکز ایران¬شناسی شعبه بوشهر، آقای امید زاهد، محقق و کتابدار این مرکز و آقای حمید رمضانی، کتابدار این نهاد فرهنگی، از سر لطف، کپی عکس¬های تاریخی، کتاب¬های نایاب و منابع کمیاب چندی به من اگمانت دادند، که از هر سه بزرگوار بسیار ممنونم. محقق، منتقد ادبی و نویسندۀ محترم دکتر بشیر علوی نیز لطف فرموده و متن کامل کتاب را ویراستاری کردند و به این طریق منت بزرگی بر من نهادند. افزون بر این از سرکار خانم شمسی فیصلی که مشوق اصلی من در انتشار این رساله بودند و از دوستان پژوهشگرم اسماعیل حسام مقدم و خانم مهدیه امیری، مدیران نشر هامون نو، که در این اوضاع عجیب گرانی کارهای چاپی و کتاب، اثر مرا پذیرفته و در شمار انتشارات خود چاپ کردند، بی¬نهایت متشکرم و برایشان آرزوی صحّت و سلامت در زندگی و موفقیت در کار و تلاش¬های فرهنگی دارم.
فهرست مطالب کتاب به شرح زیر می باشد:
مقدمه و گزارش کار ۹
بخش اول: نخستین تلاش های ارامنه برای آموزش دختران در بوشهر
تاریخچۀ نخستین مدرسۀ خارجی ارامنۀ ایران در بندر بوشهر ۱۷
دربارۀ تاریخ نخستین مدرسۀ نوین در ایران ۱۷
درباره اولین مدرسۀ ارامنه در بوشهر ۲۰
زندگی و تکاپوهای ژوزف ولف ۲۵
چشم‌انداز آموزش سنتی دختران در بوشهر ۲۸
مدرسه ارامنۀ بوشهر و تحصیل دختران ۳۲
موسس خان ارمنی پیشتاز آموزش دختران در بوشهر۳۴
بخش دوم: داستان تأسیس نخستین مدرسه دخترانه در بوشهر
ماجرای تأسیس نخستین مدرسۀ دخترانه در بوشهر ۴۳
احساس نیاز برای تأسیس یک مدرسۀ دخترانه در بوشهر ۴۴
آیا بانو شوکت سلامی پیشتاز آموزش دختران در بوشهر بود؟ ۴۶
نقد ادعاهای پیشین ۵۱
یک پرسش مهم تاریخی ۵۳
مختصری درباب فمینیسم دولتی در عصر رضاشاه پهلوی ۵۵
سفر دوم احمدشاه قاجار به بوشهر و استقبال زنان از او ۵۷
تلاش برای تأسیس مدرسۀ دخترانه در بوشهر ۶۰
یک مرد نظامی، پیشتاز آموزش دختران در بوشهر ۶۱
قصۀ پُرغصۀ مدرسۀ تأسیس نشده دخترانه در بوشهر (۱۳۰۲ش.) ۶۹
ادامۀ جنبش تأسیس مدرسۀ دخترانه در بوشهر ۷۳
تأسیس اولین مدرسۀ مدرن دخترانه در بوشهر(۱۳۰۴ـ۱۳۰۳ش.) ۷۷
ابهام در تاریخ دقیق تأسیس نخستین مدرسۀ دخترانه بوشهر ۸۴
نقش پُررنگ شیخ محمدحسین سعادت در تأسیس مدرسۀ دخترانه بوشهر۸۸
فهرست منابع ۹۳