کتابی درباره مدرسه روستای فقیه حسنان
سیدقاسم یاحسینی
نوسشنده و تاریخ پژوه جنوب ایران
چند سالی است روندی میمون و مبارک در جایجای استان بوشهر آغاز شده که می توان آن را «جریان مدرسه نویسی» نام گذاشت. تاریخ مدارس بوشهر، چه شهری و چه روستایی، تا چند دهه قبل نانوشته مانده بود. نخستین مدرسه ای که مورد توجه قرار گرفت و چندین کتاب دربارۀ آن نوشته و منتشر شد، مدرسه سعادت بوشهر (تاسیس در سال ۱۳۱۸ قمری/ ۱۲۸۸شمسی) بود. حتی چند سال پیش (آبان ماه ۱۳۷۸ش.) و به مناسبت صدمین سالگرد تأسیس این مدرسه، کنگره ای نیز در همین زمینه در بوشهر برپا شد. زان پس و به طور پراکنده در مناطقی چون تنگستان و دشتستان نیز محققانی چون آقایان عبدالرسول دانش پژوه و مصطفی کرمی کتاب هایی درباب مدارسی چون «فرخی» در برازجان و نوشیروان در اهرم نوشته و منتشر کردند. شنیدم آقای عبدالمحمد قیصری نیز در بندر ریگ مشغول نگارش کتابی درباب مدرسه منوچهری، قدیمی ترین مدرسه بندر ریگ، است. همچنین آقای معزالدین آرچین نیز به من گفت که چند سالی است مشغول نگارش کتابی درباره تاریخ دبیرستان فرخی در برازجان است. البته در سال ۱۳۸۸ نیز یک سرباز/معلم به نام آقای عبدالمحمد شعرانی کتابی با عنوان «قصه کوچکترین مدرسه دنیا» چاپ کرد که تا امروز چندین و چند بار تجدید چاپ شده و این مدرسه، در سایۀ رسانه و تبلیغات، شهرت جهانی پیدا کرد و فیلمی نیز درباب آن ساخته شده است.
اما تا آنجا که می دانم تا چند سال پیش در منطقۀ دشتی در استان بوشهر، خبری از جریان مدرسه نویسی نبوده است. دشتی از دیرباز منطقه ای علم خیز و اهل ادب با علماء و شاعران بلندپایه ای بوده که معروفترین آنان محمدعلی کردوانی مشهور به فایز دشتی بوده است.
اما اخیراً و به همّت و با تحقیقات دو تن از محققان محلی منطقه، آقایان علی اسماعیل پور و غلامرضا قربانی مقدم، این خلاء تعجب آور به طور خوبی جبران و پُر شد و آن انتشار کتابی با عنوان «الفبای مهر؛ نگاهی به پیشینۀ هفتاد و هفت سال فعالیت آموزش در روستای فقیه حسنان (۱۴۰۴ـ ۱۳۲۷)» می باشد.
تاریخ روستای فقیه حسنان تا پیش از انتشار این کتاب شفاهی باقی مانده بود؛ هیچ مورخ محلی و ملی، تلاشی برای تحقیق درباره تاریخ این روستا و وجه تسمیه آن نکرده بود. براساس مطالبی که در کتاب الفبای مهر آمده، ظاهراً قدمت و پیشینه این روستا به عهد صفوی باز می گردد، اما این ادعا نیاز به کاوش و موشکافی تاریخی بیشتری دارد. یکی از منابع مهم در این باب، علاوه بر منابع کلاسیک شده عهد قاجار، مثل گزارش لوئیس پلی، آثار جعفری، نزهت الاخبار، هر دو از حقایق نگار خورموجی، فارسنامه ناصری، کتاب لوریمر و و… قباله های عقد، وصیت نامه ها، اسناد مِلکی و قبرستان قدیمی روستا است، که می توانند کمک خوبی برای روشن شدن پیشینه تاریخی روستای فقیه حسنان باشند.
نام این روستا و اسم برخی از رجال آن، بارها در منابع مربوط به جنگ جهانی اول و مقاومت ضد استعماری مردم دشتی و تنگستان علیه امپریالیسم انگلیس آمده است. در برخی از منابع انگلیسی نیز نامی از آنان ذکر شده است. امیدوارم این دو محقق و یا دیگر محققان محلی علاقمند به جریان تاریخ نگاری روستایی در بوشهر و دشتی، تلاش کرده و منبع تاریخی/ جغرافیایی و رجالی خوبی در این زمینه تألیف و منتشر کنند. انشاءالله.
براساس تحقیقات این دو پژوهشگر سختکوش، نخستین مدرسه در روستای فقیه حسنان، دبستان احمدی، پس از چندین سال تلاش برخی از اهالی دلسوز و فرهنگ دوست روستا، از جمله شادوان نورالدین فقیه مشهور به نیرواحمدی و با نام شناسنامه ای نورالدین اسماعیلی(۱۳۳۰ ـ ۱۲۸۶ش.)، کدخدای پُرانگیزه روستا، در سال ۱۳۲۸ شمسی تأسیس و راه اندازی شده است. جالب است بدانیم که این کدخدای مآل اندیش و دوستدار آموزش و فرهنگ، برای پیشبرد سریعتر امر تأسیس مدرسه، یک باب منزل مسکونی خودش در روستا را برای ایجاد یک مدرسه چهار کلاسه، به اداره فرهنگ خورموج (دشتی) اهداء کرد.
پیش از این در منطقه دشتی مدارسی چون «ادب» در خورموج(۱۳۰۰)، «جم» در روستای طلحه(۱۳۱۳)، «داریوش» در بندر دیّر(۱۳۱۸)، و «تیموری» در روستای وراروی، تأسیس و راه اندازی شده بود. بنابراین دبستان احمدی در روستای فقیه حسنان (که پس از انقلاب به شهید محمد آلبویه تغییر نام داد) پنجمین مدرسه در تاریخ آموزش و پرورش منطقه دشتی در استان بوشهر بوده است.
شایان ذکر است که پیش از تأسیس این مدرسه، که دارای نظام نوین آموزشی بود، از مدتها پیش در روستا مکتب خانه وجود داشته است. آقایان اسماعیل پور و قربانی مقدم، با یک کار میدانی، اطلاعات و آگاهی های خوبی درباره روند شکل گیری مکتب خانه در فقیه حسنان و اسامی ملاها و مُدرسان این نهاد سنتی آموزشی در این روستا، گردآوری و تنظیم کردهاند که ارزشمند است و خصصوصاً به کار محققانی که درباره پیشینۀ مکتب خانه در روستاهای منطقه دشتی و استان بوشهر پژوهش می کنند یا خواهند کرد، می آید.
سیدمحمود هاشم۱۳۴۱۱ـ۱۳۰۶)، نخستین مدیر/معلم دبستان احمدی..
اولین مدیر/آموزگار مدرسه فقیه حسنان زنده یاد سیدمحمود هاشمی بود. اگرچه مقدمات تأسیس مدرسه احمدی از یکی، دو سال پیش آغاز شده بود، اما براساس سندی که نویسندگان کتاب «الفبای مهر…» در آرشیوهای قدیمی یافته اند، این مدرسه به طور رسمی در روز دهم فروردین ماه ۱۳۲۸ افتتاح و راه اندازی شده است.
سیدمحمود هاشمی متولد ۱۳۰۶ش. در روستای محمدآباد بود. او در سال ۱۳۲۷ و پس از اخذ مدرک ششم ابتدایی از مدرسه ادب خورموج به استخدام ادارۀ فرهنگ درآمد. این جوان در این هنگام ۲۲ سال سن داشته است. وی به مدت پنج سال و تا سال ۱۳۳۳ مدیر/آموزگار دبستان احمدی روستای فقیه حسنان بود. در سال ۱۳۳۹ ازدواج کرد که حاصل آن یک پسر و یک دختر می باشد. متأسفانه این آموزگار کوشا، عمر چندانی نداشت و به دنبال ابتلا به بیماری سرطان کبد، در سال ۱۳۴۳در بیمارستانی در شیراز فوت کرد، چون وسیلۀ انتقال جسد فراهم نبود، پیکرش را در همان شیراز به خاک سپردند. سیدمحمد هاشمی هنگام مرگ ۳۷ سال سن داشت.
دبستان احمدی روستای فقیه حسنان در سال نخست تأسیس با ۶۱ دانش آموز، شامل ۵۴ پسر و هفت دختر، کارش را شروع کرد. این تعداد دانش آموز، در روستایی کم جمعیت و دور افتاده، واقعاً شگفت انگیز بود و نشان از عطش مردم و خانواده ها برای باسواد شدن فرزندانشان داشت.
اسامی نسل اول دانش آموزانی که به مدرسۀ احمدی رفتند نیز از دید دو محقق سختکوش کتاب «الفبای مهر» دور نمانده و در جدولی اسامی برخی از آنان، ۳۴ نفر زن و مرد، همراه با عکس، البته عکسی از هیچ زنی به دست محققان کتاب نیامده است، آمده که هم خاطره انگیز و هم تلاشی است تاریخی و قابل ستایش. همچنین محققان کتاب فهرستی از اسامی معلمان و مدیران مدرسه از آغاز تا امروز نیز تهیه و منتشر کرده اند. بخش قابل ملاحظه ای از کتاب به معرفی دانش آموزان این مدرسه اختصاص داده شده که از نظر تاریخی، حاوی اطلاعات محلی ارزشمندی است.
نکتۀ مهم و جالب برای من، که به حوزۀ زنان و مطالعات زنان علاقمند هستم، اطلاعات پراکنده، اما بسیار خوبی است که دو محقق کتاب درباره تاریخ حضور دختران در منطقه دشتی و روستای فقیه حسنان گردآوری و در کتاب خود منتشر کرده اند. مدرسه احمدی/شهید محمد آل بویه از آغاز تا چند سال پیش «مختلط» بوده است. یعنی دختران و پسران در کنار هم در یک کلاس و با هم درس می خواندند، که جالب و قابل توجه و مطالعه مستقل می باشد.
باید به آقایان اسماعیل پور و قربانی مقدم بابت کوشش سخت و پُرثمری که انجام داده، انبوه اطلاعات شفاهی، اسناد، عکس و مطالب ارزنده در معرض فراموشی و انهدام را گردآوری و احیا کرده، خسته نباشید عرض کرد. این دو کاری بزرگ انجام داده و با انتشار کتاب «الفبای مهر» زمینه تحقیقاتی خوبی برای محققان و مورخان محلی ایجاد کردند. سعی شان مشکور باد.
بندر بوشهر، سیدقاسم یاحسینی
جمعه ۲۰ آذرماه ۱۴۰۴.