مصرف مشروبات و کارگاه سودا در بوشهرِ پیش از مشروطه
سیدقاسم یاحسینی
نویسنده و تاریخ پژوه جنوب ایران
اکنون که سخن از نوشیدنی قهوه و چای رفت (لینک)، شاید در حاشیه بد نباشد اشاره کوتاهی نیز به وضعیت مصرف مُسکرات خارجی و وطنی در بوشهر کنیم. می دانیم که از دیرباز، شراب شیراز در بوشهر مشتری های خاص خودش را داشته و از همین راه بوشهر نیز به هندوستان و اروپا صادر می شده است. تاریخ تابو شده شراب و شراب نوشی در بوشهر، لاجرم به عنوان بخشی از تاریخ نوشابه های الکلی و آشامیدنی های مستی آور، باید روزی تحقیق و نگاشته شود.
این را به درستی و وضوح می دانیم که مردم بوشهر مسلمان بودند و در دین اسلام، مصرف هرگونه شراب و مُسکرات حرام است. اما برخی از مردم عادی، مقامات محلی و البته تمام اروپائیان ساکن بندر بوشهر به این حرمت دینی در فقه اسلامی، توجهی نکرده و به راحتی و نسبتاً آزادانه شراب و مُسکرات مصرف می کردند. خوردن عرق و شراب میان مردم طبقه متوسط، رجال سیاسی و تجار در بوشهر امر چندان نادری نبود. حتی یک فرودستی چون آشپز مخصوص بلژیکی ها در عمارت امیریه نیز چنان عرق می خورد و مست می کرد، که اگر همسر شجاعش وارد میدان نشده و دل مولیتور را به رحم نیاورده بود، با وجود هفت سر فرزند، از کار اخراج می شد. (نگاه کنید به ص: ۸۷.)
شراب راین در «آلمان آباد» بوشهر!
در لابلای خاطرات لامبرت مولیتور، مورخی که دنبال تاریخ مصرف مشروبات الکلی، شراب و نوشیدنی های خاص، در چند سال پیش از انقلاب مشروطه در بوشهر است، مطالبی کوتاه، اما قابل توجه وجود دارد. یکی از کسانی که در بوشهر همواره مشروبات خارجی برای مصرف داشت، کنسول آلمان در بوشهر بود. در منزل او اغلب شراب راین و آبجوی آلمانی یافت و سرو می شد:
«او به صورت مجرد در میان این یادگاری ها زندگی می کند. در اینجا دوستان خوب بلژیکی اش را گرد هم می آورد تا در کنار غذاهای خوب، شراب راین و آبجوی آلمانی، از آنها پذیرایی کند.»، (ص ۵۳.)
سرو شامپاین در شب کریسمس در بوشهر
به جز شراب و آبجوی آلمانی، اَشربه خاص دیگری هم بود که می تواند رد آن را در خاطرات مولیتور یافت! از جمله این مشروبات شامپاین است. به مناسبت شب کریسمس، در آلمان آباد و کنسولگری آلمان، جشنی برپا شد که از جمله مشروب های که فراوان مصرف شد، شامپاین بود، چنان که جماعتی از پیر و جوان اروپایی که در این مجلس بودند را مست یا نیمه مست کرد! «در شب ۲۵ دسامبر، ما یک جشن کوچک در خانه دکتر راین هارت کنسول آلمان داشتیم. او یک درخت کریسمس برپا کرده بود. مهمانان شامل همه بلژیکی ها، همسر کنسول فرانسه و پسرش بودند. شب فوق العاده ای بود که در کنار بکدیگر کریسمس های گذشته را مرور می کردیم و هر کس، آهنگهای محلی زادگاهش را خواند.
روز بعد، مدیر ما، آقای دامبرین، همان مهمانان را برای شام دعوت کرد. شب بسیار خوشایندی بود. با کمک شامپاین، همه ما به حالتی احساسی افتادیم و جالب اینجا بود که افراد مسن تر، از همه ما شوخ طبع تر و سرزنده تر بودند. در روز سال نو، قرار است که این جشن را این بار در خانه کنسول فرانسه تکرار کنیم.»، (صص ۱۰۶ـ ۱۰۵.)
سرو شامپاین در عمارت چهار برج بوشهر!
ظاهراً در اوایل قرن بیستم در بوشهر، شامپاین مشروبی کاملاً شناخته شده بوده که مشتری های خاص خودش را هم داشته است. سرو شامپاین چنان رایج بوده که در میهمانی های رسمی حاکم بوشهر نیز ما مصرف این مشروب را شاهد هستیم. مثلاً در جشنی که حکمران بوشهر به مناسبت سالروز تولد مظفرالدین شاه برپا کرده بود، در سالن مخصوصی که برای پذیرایی از اروپائیان مقیم بوشهر در قصر چهار برج اختصاص داده شده بود، از جمله نوشیدنی هایی که وجود داشت، شامپاین نیز بوده است. (نگاه کنید به ص ۹۵.)
کارگاه سوداسازی یک ارمنی در بوشهر
یکی از موضوعاتی که از چند وجه قابل توجه است، گزارش کوتاهی است که مولیتور از یک ارمنی به دست داده که علاوه بر داشتن مغازه فروش اغذیه و مشروبات الکلی، صاحب کارگاه تولید یخ و همچنین آب گازدار یا همان سودا در بوشهر است. ابتدا متن این گزارش را آورده و بعد درباره آن سخن خواهم گفت: «یک ارمنی که سال هاست در اینجا ساکن شده، با استادی تمام مصرف کنندگان را استثمار کرده، ثروت هنگفتی به جیب زده است. او صاحب یک فروشگاه مشروبات الکلی، اقلام خوراکی و سایر کالاهاست و همچنین آب گازدار (سودا) تولید می کند. اما حتی وقتی این سودا با ویسکی مخلوط می شود، مزه وحشتناک زنگار مس دارد! چرا که این نوشیدنی همیشه ولرم است. او دستگاه تولید یخ دارد، اما هر سال خراب می شود و تا ماه اوت [شهریور] تعمیر نمی شود، بنابراین، مردم فقط زمانی می توانند یخ داشته باشند که سه چهارم تابستان گذشته باشد و از آنجا که این اتفاق هر سال رخ میهد، هم وطنانم می گویند: به آن عادت کرده ایم!»، (صص ۷۶ـ ۷۵.)
این گزارش مولیتور از چند جهت قابل توجه و تحلیل است:
۱ـ مهمترین آن تاریخ تکنولوژی جدید در بوشهر و در این مورد کارگاه یخسازی و همچنین کارگاه تولید سودا در بوشهر است. برای محققانی که می خواند تاریخ فناوری مدن در بوشهر را مورد تحقیق و توجه قرار دهند، این متن، سند با ارزشی به شمار می رود.
۲ـ ضعف تعمیر و نگهداری تکنولوژی های جدید در بوشهر!
۳ـ وجود مغازه فروش مشروبات الکلی در بوشهر.
۴ـ حضور پر رنگ ارامنه در بازار و اقتصاد بوشهر.
۵ـ استثمار وحشتناک تجار ارمنی و سوداگری آنان در بازار بوشهر.
۶ـ سلوک صاحبان کارگاه های خاص، در اینجا یخ سازی، با مردم بوشهر و حتی اروپائیان ساکن این بندر.
۷ـ عدم هیچ نظارت خاص از طریق دولت بر عرضه خدمات عمومی در بوشهر.
واردات مشروبات الکلی به بوشهر
طبق منابع اقتصادی و همچنین سفرنامه های غربی هایی که به بوشهر سفری داشته اند، میتوان دریافت که یکی از اقلامی که وارد بندر بوشهر میشده، مشروبات الکلی شامل عرق، آبجو، ویسکی، برندی، شامپاین و… بوده است. سه گروه مصرف کنندگان اصلی این نوع مشروبات بودند:
۱ـ اروپائیان مقیم بوشهر،
۲ـ اقلیت ارمنی ساکن بوشهر،
۳ـ برخی از اهالی متول بوشهری ساکن یا مقیم بوشهر.
البته یهودیان بوشهری نیز، که عمدتاً در دو محله دهدشتی و کوتی به صورت کلنی، ساکن بوده و زندگی می کردند، نیز از جمله تولیدکنندگان اصلی مشروبات محلی در بوشهر بودند. درباره تاریخ تولید و مصرف مشروبات الکلی و غیرالکلی، مراکز عمده تولید محلی آن، وضعیت واردات و مراکز و مکان های توزیع آن در بندر بوشهر، چنان که گذشت، با وجود انبوه منابع و اسناد تاریخی و آرشیوی، هنوز هیچ تحقیق مستقل و مستندی انجام نشده است. امیدوارم روزگازی یک محقق ریزبین چنین پژوهشی را انجام داده و منتشر کند، در آن هنگام نگاه و دید ما از زندگی روزمره مردم بوشهر در گذشته، بهتر و شفاف تر خواهد شد. انشالله.