«مبلمان شهری یعنی چه؟!»
هامون: مبلمان شهری، جزیی از برنامه ریزی شهری تعریف می شود و دربردارنده ی طراحی عناصر شهری، مناسب سازی، استاندارد سازی، برخورداری المان های بومی و شهری در طراحی است. اعمال و لحاظ کردن همه ی این موارد نیازمند برنامه ریزی جامع شهری است که بسیاری از نهادهای دولتی و حتا غیردولتی را موظف می کند که نسبت به طراحی، مناسب سازی و اعمال آنها در سطح شهر اقدام نمایند. در راس این هرم، شهرداری هر شهر قرار دارد. آن طور که به نظر می رسد در طراحی شهری و شهرسازی با مشکلات عدیده یی رو به رو هستیم، اما در مبلمان شهری نیز با مشکلات و نواقصات زیادی رو به رو می شویم. هر چند در این زمینه، در بخش های خدمات شهری و اجرایی مجموعه شهرداری باید سیاست گذاری های آن را برنامه ریزی و اعمال نمایند، اما در شهر بوشهر به دلیل آماده نبودن زیر ساخت ها و عدم هماهنگی های بین سازمان ها و ادرات، و عدم سیاست گذاری مناسب و استاندارد شهرداری این ناهمگونی و عدم انسجام بیشتر به چشم می خورد. در این گزارش تلاش شده تا با تحقیقات میدانی و گفت و گو با صاحب نظران این حوزه، به بخشی از مشکلات و موانع مبلمان شهری بوشهر اشاره شود.
محمدابراهیم فروزانی، معاون سابق شهرسازی شهرداری بوشهر در گفت و گو با هامون، مبلمان شهری را این گونه تعریف می کند: « مبلمان شهری مجموعه وسایلی هستند که به علل عملکردی و یا زیباشناسی در محیط و فضاهای عمومی شهری قرار داده می شود و معمولن موقت و قابل تعویض و جابجایی هستند، البته به نسبت دیگر عناصر کالبدی که سازنده منظر و فضای شهری می باشند:مانند توده های ساختمانی، نماهای ساختمان ها، فضاهای سبز، محوطه ها و کف و دیواره های مرتبط به فضاها و مکان های عمومی و یا نیمه عمومی شهری» وی در ادامه می افزاید:« مبلمان شهری به لحاظ مفهمومی مانند مبلمان خانگی نسبت به ساختمان و شهر قابل جابجایی و موقتی است و همین نکته است که در تعریف آن اصل محسوب می شود. سطل های زباله، نیمکت ها، وسایل بازی و یا وسایلی که برای عملکرد خاصی در مکان به خصوصی گذاشته می شوند مانند شیر آتش نشانی، سایه بان ها، شیر آب خوری، دکه ها و غرفه ها، پست برق و… از جمله مبلمان شهری می توان محسوب کرد.»
فروزانی در پاسخ به این پرسش که وضعیت مبلمان شهری بوشهر در سال های اخیر را چه گونه ارزیابی می کند، گفت:« نه در بوشهر که در تمامی شهرهای ایران از یک آشفتگی بالا در زمینه مبلمان شهری رنج می بریم که به علت آشفتگی و چندگانگی در زمینه سیاست گذاری و اجرای این بخش می باشد. بخش عمده ای از آنچه طبق تعریف، مبلمان شهری است اساسن توسط شهرداری برنامه ریزی، اجرا و مدیریت نمی شود مانند بخش هایی از مبلمان که مربوط به دستگاههای سرویس دهنده شهری است. بنابراین در این موضوع می توانیم بگوییم نه در کل شهر و نه حتا در درون شهرداری ها ما یک مدیریت واحد برای برنامه ریزی و اجرا نداریم.»وی خاطر نشان کرد:«در شهرداری ها این بخش کلن در بخش های خدمات شهری و اجرایی برنامه ریزی و اجرا می شود (البته اگر برنامه ای وجود داشته باشد که معمولن ندارد) به همین علت در خود مرکز کشور به علت بی برنامگی، عدم وجود مدیریت واحد، و ساختار های سازمانی معیوب و عقب مانده شاهد بیشترین ناهنجاریهای بصری در زمینه مبلمان شهری هستیم.»
سهم گروه های اقلیت مدنی از مبلمان شهری کجاست؟!
به دلیل همین ناهماهنگی و عدم اعمال سیاست گذاری های مصوب شده و آشفتگی در مدیریت و نظارت پروژه های شهری در شهرداری و نهادی های مرتبط، آسیب های بی شماری متوجه مبلمان شهری بوشهر به طور خاص شده است. به عنوان مثال در ماده دوم قانون جامع حمایت از معلولین، مصوب اردی بهشت ۱۳۸۶ مجلس شورای اسلامی آمده است: «کلیه وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند در طراحی، تولید و احداث ساختمان ها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل نمایند که امکان دسترسی و بهره‌مندی از آنها برای معلولان همچون افراد عادی فراهم گردد.تبصره ۱: وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات و شرکت‌های دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند جهت دسترسی و بهره مندی معلولان، ساختمان‌ها و اماکن عمومی، ورزشی و تفریحی، معابر و وسایل خدماتی موجود را در چارچوب بودجه های مصوب سالانه خود مناسب سازی نمایند.تبصره ۲: شهرداری‌ها موظفند از صدور پروانه احداث و یا پایان کار برای آن تعداد از ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابری که استانداردهای تخصصی مربوط به معلولان را رعایت نکرده باشند خودداری نمایند. تبصره ۳: سازمان بهزستی کشور مجاز است بر امر مناسب‌سازی ساختمان‌ها و اماکن دولتی و عمومی دستگاههای مذکور در ماده فوق نظارت و گزارشات اقدامات آنها را درخواست نماید.»
متاسفانه آن چه که ما در سطح شهر بوشهر می بینیم، هیچکدام از موارد یاد شده در کلیت مبلمان شهری بوشهر اعمال نمی شود، و این بخشی از جامعه را برای حضور اجتماعی مستمر و مستقل و مناسب در سطح اجتماع دور نگه می دارد. متاسفانه عدالت اجتماعی در مبلمان شهری به هیچ روی دیده نشده است.
در بلوار طالقانی معابر عمومی و پیاده روها برای افراد معلول و ویلچرسوار نه تنها مناسب سازی و استاندارد سازی نشده بود، که حتا برای کودکان و افراد سالمند نیز نامناسب است. عدم سطح شیب دار، برخورداری از سطوح ناهمگن کوتاه و بلندی، سد و معبر عوامل فیزیکی و اجسام سخت در معابر و … از موارد و موانع جدی برای حضور افراد ویژه و خاص می باشد. همان طور که در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان نیز به مساله مناسب سازی اشاره شده، متاسفانه مکان های عمومی مثل معابر، بانک ها، فضاهای سبز، نوار ساحلی بوشهر و ادارات فاقد این مناسب سازی است.
فروزانی در رابطه با وضعیت مبلمان شهری بوشهر، ویژه گروه های اقلیت مدنی معتقد است:«چون در وضعیت امتناع برنامه ریزی برای مبلمان شهری هستیم در عمل نمی توان هدف گذاری خاصی نیز در این وضعیت برای گروههای هدف توقع داشت. البته اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کنیم شهرداری بوشهر در بخش های مختلف مثل بهبود وضعیت پیاده روها، نوع کف سازی، کنترل ساختمان های عمومی برای داشتن شرایط مناسب تر برای گروههای آسیب پذیر، قدم های خوبی در ۱۰ سال اخیر برداشته اما بدون شک با استانداردهای جهانی فاصله بسیاری داریم.»
عباس جاودانی، کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری نیز بر این باور است:«مبلمان سالمندان و معلولین در بوشهر وضعیت نامناسب و نامشخصی دارد.آنچه مشخص است متولیان شهر همه را به یک چشم می بینند وفکرمی کنند مثلا پارکی که ساخته شده از نیمکت آن همه می توانند استفاده کنند. در صورتی که اینطور نیست و نیمکت کودک، سالمند، معلول و جوان متفاوت از هم می باشد.» وی متذکر می شود«لازم است مطالعه ای جدی در رابطه موضوع مبلمان شهری برای گروه های مختلف جامعه به ویژه معلولین، کودکان و سالمندان جامعه توسط کارشناسان و نهادهای شهری انجام گیرد»
ضروری به نظر می رسد که بسترسازی مناسب مبلمان شهری ویژه گروه های اقلیتی می توانند در بهره گیری از نیروهای اجتماعی که کمتر در سطح جامعه فعالیت فیزیکی دارد، یاری بسیاری نماید و جامعه را بانشاط و پویایی بیشتری مواجه کند. بی شک رعایت ماده ی دوم قانون جامع حمایت از حقوق معلولان می تواند موجبات حضور اجتماعی، استقلال یافتگی و رفع مشکلات حقوقی و اداری آنها شود. در این میان نقش رسانه ها، تشکل های مدنی و غیردولتی، سازمان بهزیستی، شهرداری، شورای شهر و تشکل های صنفی سالمندان، بازنشستگان و معلولین در اجرایی کردن بهبود وضعیت مبلمان شهری برجسته به نظر می رسد.
«سکته» در مبلمان شهری بوشهر
اقلیت دیگری که در مبلمان شهری بوشهر به شدت به چشم می خورد، ساکنین مناطق پیرامونی و حاشیه یی است که متاسفانه در برنامه ریزی شهری، توجهات مبلمان شهری و مشارکت پذیری نقش چندانی برای آنها ترسیم نشده است. جا دارد که به طور جدی در سیاست گذاری های شهری جایگاه آنها مورد بازبینی واقع شود.
اسماعیل حسام مقدم- جامعه شناس و عضو پیوسته انجمن جامعه شناسی ایران- در این باره می گوید:«مبلمان شهری بی توجه به مناطق پیرامونی و حاشیه های شهر بوشهر (در محلاتی چون تنگک ها، سرتُل، صلح آباد و…)، مدیریت متمرکزگرای مبلمان شهری در بوشهر، همواره آن چه را که تعریف نموده، در قسمت مرکزی شهر قرار گرفته و همواره همه توجه و تمرکزها به همین مناطق مرکزی رفته است.»
عباس جاودانی نیز می گوید:« متاسفانه بندر بوشهر ازنظربافت شهری دچارآشفتگی و عدم انسجام درنقشه شهری روبروست. محلات حاشیه ای شهر مانند هلیله، تنگک،سرتل و… تنها از نظر جغرافیایی جزء شهر بوشهر محسوب می شوند اما در پازل برنامه ریزان مدیریتی بوشهرقرار ندارند.» این کارشناس برنامه ریزی شهری بر این باورست چنین رویکردی به این بخش از شهر باعث شده تا فاقد مبلمان شهری مناسب باشند. در این شهرگزینشی به موضوع مبلمان توجه شده و بنابرین عدالت مبلمانی رعایت نشده است. مثلن کوچه های محلات یادشده هنوز فاقد آسفاات هستند یا فضای بصری درهمی دارند و به جز کاربری مسکونی (سکونت گاه) که آن هم جای بحث دارد، از سایر کاربری ها (ورزشی یا فضای سبز)خبری نیست.»
ابراهیم فروزانی نیز معتقد است:«هلیله در محدوده قانونی شهر بوشهر محسوب نمی شود. تنگک ها هم به عنوان سکونت گاه های در حریم ۱۰ کیلومتری نیروگاه از سال ۸۴ دارای طرح شهری تفصیلی و دارای مشکلات بسیارعدیده ای به عنوان بافت های حاشیه ای و مساله دار هستند که بسیار اساسی تر و جدی تر از بحث مبلمان شهری است.»
حسام مقدم اعتقاد دارد: در راستای متوازن ساختن مدیریت و ساماندهی مبلمان شهری در بوشهر باید توجهی نیز به مناطق پیرامونی شود. چون بر این باورست عدم توجه به این مناطق، مبلمان شهری را با «سکته» و «لُکنت» در فضای شهری همراه می کند»
سرانه ی فضاهای سبز بوشهری ها چه قدر است؟!
فضای سبز و پارک های بازی و پارک های محله ای نیز از مواردی است که در مکان یابی و جانمایی آن در سطح بوشهر از عدالت اجتماعی مناطق گوناگون آن برخوردار نشده اند. فضاهای سبز و پارک های محله یی، فضاهای عمومی هستند که باید برای همه ی اقشار جامعه حضور اجتماعی آنها را فراهم کرد.
عباس جاودانی در باره وضعیت فضاهای سبز و پارک های بوشهر می گوید:«سرانه کاربری فضای سبز در شهر بوشهر دومترمربع که از رقم استاندارد آن در کشور(۷ تا۱۲ مترمربع)و جهان بسیار کمتر می باشد.البته بخشی از مشکلات فضای سبز بوشهرمربوط به اقلیم آن می باشد.اما از نظرسرانه اختصاصی ما دچار مشکلاتی مدیریتی هستیم. مثلن سالها در تبلیغ پارک لیان بعنوان فضای سبز نمونه در خاورمیانه از آن اسم می برند اما آنچه مشخص است پیشرفت قابل توجهی نداشته وهنوز مردم وعده تکمیل آن را از مسئولین می شنوند.» این کارشناس حوزه برنامه ریزی و جغرافیای شهری می گوید:«ناهماهنگی بین کاربری فضای سبز وسایر کاربری ها مثلن با کاربری فرهنگی و هنری دیده می شود. در روزگاری که مرتب گفته می شود سرانه مطالعه در کشور، استان و بوشهر پایین است می توان با تخصیص بخشی از فضاهای سبز شهر به محیطی دلنشین برای کتاب خانه و کتاب خوانی استقبال ازاین فضا را بیشتر نمود. نورپردازی مناسب که امروزه فضای بصری خوبی به مبلمان شهر می دهد در پارک های بوشهرتوجه نشده است. پارک شغاب که استقبال خوبی هم از آن می شود از نور کافی برخوردارنیست.»
وی در ادامه می افزاید:«پارکینک خودرو که موضوعی مهم در امر برنامه ریزی شهری است در شهر بوشهرهنوز بلا تکلیف است. فضاهای سبز و پارک های شهر بوشهر به جز درساحل بوشهر فاقد مکان مناسب جهت پارک خودرو می باشند که این امر کارایی این مراکزرا به حداقل رسانده است»
فروزانی نیز ضمن تاکید دوباره بر نبود یک سیستم برنامه ریزی شده و کارآمد در شهرداری بوشهر می گوید:«یکی از دلایل کم کاری در سامان دهی وضعیت پارک های شهر و توسعه ی آن این است که معاونت عمرانی که بیشتر باید به امور اجرایی پروژه ها بپردازد و برای مدیریت اجرایی پروژه ها برنامه ریزی کند، عملن وظیفه تعریف و برنامه ریزی و طراحی پروژه ها را نیز به عهده گرفته و دارای ارتباط سیستماتیک با حوزه شهرسازی، برنامه ریزی و بخش های بهره برداری کننده مانند سازمان پارک ها، حوزه معاونت خدمات شهری، زیباسازی، سازمان فرهنگی و … نمی باشد. به عبارتی هنوز در خود شهرداری ما یک مدیریت یکپارچه و سیستماتیک نداریم. عملن اعتنایی به برنامه های قانونی و جاری نمی شود و پروژه ها به صورت شخصی و سلیقه ای توسط شهرداران، اعضای شورا و یا کسانی که برآنها نفوذ دارند، تعریف و اجرا می شود.»
معماری، پاشنه آشیل دیگر مبلمان شهری بوشهر
با توجه به محلات باقت قدیم و محلات بافت جدید و یا مدرن در بوشهر، ساخت و ساز و معماری بوشهر را به پیچیدگی بیشتری در برنامه ریزی و مبلمان شهری مواجه کرده است و گاه بافت تاریخی بوشهر را در معماری و مبلمان شهری رایج در بوشهر به حاشیه رانده است. از دیگر سو علاوه بر این بی توجهی و بی اهمیتی نزد معماران و مهندسین و مشاورین معماری و شهرسازی، شهرداری نیز گاه خود دست به تخریب منازل باقت قدیم بوشهر می زند، که در روزها و ماه های اخیر از سوی فعالین مدنی و دوستداران میراث فرهنگی هشدارها و بیانیه هایی زیادی را شنیده و خوانده ایم. برخی از صاحب نظران اعتقاد دارند می تواند از ساختار معماری بافت قدیم بوشهر در ساختمان سازی های امروزه نیز بهره گرفت و شهر را از المان های بومی و هویت های فرهنگی و اجتماعی اقلیمی اش تهی نساخت.
محمد ابراهیم فروزانی درباره ی آسیب شناسی معماری در بوشهر در گفت و گو با هامون می گوید:« آسیب های معماری در بوشهر همان هاست که در کل کشور دچار آن هستیم با این تفاوت که در شهرهای بزرگ کشور به علت سودآوری بالاتر و تقاضای برای ساختمان های با کیفیت بهتر چه در زمینه طراحی و چه در زمینه اجرا، شاهد ساخت و ساز به نسبت لوکس تری هستیم. البته تلاش شهرداری، سازمان نظام مهندسی و سازمان مسکن و شهرسازی در سال های اخیر این بوده که به نسبت توان خود و ظرفیت های شهر به لحاظ عوامل ساخت و عوامل اقتصادی به استانداردهای بالاتری برسیم که گمان می کنم اگر وضعیت امروز را با ده سال گذشته مقایسه کنیم حتمن شاهد تغییرات زیادی هستیم. ضمن آنکه در صورتی که بوشهر را با شهرهای هم ردیف خودش با جمعیت حدود ۲۰۰ هزار نفر در کشور مقایسه کنید متوجه خواهید شد که ما از بسیاری از شهرها با فاصله زیادی جلو هستیم. اما نباید فراموش کنیم که معماری ما در کل ایران در یک وضعیت در حال گذار و بحرانی است؛ همانطور که متاسفانه عملن در قوانین و نظام برنامه ریزی امروز کشور چیزی بنام شهرسازی بدان گونه ای که در دنیا جریان دارد، اساسن در ایران تعطیل است»
فروزانی معتقد است:«معماری و شهرسازی در ذات خود اموری فرهنگی و اجتماعی هستند. این مقولات ثمره تمدن و تمدن سازی است و چیزی نیست که با یک نگاه تکنیکال و مهندسی صِرف بشود رفت آنها را از جایی وارد کرد و مردم را وادار به پذیرش آن نمود. البته دولت های ملی و محلی از جمله شهرداری ها در فرآیند ارتقا معماری و ساختار شهرها نقش دارند اما این نقش تنها در کنار مشارکت همه جانبه مردم در قالب بخش خصوصی سرمایه گذار و عموم مردم به عنوان شهروندان در ایجاد خواست و نیاز(تقاضا)، برنامه، طرح، اجرا، حفاظت و نگهداری و باززنده سازی و بازآفرینی ممکن است.»
البته نقش معماری و ساخت و سازها در مبلمان شهری، بسیار برجسته است و چند عوامل انسانی و گروه های متخصص شهری در تدوین و تبیین اصول معماری شهری درگیر و دخیل هستند، که نیازمند آن هست که معماران، شهرسازان و مدیران شهری مرتبط با شهرسازی و معماری نیز در گفت و گو شرکت کنند، که امیدواریم در مجال دیگری به طور اخص به این مهم بپردازیم.
و چند مورد دیگر…
در زمینه ی مبلمان شهری، پارادایم ها و نمونه های دیگر نیز مهم و برجسته هست. زیباسازی، تبلیغات شهری، نبود عوامل مخلل در رفت و آمد و یا سد و معبر عابرین، و … نیز در مقوله ی مبلمان شهری می گنجد. مثلن نمادهای راهنمایی و رانندگی که برای راهنمایی عابرین پیاده و یا رانندگان بکار برده می شود، گاهن در جانمایی ها و مکان یابی دچار مشکل هستند. گاه همین علایم رانندگی و یا تابلوهای تبلیغاتی خود بدل به مشکل می شوند. نمونه های بسیاری از تابلوهای علایم رانندگی و تبلیغاتی در شهر دیده می شود که برای عابرین پیاده سد و معبر ایجاد کرده اند. (بنگرید به تابلوی تبلیغاتی خیابان روبه روی مجتمع پزشکی پارس) یا در بلوار طالقانی و خیابان های دیگر، کف پوشی معابر طوری طراحی و چیدمان شده است، که موزاییک های اطراف درختان از هم پاشیده شده، که علاوه بر نازیبایی منظره، به لحاظ ایمنی نیز برای عابرین مشکل ساز است.