پژوهش های جامعه شناختی، مساله زیست محیطی و نظام دانشگاهی
اسماعیل حسام مقدم
کتاب مباحثی درباره جامعه شناسی محیط زیست / ویراستار راب وایت / مترجم مهدی فرهمند نژاد / انتشارات ثالث – ۱۳۹۸
نویسندگان متفاوت در‌بارۀ این‌که مناسب‌ترین روش برای تحلیل «محیطزیست و جامعه» چیست و این‌که چه اجزایی باید در چنین بحث‌هایی وارد شوند، مفاهیم متفاوتی در ذهن دارند. از دیدگاه برخی از آن‌ها، موضوعات مهم شامل فهرست بلندی از مسائل زیست‌محیطی است، از قبیل فرسایش خاک، کاهش تنوع زیستی، مشکلات مـربـوط بـه زبالـه‌هـای پایـدار، آلـودگی شیمیایی، تغییر جهـانی آب‌و‌هوا، استفاده از سوخت‌های فسیلی و غیره. اما به گمان برخی دیگر، این رویکرد ممکن است بیش‌تر مفهومی باشد، یعنی مباحث و منازعات بر سر محیطزیست را در متـن نظریـۀ اجتماعی و سیاسی جـای می‌دهنـد. پیچیـدگی و همپوشانی موضوعات و دیدگاه‌های مربوط به محیطزیست، به ناچار بدان معناست که روش‌های گوناگون و بی‌شماری برای مطالعۀ پیوندهای انسانی‌ـ زیست‌محیطی وجود دارد.
هدف این کتاب ارائۀ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی محیط زیست است و این هدف را با نگاهی اجمالی به مباحث کلیدی جاری در این رشته دنبال می‌کند. این کتاب قصد دارد میل به تحلیل موضوعات زیست‌محیطی را برانگیزد و برای این منظور، بیش‌تر به طرح پرسش میپردازد تا ارائۀ پاسـخ‌های قاطع یا مدل‌های نظری همه‌فن‌حریف. از این رو، هدف این است که در این حوزه، اندیشه و پژوهش بیش‌تری برانگیخته شود و خطوط آیندۀ پرسش‌های جامعه‌شناختی نیز برجسته‌تر شوند.
این کتاب یک کتاب درسی است که موضوعات مختلفی را در حوزه محیط زیست و جامعه از دیدگاه جامعه شناسان بررسی می‌کند. برخی از موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده‌اند عبارتند از: مذهب و محیط زیست، فمینیسم و جنسیت و محیط زیست، جنایت و محیط زیست، توسعه پایدار و عدالت اجتماعی، شهروندی جهان‌گستر و محیط زیست و غیره. این کتاب با استفاده از مثال‌ها و نمونه‌های متعدد از سراسر جهان، روش‌ها و نظریه‌های جامعه شناسی را به مسائل محیط زیستی ارتباط می‌دهد و به بحث و تحلیل انتقادی در این زمینه دعوت می‌کند. این کتاب برای دانشجویان و علاقه‌مندان به موضوع محیط زیست و جامعه مناسب است و می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا نگرش تازه‌ای به این پدیده پیچیده و چندبعدی پیدا کنند. این کتاب توسط راب وایت، یکی از مشهورترین جامعه شناسان استرالیایی، ویرایش شده است و توسط مهدی فرهمندنژاد به فارسی ترجمه شده است.
راب وایت (robb white) یک دانشمند استرالیایی است. او جامعه شناس شناخته شده‌ای است که در دانشگاه تاسمانیا فعالیت می‌کند و برای تلاش‌هایش در حوزه‌ی محیط زیست در سطح بین‌المللی شناخته شده است. او کتاب مباحثی درباره‌ی جامعه شناسی محیط زیست را برای راحتی دانشجویان نوشته است تا به یک منبع کامل دسترسی داشته باشند.
این کتاب شامل ۱۶ فصل است که هر کدام یک موضوع مرتبط با رابطه بین جامعه و محیط زیست را مورد بررسی قرار می‌دهند. در ادامه عناوین و خلاصه‌ای از هر فصل را می‌بینید:
– فصل اول: سنتهای قدیمی و اعصار جدید: مذاهب و محیط زیست. جامعه شناسی محیط زیست: چیست و چرا مهم است؟ این فصل مقدمه‌ای بر جامعه شناسی محیط زیست است و تعریف، تاریخچه، اهداف و روش‌های این رشته را شرح می‌دهد. همچنین به معرفی برخی از نظریه‌ها و مفاهیم کلیدی جامعه شناسی محیط زیست میپردازد و نشان می‌دهد که چگونه این رشته می‌تواند به درک بهتر مسائل محیط زیستی کمک کند.
– فصل دوم: طبیعت اجتماعی؛ کشمکش های زیست محیطی با جریان اصلی نظریه اجتماعی. محیط زیست و تغییرات جهانی. این فصل به بررسی وضعیت محیط زیست جهانی و عوامل مؤثر بر آن میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه فعالیت‌های انسانی منجر به تغییرات محیط زیستی شدید و گسترده شده‌اند و چه پیامدهایی برای سلامت، امنیت، اقتصاد و عدالت اجتماعی دارند. این فصل همچنین به معرفی مفهوم انسان‌زادی (anthropocene) میپردازد که نشان‌دهنده نقش مؤثر انسان در تغییر شکل سیاره است.
– فصل سوم: جنسیت، فمینیسم بوم گرا و محیط زیست: محیط زیست و توسعه . این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و توسعه میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه مدل‌های توسعه‌ای که بر پایه رشد اقتصادی و مصرف منابع طبیعی هستند، منجر به آسیبهای محیط زیستی و اختلالات اجتماعی شده‌اند. این فصل همچنین به معرفی مفهوم توسعه پایدار میپردازد که سعی دارد تعادلی بین نیازهای انسانی و حفظ محیط زیست ایجاد کند.
– فصل چهارم: طبیعت و منافع انسانی؛ محیط زیست و عدالت اجتماعی. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و عدالت اجتماعی میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه توزیع نابرابر منابع و آلودگی محیط زیست بر اساس جنسیت، نژاد، کلاس، ملیت و جغرافیا انجام می‌شود و چه تبعاتی برای برابری و حقوق بشر دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم عدالت محیط زیستی میپردازد که سعی دارد به ایجاد شرایط عادلانه و منصفانه در مورد محیط زیست برای همه افراد و گروه‌ها بپردازد.
– فصل پنجم: مدیریت آسیبهای زیست محیطی در جامعه خطر: محیط زیست و مذهب. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و مذهب میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه مذاهب مختلف دیدگاه‌ها و نگرش‌های متفاوتی نسبت به محیط زیست دارند و چه نقشی در حفظ یا آسیب‌رسانی به محیط زیست ایفا می‌کنند. این فصل همچنین به معرفی مفهوم محیط زیست‌گرایی مذهبی میپردازد که سعی دارد با تکیه بر ارزش‌ها و آموزه‌های مذهبی، به حمایت از محیط زیست بپردازد.
– فصل ششم: وقتی ساعت جمعیت از تیک تاک می افتد؛ محیط زیست و فمینیسم. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و فمینیسم میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه زنان در مواجهه با محیط زیست تجربه‌ها و موقعیت‌های متفاوتی از مردان دارند و چه نقشی در حفظ یا آسیب‌رسانی به محیط زیست ایفا می‌کنند. این فصل همچنین به معرفی مفهوم فمینیسم محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تحلیل رابطه بین سلطه‌گری جنسیتی و سلطه‌گری محیط زیستی، به ارتقای وضعیت زنان و محیط زیست بپردازد.
– فصل هفتم: نابرابری اجتماعی و منابع زیست محیطی؛ محیط زیست و جنسیت. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و جنسیت میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه جنسیت به عنوان یک مفهوم اجتماعی و فرهنگی، نحوه تعامل انسان‌ها با محیط زیست را تأثیر می‌گذارد و چه نقشی در تولید یا حل مسائل محیط زیستی دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم جنسیت محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تحلیل رابطه بین جنسیت و محیط زیست از منظرهای مختلف، به ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت هر دو بپردازد.
– فصل هشتم: فناوری پایدار: فراسوی تنگنا و تعلق خاطر؛ محیط زیست و جنایت. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و جنایت میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه برخی از فعالیت‌های انسانی که به طور قانونی یا اخلاقی محکوم هستند، منجر به آسیبهای جدی به محیط زیست می‌شوند و چه پیامدهایی برای انسان‌ها و سایر موجودات زنده دارند. این فصل همچنین به معرفی مفهوم جنایت محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تعریف، دسته‌بندی، اندازه‌گیری و پیشگیری از این نوع جنایت‌ها، به حمایت از حقوق محیط زیست بپردازد.
– فصل نهم: جهانی فکر کن و محلی عمل کن! چالشهای مقیاسی در خصوص توسعه پایدار زیست محیطی. محیط زیست و رسانه. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و رسانه میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه رسانه‌های مختلف، از جمله روزنامه، تلویزیون، رادیو، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، نقش مهمی در اطلاع‌رسانی، آموزش، تحلیل، انتقاد و تأثیرگذاری در مورد مسائل محیط زیستی دارند و چه چالش‌ها و فرصت‌هایی برای آن‌ها وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم رسانه محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با بررسی نحوه تولید، انتشار و دریافت پیام‌های محیط زیستی، به ارتقای سطح آگاهی و عملکرد رسانه‌ها در این زمینه بپردازد.
– فصل دهم: شهروندی و پایداری؛ حقوق مسوولیتها در عصر جهانی سازی: محیط زیست و تعلیم و تربیت. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و تعلیم و تربیت میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه تعلیم و تربیت می‌تواند نقش موثری در شکل‌گیری نگرش‌ها، دانش‌ها، مهارت‌ها و رفتارهای مرتبط با محیط زیست داشته باشد و چه رویکردها و راهبرد‌هایی برای ارائه محتوای محیط زیستی در سیستم آموزشی وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم تعلیم و تربیت محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تأکید بر رویکردی بین‌رشته‌ای، تعاملی، نقادانه و عمل‌گرا، به توسعه قابلیت‌های محیط زیستی افراد و گروه‌ها بپردازد.
– فصل یازدهم: جنبش زیست محیطی؛ از اینجا به کجا می رود؟ محیط زیست و فرهنگ. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و فرهنگ میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ به عنوان یک سیستم از معانی، ارزش‌ها، باورها، آداب و رسوم، هنرها و نمادها، نحوه درک و برخورد انسان‌ها با محیط زیست را شکل می‌دهد و چه تنوع و تضادهایی در فرهنگ‌های مختلف در این زمینه وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم فرهنگ محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تحلیل عناصر فرهنگی که مرتبط با محیط زیست هستند، به ارائه راهکارهایی برای تغییر فرهنگی به سمت حفظ و بهبود محیط زیست بپردازد.
– فصل دوازدهم: شکل دهی و دستکاری اخبار؛ محیط زیست و ایدئولوژی. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و ایدئولوژی میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه ایدئولوژی به عنوان یک سیستم از باورها، ارزش‌ها، اهداف و راهبردهای سیاسی، نحوه درک و برخورد انسان‌ها با محیط زیست را شکل می‌دهد و چه تنوع و تضادهایی در ایدئولوژی‌های مختلف در این زمینه وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم ایدئولوژی محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تحلیل ایدئولوژی‌هایی که مرتبط با محیط زیست هستند، از جمله اکولوژیسم، نئولیبرالیسم، مارکسیسم، فمینیسم و ناسیونالیسم، به ارائه راهکارهایی برای تغییر ایدئولوژیکی به سمت حفظ و بهبود محیط زیست بپردازد.
– فصل سیزدهم: محصولات کشاورزی و پرسش های بوم شناختی؛ محیط زیست و سیاست. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و سیاست میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه سیاست به عنوان یک فرایند از تصمیم‌گیری، اجرا، نظارت و ارزیابی در مورد مسائل عمومی، نقش مهمی در حل یا تشدید مسائل محیط زیستی دارد و چه چالش‌ها و فرصت‌هایی برای سیاست‌گذاران و سیاست‌مداران وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم سیاست محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با بررسی سطوح، ابزارها، رویکردها و نتایج سیاست‌گذاری محیط زیستی، به ارتقای کارآمدی و کارایی سیاست‌های محیط زیستی بپردازد.
– فصل چهاردهم: آسیب شناسی زیست محیط ها؛ محیط زیست و حرکت‌های اجتماعی. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و حرکت‌های اجتماعی میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه حرکت‌های اجتماعی به عنوان یک فرایند از تشکیل، توسعه، فعالیت و تأثیر گروه‌های اجتماعی که برای دستیابی به تغییرات اجتماعی مورد نظر خود اقدام می‌کنند، نقش موثری در حمایت یا مبارزه با مسائل محیط زیستی دارند و چه الگوها و راهبرد‌هایی برای حرکت‌های اجتماعی محیط زیستی وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم حرکت‌های اجتماعی محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با تحلیل انواع، اهداف، ساختارها، رهبران، اعضا، رسانه‌ها، متحدان و مخالفان حرکت‌های اجتماعی محیط زیستی، به ارائه راهکارهایی برای تقویت نقش و تأثیر آن‌ها بپردازد.
– فصل پانزدهم: ارزیابی پیامدهای اجتماعی مداخلات برنامه ریزی شده؛ محیط زیست و اقتصاد . این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و اقتصاد میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه اقتصاد به عنوان یک سیستم از تولید، توزیع و مصرف کالاها و خدمات، نقش مهمی در استفاده، مدیریت، آسیب‌رسانی و حفاظت از منابع و محیط زیست دارد و چه چالش‌ها و فرصت‌هایی برای اقتصاددانان و کارآفرینان وجود دارد. این فصل همچنین به معرفی مفهوم اقتصاد محیط زیستی میپردازد که سعی دارد با بررسی ارزش‌گذاری، تحلیل، انتخاب و اجرای سیاست‌ها و پروژه‌های اقتصادی که مرتبط با محیط زیست هستند، به ارتقای کارآمدی و کارایی اقتصادی و محیط زیستی بپردازد.
– فصل شانزدهم: جرم شناسی، مقررات اجتماعی و آسیب اجتماعی؛ محیط زیست و شهروندی. این فصل به بررسی رابطه بین محیط زیست و شهروندی میپردازد. این فصل نشان می‌دهد که چگونه شهروندی به عنوان یک مفهوم از حقوق و تکالیف افراد و گروه های اجتماعی با مفاهیم زیست محیطی گره خورده است.