نخستین قاضیِ زنِ بوشهری ایران!
گفت وگوی سیده فاطمه یاحسینی با سیدقاسم یاحسینی
(مدتی است با پدرم، استاد سیدقاسم یاحسینی، پژوهشگر و نویسنده مشهور، مشغول مصاحبه درباب وضعیت عمومی زنان پیش و پس از انقلاب هستم. کل آن گفت وگوها به امید خدا در قالب کتابی منتشر خواهد شد. گفت وگوی حاضر، بُرشی کوتاه است از آن گفت وگوی بلند.)
وضعیت قضایی زنان بوشهری پیش از انقلاب چطور بوده است؟ آیا در بوشهر ما زن قاضی یا وکیل دادگستری داشتیم؟
سیدقاسم یاحسینی: پرسش خوبی مطرح کردید. شاید ندانید که نخستین زنِ قاضی در ایران یک خانم بوشهری بوده است!
جدی؟ چه جالب! نمی دانستم!
سیدقاسم یاحسینی: بله! متأسفانه اکثریت زنان بوشهری هم از این موضوع خبر ندارند. خوشبختانه زندگینامۀ کوتاهی از این خانم برای نخستین بار در کتاب «چهره ها در تاریخچه نظام آموز عالی حقوق و عدلیه نوین» نوشته آقای عباس مبارکیان آمده است. این کتاب در سال ۱۳۷۷ منتشر شده است. همچنین خود خانم میمنت چوبک در مصاحبه ای که در شماره دوم سال ۱۳۷۷ مجلۀ «حقوق زنان» انجام داده، اشارات جالب و خوبی به زندگی خودش و برخی از نظریاتش درباب حقوق زنان و ضرورت بودن قاضی زن در دستگاه قضایی ایران انجام داده که جالب و ارزشمند است.
میمنت چوبک متولد ۱۳۲۳ و زاده بندر بوشهر است. پدرش عبدالخالق چوبک، یکی از چهره های مطرح اداری و مطبوعاتی بوشهر و وکیل دادگستری هم بود. مدتی نیز در سمت سرپرست یا شهردار بوشهر، ایفای نقش کرد. میمنت کودکی را در بوشهر گذراند. بخشی از دوران تحصیل ابتدایی را در بوشهر و دبستان دخترانۀ معینیه (معینی) سپری کرد. در اواسط دهه سی شمسی و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، همراه با خانواده به شیراز رفت. در شیراز در مدرسۀ مهرآئین درس خواند. در دبیرستان ناموس دورۀ متوسطه را خواند و در سال ۱۳۴۲ به عنوان نفر اول در رشته ادبی، دیپلم گرفت.
میمنت خودش در مصاحبه ای که به سال ۱۳۷۷ انجام داده، درباره پیشینۀ قضایی خانواده و علاقه خودش از کودکی به مسائل حقوقی گفته است: «… در خانواده ای قدیمی و حقوقدان در بوشهر متولد شدم و به لحاظ این که پدرم عبدالخاق چوبک وکیل دادگستری بودند از همان دوران طفولیت با مفاهیم حقوقی آشنا شدم و تصمیم گرفتم راه پدر را دنبال کنم.»
در سال ۱۳۴۲ در کنکور سراسری شرکت کرد و در رشتۀ حقوق قضایی دانشکده حقوق دانشگاه تهران قبول شد. خودش درباره دشواری و ممانعت کار زنان، حتی به عنوان «کارآموز» در دادگستری تهران خاطرات جالبی روایت کرده که ارزش نقل دوباره دارد. در بخشی از این خاطرات گفته است: «در حین تحصیل حقوق در دوران اخذ لیسانس چیزی که فکر مرا به خود مشغول کرد آن بود که پسران دانشکده از سال سوم برای کارآموزی به دادگستری معرفی می شدند، ولی دختران از این حق محروم بودند. با تلاش و پیگیری های فراوانی موفق شدیم ما دختران نیز برای کارآموزی به دادگستری برویم. تعداد ما ۹ نفر بود. اما برخلاف پسرانِ دانشجوی رشته حقوق، نه در دادگاه، بلکه در دفاتر دادگاه. اینجا یک تبعیض بین ما و آقایان بود، ولی مهم نبود! مهم این بود که سد تَرک برداشته بود.»
میمنت چوبک در سال ۱۳۴۶ و گذراندن دوره کارآموزی، موفق شد لیسانس حقوق قضایی بگیرد. تا آن تاریخ، ورود زنان به دادگستری و حوزۀ کار قضاوت ممنوع بود. اما میمنت با پشتکار زیاد و البته استفاده از بستری که در فضای سیاسی و فرهنگی پس از «انقلاب سفید» و دادن حق رأی به زنان در ایران آن روز به وجود آمده بود، تصمیم گرفت هر طور شد، دیوار ستبر مردانه را شکسته و وارد کار قضاوت در دادگستری تهران شود. خودش در این باره گفته است: «… هرچند که انگیزه من از تحصیل حقوق این بود که راه پدر و پدربزرگم را، که وکیل دادگستری بودند، ادامه بدهم و به جامعه مقدس وکالت دادگستری درآیم، اما سد دیگری به همّت خانمهای فارغ التحصیل سال ۱۳۴۶، که من هم افتخار حضور در این گروه را داشتم، شکسته شد و آن جواز ورود خانم ها به کادر قضایی بود، که تا قبل از آن سال امکان آن وجود نداشت. حدود یک سال تلاش کردیم، یعنی از سال ۴۶ تا ۴۷، که بلاخره موفق شدیم در امتحانات ورودی برای کارآموزی قضایی شرکت کنیم. تعداد زیادی از خانم ها در کنکور ورودی شرکت کردند که پنج نفر برگزیده شدند و یکی از آنها من بودم.»
میمنت درباره سختیها و موارد درسی دورۀ کارآموزی گفته است: «یک سال دوره کارآموزی داشتیم. صبح ها در دادسرا، دادگاه بخش، دادگاه شهرستان اعم از دادگاه جنحه و حقوقی، اطفال و حمایت از خانواده و هم چنین پزشکی قانونی. بعد از ظهرها در کلاس به صورت علمی زیر نظر قضات با تجربه دادگستری به تحصیل اشتغال داشتیم. در پایان یک سال، امتحان به عمل آمد که من بین هم دوره ای های خود نفر چهارم و بین خانمها رتبه اول را کسب کردم.»
این پنج خانم عبارت بودند از: منیژه فرزنده، همادخت همایون، آذرنوش ملک، آدینه بنی مهد و میمنت چوبک. من در منابعی محدودی که دارم و جستجویی که در اینترنت کردم، نتوانستم رد خاصی از آن چهار خانم پیدا کنم، هرچه هست اطلاعات درباب میمنت است و بس! امیدوارم روزی، درباره این چهار خانم نیز، اطلاعاتی به دست آوریم، زیرا زندگی و کارنامۀ قضایی آنان، بخشی از تاریخ روایت ناشده زنان ایرانی در حوزۀ دادگستری و قضایِ ایرانِ مدرن است.
خانم میمنت چوبک؛ نخستین زن در تاریخ قوه قضائیه و دادگستری ایران بود که در نیمه اول خرداد ماه ۱۳۴۸ به این سَمَت منصوب شد. خبر این انتصاب چنان مهم بود که روزنامۀ اطلاعات در روز پانزدهم خرداد ۱۳۴۸ در صفحه ۲۶، خبر را به صورت دو رنگ، سرخ و سیاه، با تیتر «برای اولین بار در ایران پنج زن به کسوت قضا درآمدند» و با عکسی از آن پنج خانم، چاپ کرد. لید خبر چنین بود: «برای نخستین بار در تاریخ مشروطه ایران است که در اجرای نیات شاهنشاه آریامهر، پنج نفر از بانوان به کسوت قضا درآمده اند.»
از راست: منیژه فرزنده، همادخت همایون، آذرنوش ملک، آدینه بنیمهد و میمنت چوبک.
خانم چوبک درباب این پِست حقوقی و دیگر سَمَتهایش گفته است: «نخستین ابلاغی که برای یک زن در تاریخ قضایی ایران در سال ۱۳۴۸ صادر شد برای من بود که به عنوان دادرس دادگاه بخش تهران شروع به کار کردم.»
خانم میمنت چوبک، این زن دلیر، کوشا و پیشگام، در حین اشتغال به شغل قضاوت در دادگستری تهران، در دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران به ادامه تحصیل نیز پرداخت و موفق شد در سال ۱۳۵۱ ضمن اخذ مدرک فوق لیسانس حقوق جزایی، از پایان نامۀ خودش، که در موضوع «در امر قیمومیت» بود، دفاع کند. وی نویسنده مقالات متعددی بود، در چندین کنفرانس داخلی و بین المللی شرکت کرد و ضمناً مُدرس قضایی در مراکز آموزشی بود و دروسی چون آیین دادرسی کیفری، حقوق مدنی و حقوق اساسی در دوره های کارآموزی دادگستری و دانشکدۀ اقتصادی و دارایی تدریس می کرد.
این خانم قاضی بوشهری در طول دوران خدمت خود در دادگستری، سَمَتهای مختلفی داشت که برخی از آنها عبارت بودند از: دادیار دادسرای عمومی تهران (مأمور در اداره سرپرستی تهران)، اولین زن معاون اداره سرپرستی محجورین تهران، اولین زن بازپرس در تاریخ قضایی ایران، مستشار ادارۀ حقوقی قوه قضائیه، مستشار اداره حقوقی قوه قضائیه (مأمور در شورای سرپرستی زندانها)، مشاور امور محجورین، مشاور دادگاه مدنی خاص (مأمور در اداره سرپرستی و دریافت معاونت اداره سرپرستی)، مستشار اداره حقوقی قوه قضائیه، مشاور دیوان عدالت اداری (مأمور در اداره حقوقی قوه قضائیه)، وکیل پایه یک دادگستری، دادیار دادسرای انتظامی کانون وکلای دادگستری مرکز.
خانم میمنت چوبک به دلیل موقعیت خاص و دانش وسیع حقوقی، پس از انقلاب نیز کار قضایی کرد و تا سال ۱۳۷۷ هم مشغول به کار بوده است. برای تاریخ زنان بوشهر، این مایۀ افتخار است که نخستین زن قاضی در تاریخ دادگستری و قضای ایران، اهل بوشهر بوده است. این خانم پرتکاپو و پرافتخار بوشهری سرانجام در سال ۱۳۸۳ و در سن هفتاد سالگی دیده از جهان فرو بست.
در بوشهر چی؟ ما پیش از انقلاب وکیل یا قاضی زن داشتیم؟
سیدقاسم یاحسینی: ظاهراً خانم میمنت چوبک ظاهراً اثر خاصی بر فضای زنانۀ قضایی بوشهر، زادگاهش، نداشته است. من از روی کنجکاوی، چندی پیش با خانم راضیه عقیلی مهر، فوق لیسانس حقوق و نویسنده، خبرنگار و وبلاگ نویس مقیم بوشهر تلفنی تماس گرفتم. ایشان مدیر سایت حقوقی «دادورزی» هم هستند. این خانم، با قضات و وکلای بوشهر ارتباط نزدیکی دارد و در فضای مجازی هم عضو گروهی از زنان وکیل بوشهری می باشد. از خانم عقیلی مهر پرسیدم که: “آیا پیش از انقلاب، هیچ خانمی قاضی دادگاه، بازپرس، دادیار، دادستان و یا وکیل دادگستری بوده است یا نه؟”
ایشان با چندین وکیل پیشکسوت بوشهری، زن و مرد، تماس گرفت و در نهایت اعلام کرد که هیچ زنی در بوشهر، پیش از انقلاب، کار قضایی، اعم از قضاوت یا وکالت، انجام نمی داده و همۀ کادر قضایی بوشهر پیش از بهمن ۱۳۵۷ مرد بوده اند. برایم جالب بود که بدانم آیا در کل دادگستری بوشهر و دیگر شهرهای استان، مثلاً برازجان و…، آیا زنی به عنوان کارمند، کار می کرده است؟ نه به عنوان قاضی یا وکیل، بلکه به عنوان کارمند سادۀ اداری! در این زمینه نیز پاسخ مشخصی دریافت نکردم!
البته طبق تحقیق که خانم دکتر پروانه شاهرخی، در تز منتشر نشدۀ دانشگاهی خودش درباب تاریخ «سازمان زنان در بوشهر»، انجام داده است، می دانیم که یکی از کارهای سازمان زنان در بوشهر، کمک قضایی به بانوان و دادن مشورت رایگان قضایی به آنان بوده است. حتی از یکی از وکلای قدیمی بوشهر شنیدم که برای این کار، خانم وکیلی از شیراز به بوشهر در رفت و آمد بوده است. (نتوانستم نام این خانم وکیل شیرازی را پیدا کنم).
چون تا امروز، کار مشخصی درباب تاریخ قضا و دادگستری بوشهر انجام نشده، اطلاعات ما در این باب و به خصوص حضور زنان، تقریباً هیچ است! چند سال پیش به خانم دکتر نرگس صداقت، وکیل دادگستری و استاد دانشگاه در دروس حقوقی، پیشنهاد دادم چنین کاری را انجام بدهد. ظاهراً کارهایی هم انجام داده، که از کم و کیف آن اطلاع چندانی ندارم.
اگر موافق هستید، اجازه بدهید با توجه به نقش پر رنگ زنده یاد میمنت چوبک در تاریخ قضای زنان در ایران و جایگاه پیشتازی و پیشگامی ایشان در این زمینه، کمی به تفصیل با نظربات و عقاید این نخستین قاضی زن بوشهری، آشنا شویم. خصوصاً در زمینۀ ضرورت حضور زنان به عنوان قاضی در دادگستری و محاکم قضایی.
سیدقاسم یاحسینی: بله کاملاً موافق هستم. اتفاقم خودم هم کنجکاو شدم نظر ایشان را درباب قضاوت زنان و جایگاه زنان در نظام حقوقی ایران، مطلع شوم. من متأسفانه تا امروز، هیچ متن سخنرانی یا مقاله ای از میمنت چوبک ندیده و نیافته ام. حتی کنجگاو بودم بدانم تز فوق لیسانس خودش را که در موضوع «قیمومیت» نوشته و از آن دفاع کرده، طبع کرده است یا نه، اما در هیچ منبعی به نام چاپ شده این اثر، برخورد نکردم. امیدوارم روزی توسط وُراث یا فرد علاقمند، نوشته ها و آثار قلمی ایشان گردآوری و به صورت مستقل منتشر شود. تنها منبع من در نقل برخی از عقاید این خانم قاضی بوشهر، همان مصاحبۀ ارزشمندی است که با او در سال ۱۳۷۷ و در آستانۀ بازنشستگی انجام داده و در شماره دوم مجلۀ حقوق زنان، چاپ شده است.
من هم به توصیه شما، این مصاحبه را خواندم. اول از همه، اختلاف نظر فقهای شیعه درباب قضاوت زنان است، که برایم جالب بود.
سیدقاسم یاحسینی: بله جالب است. طبق گفتۀ خانم چوبک، بین فقهای درجه اول شیعه، در تاریخ فقه شیعه، رأی و رویه واحدی درباب منع یا عدم منع قضاوت زنان وجود نداشته است. در این باب می گوید: «در مورد قضاوت زنان در دادگاه به معنای خاص کلمه بین فقهاء اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال شیخ طوسی برای قاضی ویژگی های کمال، علم وعدل را لازم می داند. علامه حلّی از فقهایی است که معتقد است قاضی باید مرد باشد و زن نمی تواند قاضی باشد. محقق اردبیلی در مسئلۀ جنسیت برای قضاوت شک کرده است و می گوید: دلیلی وجود ندارد که ثابت کند قاضی باید مرد باشد. بنابر این برای رفع این معضل، بررسی فقهی گسترده ای طلب می شود که جا دارد علمای اعظام و معاصر این امر را مورد بررسی قرار دهند. اگر مسئله شرعی احراز تصدی محکمه حل شود، باید پذیرفت که زنان قادرند به قضاوت در محکمه نیز اشتغال ورزند.»
خانم میمنت چوبک در سن ۲۴ سالگی و هنگام منصوب شدن به عنوان نخستین قاضی زن ایران.
در مورد ضرورت وجود قاضی زن در محاکم امروزی نیز خانم قاضی چوبک نظرات روشن و جالبی دارد.
سیدقاسم یاحسینی: بله همین طور است. در همین باب با شفافیت و در عین حال شجاعت می گوید: «… قضاوت شغل بسیار حساس و دقیقی است که به صبر، حوصله، بینش و تیزبینی، دانش، درایت، بی طرفی، تقوا، سرعت، تعهد و سلامت اندیشه احتیاج دارد. زنانی که وارد کادر قضایی شده اند، به خوبی نشان داده اند که از عهده این مهم برمی آیند و توان آن را دارند که حق را از باطل تشخیص بدهند.
برخی می پندارند که یک زن نمی تواند قاضی باشد، چون تابع احساسات است. به نظر من، یک زن قاضی نمی تواند تابع احساسات باشد، چون تصمیم او را خدشه دار می کند و خدای نکرده حقی را ضایع می کند. جامعه ما به قاضی زن احتیاج دارد، همچنان که به پزشک زن، معلم زن و وکیل زن احتیاج دارد. قسمت هایی در دادگستری وجود دارد که وجود زن قاضی در آن یک نیاز مُسَلم است. مثلاً اداره امور سرپرستی. من ۱۸ سال از خدمت قضایی ام را در این اداره گذرانده ام. جایی است که شما از کسانی دفاع می کنید که خود قادر به دفاع از خود نیستند، مثل کودکان و مجانین. یار و یاور زنانی می شوید که با قانون آشنا نیستند و شما از حقوق فرزندان آنها دفاع می کنید و تصمیم می گیرید. زن هایی که به این کار مقدس از قدرت فراوانی برای بررسی پرونده ها برخوردارند.»
در جای دیگری از این مصاحبه خانم قاضی بوشهری به تجربۀ شخصی خودش از ایام قضاوت هم اشاره کوچکی دارد:
سیدقاسم یاحسینی: همین طور است. می گوید: «… شخص من زمانی که بازپرس بودم و یا متصدی محکمه و یا در سایر مشاغل، هیچگاه تحت تأثیر احساسات قرار نگرفتم. به هر صورت فکر می کنم که اجرای عدالت بسیار بالاتر از آن بوده است که احساسات زنِ قاضی در این مسئله مدخلیت داشته باشد.
خانم چوبک نقد جالبی هم در باب موضوع «احساسات زنانه» و نقش منفی آن در قضاوت دارد، که قابل تأمل است و از تجربۀ شخصی خودش نشأت گرفته است.
سیدقاسم یاحسینی: در نقد موضوع «احساسات» و نقش «احساس» در دور کردن و منع زنان از قضاوت گفته است: «به نظر من هر انسانی با داشتن احساسات شایسته مقام انسانی خواهد بود. مرد و زن هر دو دارای احساسات هستند. من نمی دانم منظور از این احساسات چیست؟! چون در طول سی سال خدمتم، احساسی که بتواند مرا از تصمیم گیری صحیح و یا تشخیص حق از باطل بار دارد، تجربه نکردم، که اکنون بتوانم برای شما این احساسات را تعریف کنم. بهتر است از کسانی که این امر را مانع قضاوت زنان می دانند، بپرسید نه من!»
اگر از شما بخواهم که فشرده نظریات خانم قاضی میمنت چوبک در قبال حقوق زنان را به نقل از سخنان خودشان، بیان کنید، شما کدام قسمت از این مصاحبه را برجسته می کنید؟
سیدقاسم یاحسینی: این بخش از مصاحبه، که در ضرورت آشنا کردن زنان و حتی مردان با قانون و نقش قانون در آسوده زندگی کردن است، یکی از فرازهای برجستۀ مصاحبه است. با نقل این بخش، به این بحث، که اندکی هم طولانی شد، پایان می دهم:
«من مهمترین مشکل زنان را عدم آگاهی آنان از حقوقی که دارند می دانم. به عنوان یک زن حقوقدان در دادگستری اشک بسیاری از زنان را دیده ام. با دردها و مشکلات آنها آشنایی تنگاتنگ دارم. معتقدم آنچه که زنان ما را دچار مشکل می کند آن است که با حقوق و تکالیف خود آشنایی ندارند. من مشکل در خانواده را فقط مشکلِ زنان نمی دانم. مشکلِ مردان هم هست. مشکلِ فرزندان هم هست. مشکل فرهنگی و اجتماعی است و الا قانون ما در کوچکترین مسایل وارد شده است. به عنوان مثال در قانون مدنی، حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر و تکالیف والدین نسبت به فرزندان مُعَین شده است و هریک از آنها باید بدانند در خانواده چه حقی دارند و چه تکلیفی. من معتقدم اگر اعضای یک خانواده به این حقوق و تکالیف آشنایی داشته باشند، بالطبع بسیاری از مشکلات در خانواده به وجود نمی آید. بنابر این من به همه، اعم از زن و مرد، پیر و جوان و پسر و دختر توصیه میکنم که حتماً خود را به مطالعه قوانین عادت بدهند. طبیعتاً آگاهی به قوانین بسیاری از مشکلات را حل خواهد کرد.
یک توصیه هم به آموزش و پرورش دارم که آموزش حقوق به زبان ساده را از مدارس شروع کنند. دختران و پسران، باید بدانند که هر یک چه حقوق و تکالیفی دارند. این آموزش باعث می شود که با چشم باز و با آگاهی برای تشکیل خانواده و یا ورود به اجتماع اقدام کنند.
بررسی بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی جوانان نشان از عدم اطلاع آنان به قانون است. به نظر می رسد اگر از قانون اطلاع داشتند بسیاری از ناهنجاری ها، مثل قتل، فرار از مدرسه و خانه به وجود نمی آمد، تا هم زندگی خود را ساقط کنند و هم زندگی دیگران را.»
عجب خانم آگاه، دردآشنا و روشنفکری! ما بوشهریها واقعاً باید به بوشهری بودن خانم میمنت چوبک، به خودمان ببالیم. زنی پیشرو و مبارز در زمان خودش بوده است.
سیدقاسم یاحسینی: بله همین طور است.