نی نا غریب زاده:
افسانه‌های جن و پری روایت‌هایی هستند که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و از طریق فرهنگ مکتوب توسط کسانی چون بازیل، یرو و برادران گریم به ما رسیده‌اند و فاقد عناصر تصویری‌اند. این قصه‌ها، نوعی از ادبیات سنتی و مردمی و فولکوریک را تشکیل می‌دهند.
در کتاب “افسانه های دری” افسانه، چنین تعریف شده است: نقلها و قصه های اجتماعی، معیشتی، هجوی، عشقی، عبرت انگیز و پند آموز که درباره انسانهای گوناگون، حیوانات، مخلوقات خیالی (مانند:پری- دیو- اژدها) و نیز سحر و جادو و دیگر واقعه ها و حوادث که با خیال بدیع به حیث اندیشه های رنگین و عجیب و غریب بیان کردند و خیالات دل انگیز مانند، رحم و مشقت شادی و سرورها و بدیها را بیدار کنند؛ افسانه نامیده می شود. مارت روبرت اعتقاد دارد که این happy end جوهر اصلی افسانه است. به نظر او هدف افسانه، واقعا پایان آن است و برای مخاطب هیچ لذتی بالاتر از پایان خوب و خوش قصه و رهایی قهرمان از بند و ستم و ظلم وجود ندارد. اما صرف نظر از پایان بندی افسانه، تاثیر عناصر آن مثل تخیل، شگفتی و رویا ذهن مخاطب را مشغول می کند و تا مدت های مدید در حافظه ی او باقی می ماند. به نظر بتلهام، افسانه ها به کودکان درس گذشت و امید می دهد. کودکان و نوجوانان ضمن گوش دادن به افسانه ها با حقایق زندگی آشنا می شوند و رنگهای زندگی را تجربه می کنند. افسانه ها هم در پرورش کودک و هم در انتقال تمدن و فرهنگ و اطلاعات آبا و اجدادی موثرند. گذشتگان، تاریخ و آداب و رسوم زندگی خود را به وسیله ی حکایات و افسانه ها به کودکان تلقین می کردند و کارها و دلاوریهای پهلوانان را به ایشان می گفتند و تخم مهر و محبت به قبیله و طایفه و نگرش با احترام به زندگی و جامعه خود را در دل کودکان می افشاندند. حال اینجا به این سوال می رسیم که آیا مخاطب افسانه ها کودکان بوده اند؟
طی قرون متمادی، الاهیات مسیحیت تحت تاثیر سنت آگوستین، بدترین تصویر را از کودک ارائه می داد. با این که در تعالیم حضرت عیسی(ع) کودکی، مظهر پاکی و معصومیت بود، اما سنت آگوستین ایده ی گناه کاری کودک را ترویج داد و کودک محصول گناه و فساد والدین شمرده شد. این که کودک با گریه طلب شیر می کند، نشانه لذت جویی محض اوست. این برداشت ها، که اغلب به صورت موعظه نزد مردم مطرح می شد، نهایتا منجر به بی تفاوتی و حتی برخوردهای سرکوبگرانه و خشن با کودکان می شد. حال چگونه ممکن است در زمانی که کودک چنین مورد بی مهری قرار می گرفته، این افسانه ها برای او پدید آمده باشد و باعث شکل گیری شخصیت او شود؟ چگونه در جامعه ای که “درکی از کودکی” وجود نداشته است، افسانه ها برای او پدید آمده باشد؟ ماری لویز فون فرانتس می گوید: “از ابتدای قرن هفدهم، مخاطب افسانه های شاه و پریان تنها کودکان نبودند، بلکه بزرگسالان هم بوده اند. مثلا در محیط های روستایی، قصه گوهای حرفه ای، شب ها برای جمع قصه می گفتند. تنها پس از آشنایی با تفکر عقلانی و منطقی مردم به این آگاهی رسیدند که داستان پیر زنان و جادوگران فقط برای سرگرمی بچه ها ساخته شده است.
بتلهام با الهام از فروید برداشت هایی “جهانی” از کودک را در تحلیل افسانه ها بکار می برد: “این افسانه ها به مسال انسانی، جهانی مخصوصا به مسایل کودکان می پردازد. این داستان ها به رشد”من” کمک می کند و تنش های آگاه و نا خود آگاه را مرهم می نهد. همچنان که داستان پیش می رود و ” گره ها” شکل می گیرد. کودک می فهمد که چگونه با تنش ها مواجه می شود و با درگیری بین “من” و “فرامن” کنار بیاید.
مارزلف نیز در این باره می نویسد:از زمانی که خردسال هستیم برایمان لالایی می خوانند و شعرهای کودکانه از بر می کنیم. آنگاه که بزرگتر شدیم، برایمان قصه ها ی جن و پری و داستانهای دیگر خوانده می شود و سرانجام یاد می گیریم که خود، داستان بخوانیم و همین داستان و قصه ها، نقش پر اهمیتی در زندگی مان ایفا می کنند.
برنوبتلهام در کتاب کاربردهای افسون درباره علت دلگرمی کودک با افسانه ها می گوید: در پس پردهای وحشتناک افسانه که چهره های ترسناک و اضطراب آور و عجیب و غریب و دیوها و اژدها ها وجود دارد. منافاتی با دلگرمی و اطمینان دادن به کودک ندارد وقتی دل نگرانی های کودک امکان پیدا می کنند که در وجود یک دیو یا اژدها تجسم یابند و کودک آن را مغلوب کند و بر آن مسلط شود یا آن را نابود سازد این دل نگرانیها تسکین پیدا می کنند و آرام می گیرند. آنها به کودک این مطلب را می رسانند که لازمه شناخت و دانستن هر ناشناخته ای، قبل از هر چیز دیگر، کسب دانش در آن زمینه خواهد بود. قصه ها به عنوان یکی از تاثیر گذارترین روایات، بر ذهن کودکان اثر می گذارند. چرا که روایات ریشه در تمام زندگی دوانده اند.
بتلهایم،برنو:افسون و افسانه،ترجمه اختر شریعت زاده،تهران،هرمس
رحمانی،روشن؛افسانه های دری،تهران،سروش
وارسته فر،افسانه؛آیا کودکان مخاطب افسانه های شاه و پریان هستند؟، پژوهش نامه فرهنگ و ادب