هر شخصی در زندگی روزمره خویش نیازهای زیادی دارد که برخی از آنها بر”دیگری” دارای اولویت می باشد. یکی از این دیگری ها در شهر بوشهر که زیاد هم مورد توجه قرار نمی گیرد و در سبد خرید خانوار بوشهری جایگاهی ندارد؛ “کتاب” است. مطالعه در بوشهر به درون سبک زندگی روزمره ی شهروندان وارد نشده، فرهنگ کتابخوانی در بین شهروندان بوشهری به فراموشی سپرده شده و به مساله ای فرا واقعیت مبدل گردیده است. “کتابخرها” در بوشهر عمدتن دو قشرمحصل(دانش آموز و دانشجو) و زنان خانه دار می باشند و بالتبع “کتاب خوان” ها نیز در همین دو قشرخلاصه می شوند. محتشم؛ مدیرکل کتابخانه های عمومی استان بوشهردر گفت و گویی به این مساله اشاره نموده که “بوشهر به ۴۸ کتابخانه نیاز دارد”. از سویی دیگر به گفته ی حسینی؛ مسئول کتابخانه ی عمومی بوشهر “در روز تنها ۵۰ نفر جهت امانت کتاب به کتابخانه مراجعه می کنند و این فاجعه ای بسیار تاسف آور هست.” اینجا این پرسش مطرح می شود؛ زمانی که مراجعه کنندگان به تنها کتابخانه ی عمومی بوشهر در روز به ۱۰۰ نفر هم نمی رسد، آیا نیازی به اعلام کمبود در تعداد کتابخانه ها می باشد؟ آیا نباید به طریق اولی تر راهکارهایی اصولی جهت تشویق شهروندان برای مراجعه به کتابخانه در نظر گرفت؟ آنچه که به نظر می رسد این هست که در حال حاضر کمیت نباید مورد توجه مسئولین قرار گیرد بلکه سطح کیفیت را باید بالا برد و تغییری اصولی در ” گفتمان ” فرهنگ کتابخوانی بوجود آورد.
مهتا بذرافکن؛ دانشجوی دکتری جامعه شناسی در خصوص عدم استقبال شهروندان بوشهری به مطالعه گفت:” دلیل عدم استقبال شهروندان بوشهری به کتابخوانی، عادت نکردن به مطالعه می باشد. از کودکی به ما آموزش داده نشده و ما نیز به کودکانمان آموزش نداده ایم که ارزش واقعی مطالعه چه قدر می باشد و چگونه مطالعه می تواند به بخشی از فرهنگ روزمره ما تبدیل شود. پس در ابتدا، این موضوع یک مشکل فرهنگی هست. این مساله در سال های اخیر نیز شدیدتر شده یعنی به جای اینکه کتابخوان تر شویم، تیراژ چاپ کتابها پایین تر آمده، سانسورها بیشتر شده و خوانندگان نیز کم تر شده اند. این مساله به گونه ای گشته که مراجعه به کتابخانه های عمومی، تنها جهت درس خواندن می باشد.” وی در گفت و گو با هامون علل دیگر را در نهادهای آموزش و پرورش و خانواده جستجو کرد و افزود:” از یک طرف خانواده و از طرف دیگر آموزش و پرورش هیچ تمایلی به گستراندن گفتمان مطالعه ندارند. زمانی که سیستم معانی ذهنی افراد و ارگان ها اینگونه است هیچ راهکاری نمی توان ارائه داد. مگر اینکه مطالعه را به اندازه ی محیط های مجازی جذاب کنیم.”
تنها کتابخانه عمومی بوشهر در اغما!
در بوشهر تنها یک کتابخانه ی عمومی به نام “مصلحیان” وجود دارد – البته به تازگی دومین کتابخانه عمومی به نام “محمدی باغملایی” نیز افتتاح شده است – کتابخانه مصلحیان حدود یک سال است که به صورت شبانه روزی تغییر وضعیت داده و دارای سیستم باز می باشد. به گفته ی حسینی؛ این کتابخانه حدود ۲۰هزار جلد کتاب و ۲۵۰۰ عضو دارد. مسئول کتابخانه مصلحیان در خصوص این کتابخانه به هامون گفت: ” کتابخانه مصلحیان بیشترکمبود قرائت خانه را رفع می کند و اکثرن سالن مطالعه آن مورد استفاده قرار می گیرد. مراجعه آنقدر نیست که شبانه روزی بودن آن را توجیه کند و البته شاید کسی اطلاع زیادی نداشته باشد! بوشهر درگیر بی مطالعه گی می باشد و چرا این بی مطالعه گی آنقدر شدید می باشد که افراد را به خواندن راغب نمی کند، جای تامل دارد.”
یکی از مراجعه کنندگان در خصوص مشکلات این کتابخانه و عدم استقبال شهروندان به مطالعه گفت:” به اینجا که کتابخانه نمی گویند! چون امکانات کتابخانه را ندارد. در کتابخانه های بعضی شهر ها معلم هایی هستند که برای افراد رفع اشکال هم می کنند. کتاب جذابی برای امانت گرفتن در این کتابخانه نیست و اکثر کتابها از رده خارج می باشند. وقتی با مراجعه به کتابخانه نیازم مرتفع نشود پس مجددن به مخزن مراجعه نمی کنم. چون اینجا تنها کتابخانه در بوشهر می باشد بالاجبار به سالن اینجا برای درس خواندن می آیم و نه مطالعه کتاب. تنها مزیتی که دارد شبانه روزی بودن آن است، همین”
دیگرمراجعه کننده به کتابخانه شبانه روزی “مصلحیان” نیز گفت: ” قفسه های کتاب باید در کنار ما باشد نه اینکه قفسه ای در سالن مطالعه نباشد. محیط، مناسب نیست و کاملن باید بازسازی شود چون بسیار قدیمی است. کتاب های موجود در مخزن نیز بسیار قدیمی هستند. مجبوریم به اینجا مراجعه کنیم. کتابخانه را شبانه روزی کرده اند اما نه سلف غذاخوری دارد و نه بوفه. اگر دو سالن هم برای خواهران بود و هم برادران مشکل برای مطالعه نداشتیم و متاسفانه ما در حال حاضر تنها سه روز در هفته می توانیم به کتابخانه مراجعه کنیم.” یکی دیگر از عضوهای این کتابخانه بیان کرد: “به خاطر کمبودهایی که این کتابخانه دارد مراجعه کننده ندارد. کتاب ها به روز نیستند و حتا کتابدارها راهنمایی صحیحی به مراجعه کنندگان نمی کنند وکتابها را به ما معرفی نمی کنند و می گویند خودتان پیدا کنید. از نظر من اینجا کتابخانه نیست. چون یک نفرمی تواند در یک خانه چند عدد میز را به هم بچسباند و بگوید این هم کتابخانه. چون اینجا عملن کتابی برای مطالعه وجود ندارد که بتواند مرا جذب نماید و به خواندن و مطالعه کردن ترغیب کند. من تنها از سالن مطالعه آن استفاده می کنم. از لحاظ بافت هم که بسیار قدیمی و کهنه می باشد و مخزن به صورت منظم نیست.”
یکی از پشت کنکوری ها در مورد مشکلات خود گفت:”اینجا تنها کتابخانه ای می باشد که شبانه روزی است و ما فقط روزهای زوج می توانیم از آن استفاده کنیم و این مشکلات بسیار زیادی به وجود می آورد. از لحاظ نور و فضا با مشکلات عدیده ای روبرو هستیم. کیفیت کتابها بسیار پایین می باشد و به روز نمی شود. من باامید به استفاده از کتاب در این کتابخانه عضو شدم ولی زمانی که به مخزن مراجعه کردم دیدم کتابهای مورد نیاز من در این کتابخانه وجود ندارد و من در عمل انجام شده قرار گرفتم! اگر برای کسانی که درس می خوانند فضا به گونه ای بود که یک سالن وجود داشت که افراد به صورت گروهی می نشستند و رفع اشکال صورت می گرفت بسیار عالی می شد.”
دیگر شهروند بوشهری که به تازگی عضو این کتابخانه شده بود نیز گفت: ” کتابها را برای گروه های سنی طبقه بندی نکرده اند و مخلوط می باشد. کتابهای اینجا بسیار قدیمی است و مرا راضی نمی کند. احساس می کنم به جای اینکه مرا تشویق به خواندن کند بیشتر ترجیح می دهم دیگر مراجعه نکنم.” به راستی سیستم کتابخانه دارای مشکل می باشد یا افراد راغب به مطالعه نمی باشند؟ در قانون شهرداری ماده ای وجود دارد که شهرداری را موظف به پرداخت نیم درصد از بودجه ی خود به کتابخانه ها می کند. آیا در شهر بوشهر این قانون عملی می شود یا مشکلات دیگری مطرح است؟
خشکسالی مالی در کتابخانه ی خوشبخت!
دلیل تاسیس و راه اندازی یک کتابخانه چیست و با چه هدفی کتابخانه ها فعالیت می کنند؟ زمانی که به گفته ی ثریا جوان؛ مسئول کتابخانه ی پژوهشکده ی دانش آموزی شهید خوشبخت، “آموزش و پرورش چندین سال است که هیچ گونه هزینه ای برای خرید کتاب پرداخت نکرده است و ما در حال حاضر تنها کاری که می توانیم برای دانش آموزان انجام دهیم در اختیار گذاشتن فضا می باشد و از لحاظ کتاب کمبودهای زیادی وجود دارد. تنها کسانی که کنکور قبول می شوند کتاب های خود را به کتابخانه اهدا می کنند”
چه انگیزه ای برای کتابخوانی و مطالعه باید در بین دانش آموزان وجود داشته باشد؟ زمانی که خود آموزش و پرورش به عنوان یکی از متولیان توسعه ی فرهنگ کتابخوانی در انجام وظیفه ی خود کوتاهی کند چه انتظاری باید داشت که سرانه ی مطالعه در بوشهر بالا رود؟!! یکی از دانش آموزان در پژوهشکده ی شهید خوشبخت در گفت و گو با هامون عنوان کرد: “در این کتابخانه کتابها اکثرن خراب شده اند ونیاز به صحافی دارند و کتاب های زیادی برای مطالعه وجود ندارد و من کتابی را که مطالعه کرده ام به کتابخانه اهدا می کنم چون کتابخانه آنقدر بودجه ندارد که کتابهای جدید بخرد.” پرسشهایی مطرح می شود که آیا اساسن در برنامه های آموزشی آموزش و پرورش هیچ اهمیتی به کتابخوانی داده شده است؟ آیا کتابخانه و کتابخوانی در مدرسه هیچگونه جایگاهی دارد؟ آنچه که قابل ذکر هست این هست که آموزش و پرورش باید کتاب خواندن را به عنوان یک عرف و عادت وارد زندگی روزمره افراد کند نه اینکه خود به دلیل عدم پرداخت بودجه به تشدید فرهنگ “مطالعه نکردن” و “کتاب نخوانی” دامن زند.
کتابخانه های تخصصی؛ ناشناخته های بوشهر
کتابخانه ها در بوشهر به دو دسته عمومی و تخصصی تقسیم شده و از بین مراجعه کنندگان نیز سه دسته پژوهشگر، مطالعه کننده درسی و مطالعه کننده غیردرسی قابل تقسیم می باشد. کتابخانه های دانشگاهی با کتابخانه های عمومی تفاوتهای زیادی دارد. کتابخانه های دانشگاهی وتخصصی تنها جهت رفع نیازهای پژوهشی می باشد و افراد برای مطالعه کمتر به این کتابخانه ها مراجعه می کنند. یکی از این کتابخانه های تخصصی، کتابخانه ی بنیاد بوشهرشناسی می باشد که تا حدود زیادی کتابهای تاریخی را به پژوهشگران ارائه می نماید. اما به گفته ی حمید رمضانی؛ مسئول این کتابخانه ” این کتابخانه دارای ۲۵ هزار جلد و ۷۵۰ نفر عضو می باشد و بیشترین مراجعه کنندگان آن نیز دانشجویان می باشند.” نکته ی جالب توجه در این کتابخانه، مخزن آن می باشد که به دلیل بافت قدیمی ساختمان از چندین اتاق مجزا حتا در دو طبقه جهت نگهداری کتابها استفاده می شود و کتابدار جهت ارائه ی کتاب به مراجعه کنندگان باید در طول روز به هر دو طبقه مراجعه نماید!! از مسئولین چند کتابخانه تخصصی در خصوص تعداد کتابخانه های تخصصی در بوشهر پرسش شد و تنها به دو الی سه مورد اشاره نمودند. و این نشانی از این نکته بود که مسئولین کتابخانه ها از حضور دیگر کتابخانه ها در حوزه ی تخصصی خود اطلاعی ندارند، حالا چگونه باید از شهروندان انتظار آن را داشته باشیم که به کتابخانه های تخصصی مراجعه نمایند. چرا که با مراجعه به یک کتابخانه تخصصی و رفع نشدن نیاز آنها در خصوص کتاب، راهنمایی وجود ندارد که آنها را به کتابخانه های دیگر در زمینه ی تخصصی مورد نیاز وی هدایت کند، چون شناختی در این مورد وجود ندارد!! و سامانه ی اطلاع رسانی هم در این زمینه طراحی نشده است.
چه باید کرد؟
به گفته ی بذرافکن:” بالندگی زبان مادری و توسعه زبان بومی نیاز به رشد دارد و این دو مثل یک ارگانیزم زنده، نیاز به مطالعه دارند. اگر روند مطالعه تا این اندازه پایین باشد آسیب جدی به زبان مادری ما نیز وارد خواهد آمد. چون عملن زبان رشدی ندارد.” جهت جلوگیری از این امر مسئولین باید سعی نمایند تقاضا در خصوص کتاب را با افزایش عرضه ی آن از طریق روش ها و گفتمان های جدید تبلیغاتی به شهروندان ارائه نمایند. برای ترغیب شهروندان بوشهری به امر مطالعه باید از همان ابتدا معلمان ساعاتی از درس را به امر کتابخوانی در مدارس اختصاص دهند و کودکان را با فرهنگ کتابخوانی آشنا نمایند. همچنین باید جذابیت در مطالعه را برای کودکان و جوانان بالا برد و آنها را به مطالعه راغب نمود. از راهکارهای دیگر می توان به افزایش تقاضا جهت خرید کتاب از طریق بیلبوردهای تبلیغاتی با جذابیت بیشتر، ترویج ایستگاه های مطالعه در سطح شهر و برگزاری نمایشگاه های کتاب با تخفیف های ویژه اشاره نمود.