اشاره: انجمن هامون در راستای عمیق تر نمودن تحلیل جامعه مدنی در جوامع مسلمان، در حال ایجاد نمودن برخی گفت وگو ها می باشد، گفت وگوهایی با دین پژوهان و اندیشمندان حوزه اسلام را سامان می بخشد. در ادامه گفت وگوهایی که با دکتر سیدمحمدمهدی جعفری و حجه الاسلام شیخ احمد رزمجو انجام دادیم، حال با محمد زارع بوشهری؛ دین پژوه، مدرس در حوزه علمیه قم و یکی از موسسین حوزه علمیه برازجان، گفت وگویی مکتوب را به انجام رسانده ایم. گفت وگو با این دین پژوه را با هم می خوانیم.
هامون: تعریف خود را از جامعه مدنی بیان نموده و وضعیت کلی آن را در جهان معاصر مورد ارزیابی قرار دهید؟
واژه جامعه مدنی در قرن ۱۸ میلادی بعد از نظریه «قرارداد اجتماعی» وارد اندیشه سیاسی شد البته ریشه تاریخی مفصلی دارد که موضوع این مصاحبه نیست. ورود مباحث مربوط به آن به جهان اسلام و خاورمیانه نیز اواخر قرن ۱۹ می‌باشد. حال به چه انگیزه و توسط چه کسانی مجال دیگری می‌خواهد. در جوامع در حال توسعه و سایر نقاط جهان با تلاشهای متفکران زمینه‌های جدی تحقق جامعه مدنی البته با گونه‌های متفاوت در حال شکل‌گیری است. هرچند مقاومت‌های نیز صورت می‌گیرد. شاید نتوان تعریف دقیقی از جامعه مدنی ارائه کرد مانند بسیاری از مفاهیم دیگر که تعریف واحدی ندارد بویژه اینکه خواستگاه این واژه جهان غرب است. هیچ ایرادی ندارد که آن را بومی سازی کرد و تعریف متناسب با باورهای خود از آن ارائه داد. اگر بپذیریم که ریشه جامعه مدنی مورد نظر مدینهالنبی است مدار و محور آن فکر و فرهنگ اسلامی خواهد بود، بنابرین« تشکیل سازمانهای مردم نهاد NGO و موسسات غیر انتفاعی NPO برای مشارکت های عمومی و حق تعیین سرنوشت و پیگیری حقوق خود با تعهد نسبت به آموزه‌های دینی و فرهنگ اسلامی» می تواند تعریف اینجانب برای جامعه مدنی باشد.
هامون: آیا ایده ی جامعه مدنی در گستره ی جغرافیایی و تاریخی اسلام و مسلمانان قابل ردیابی است؟ به چه تجربه های موفقی در جهان اسلام در رابطه با جامعه مدنی می توان اشاره کرد؟
با تعریفی که ارائه شد می‌‍‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود به موار‌دی اشاره کرد مثلا پس از ورود پیامبر مکرم اسلام به مدینه همان سال اول و هنگام مستقر شدن به بنای مسجد به عنوان محور فعالیت‌های مردم و تأثیر آنها در سرنوشت خود پرداخت، یا برای حفظ منافع ملی میان دو جریان فعال در مدینه یعنی مهاجر و انصار برادری ایجاد کرد تا وحدت درونی شکل بگیرد و در سطح بالاتری اقدام به نوشتن عهد نامه یا به اصطلاح قانون اساسی زدند که حقوق اقلیت‌های مدینه به رسمیت شناخته شد البته با تعهد متقابل آنها نسبت به جامعه اسلامی. و نمونه‌های دیگری که صرف نظر می‌کنم.
هامون: چه آموزه های مدنی را در اندیشه های دینی – اسلامی می توان مطرح کرد؟
دستورات نبی مکرم اسلام(ص) و پیشوایان معصوم (علیم‌السلام) مشحون از چنین آموزه‌های است، بارز‌ترین آن عهد‌اشتری(عهدنامه مولا‌یم علی- علیه‌السلام- به مالک اشتر) است که نکات بی‌نظیری را در بر دارد. شهروندان را صاحب حق تعیین سرنوشت دانستن، حکومت را خدمت‌گذار مردم و پاسخگو شمردن، انسان را بما هو انسان مکرم یاد کردن، نفی خود‌کامکی و نکات مهم دیگری که می توان برشمرد که همه ناظر به آموزه‌های مدنی است .
هامون: نقش پذیری و مسئولیت پذیری مساجد و انجمن های مذهبی را در روند بسط جامعه مدنی چه گونه ارزیابی می کنید؟
مساجد و انجمن های مذهبی می‌تواند با بهنگام سازی فعالیت‌های خود نقش محوری در روند بسط جامعه مدنی با تعریفی ارائه شده داشته باشد.
هامون: نظر شما درباره ی حضور تشکل های غیردولتی (NGO)ها و فعالین حوزه فرهنگی و مدنی استانی و شهرستانی در مساجد چیست و چه گونه رابطه‌یی می‌توانند فعالین جامعه مدنی با مساجد و فعالین حوزه ی آن داشته باشند؟
سئوال بسیار خوبی است. این نوع تشکل‌ها اتفاقا نباید بی ارتباط با مساجد باشند، اگر بنای تشکل‌های غیردولتی مطالبه حقوق عمومی و نمایان کردن آن است حضورش در محل اجتماعات مردم لازم است. مسجد است که محل حضور سلایق گوناگون و طبقات مختلف اجتماعی است. و با همکاری متقابل می‌تواند مؤثر در بسط جامعه مدنی باشد.
این مهم را در شهرستان های استان بوشهر در پیوند جامعه مدنی و مساجد چه‌‍گونه ارزیابی می کنید؟
آمار اسمی فعالیت ۶۰۰ تشکل مردم نهاد در استان اگر بخشی از آن فعال باشد به نظرم ارتباط و پیوند آنها با وضع ایده آل فاصله دارد و باید تلاشهای بیشتری از سوی دو طرف انجام شود.
هامون: ویژگی ها و کارکردهای جامعه مدنی را در جوامع اسلامی خاصه در ایران چه گونه ارزیابی می بینید؟
در سایر کشورهای اسلامی به جز ایران نمی‌توان کارنامه موفقی ارائه داد اصولا وضعیت حاکم در کشورهای دیگر به گونه‌ای است که کارکرد بسیار کندی دارد، در ایران موضوع کاملا متفاوت است جامعه در این خصوص کارکرد قابل قبولی دارد.
هامون: در جوامع اسلامی مثل ایران، تهدیدات و چالش های فراروی جامعه ی مدنی چیست و چه گونه می توان از آن عبور کرد؟
مقاومتی که در مقابل تشکیل و توسعه تشکل‌های مردم نهاد به دلائل مختلف صورت می‌گیرد از یک سو و شفاف عمل نکردن تشکل‌ها از سوی دیگر و احیانا عدم رعایت هنجارهای جامعه از چالش‌های فراروی جامعه مدنی است.
هامون: با توجه به نمونه معاصر پذیرش جامعه مدنی در ایران که می‌توان دولت آقای سید محمد خاتمی را به عنوان نمونه مثال آورد. به گونه‌یی که دولت آقای‌خاتمی حامی گفتمان جامعه مدنی و ترویج شکل گیری نهادهای مردم نهاد بود. به عنوان یک نمونه ی معاصر چه قرائت و بازخوانی یی از وضعیت جامعه‌ی مدنی در این دوره‌ی مشخص تاریخی از سال ۷۶ تا ۸۴ (دوره‌ی ریاست جمهوری آقای خاتمی) دارید؟
تلاشهای ایشان آغاز خوبی بود که دچار خمود و جمود شد، یعنی همه جریانها در دوره فوق فعال شدند هیجان بسیاری ایجاد شد تشکل‌های مختلفی ایجاد گردید ولی مع‌الاصف آنچه باید می‌شد نشد و آنچه شد نباید می‌شد. برخی تلاش کردند با تعریف غربی جامعه مدنی این گفتمان را پیش ببرند، باز تعریف سید متفکر که منشأ جامعه مدنی مورد ادعای خود را مدینهالنبی اعلام کرد مورد بی مهری جریانهای سکولار و تندرو فعال در آن عرصه قرار گرفت. و برخی جریانهای مخالف ایشان هم از این فرصت استفاده کرد و با جمود بر تفکر خود این ایده که می‌توانست زمینه توسعه و پیشرفت را فراهم کند به سمت خمود سوق داد!
هامون: برخی بر این باورند که جوامع اسلامی پذیرای جامعه مدنی با وجه غربی آن نیستند، اما تاکیدی که جامعه مدنی در دفاع از حقوق اقلیت ها و صداهای خاموش مثل (آزادی زنان، دفاع از حقوق اقلیت های دینی، اقلیت های مدنی(کودکان، سالمندان، بیماران، زنان و… ) ) و توجه ویژه به زندگی بهتر این جهانی دارد؛ چه گونه می توان به همزیستی مسالمت آمیزی با دین و آموزه های دینی/ اسلامی برآمد؟
در حقوق انسانی و هنجارهای پذیرفته شده که با فطرت بشریت سازگار است و تحت تأثیر تبلیغات کاذب بر جامعه بشری تحمیل نشده‌است اختلافی نیست، اتفاقا صدای جامعه مدنی با تعریف گفته شده در دفاع از حقوق موارد فوق‍‌الذکر رساتر از آنهاست اختلاف در نادیده انگاشتن ارزشهای هر جامعه است. با تعریف پیش گفته قطعا همه وجه غربی جامعه مدنی قابل پذیرش نیست. اسلام نظام حقوقی مستقلی دارد که به مراتب وسیع تر از مدعای غرب است و نیازی به دست درازی به سوی آنها نیست! مثالی که ابتدای مصاحبه بیان شد در خصوص حقوق اقلیت‌ها گویای همین ادعا است. دین برای زیستن است هم زیستی مسالمت آمیز با دین به نظرم سئوال درستی به نظر نمی‌رسد! دین غیر از زیستن متمدنانه نیست
هامون: برای همکاری و ارتباط بیشتر فعالین مدنی با جامعه ی سنتی، چه گونه می‌توان ایده‌ی بومی سازی جامعه مدنی را اجرایی کرد؛ اگر این امکان وجود دارد برای دست یازیدن به این مهم حاملان فرهنگی و مدنی (روزنامه نگاران، اساتید دانشگاه، فعالین تشکل های مدنی) دقیقن چه گونه می توانند به این بومی سازی جامعه ی مدنی دست یابند و شما چه گونه برنامه یی را پیش روی فعالین مدنی قرار می دهید؟
با بومی سازی تعریف جامعه مدنی، تعیین چارچوب‌های جامعه مدنی بومی و پذیرش آن از طرف گروهای مرجع، سپس نشر و اشاعه آن می‌توان مسیر را برای فعالیت بهتر هموار کرد.
هامون: نقش امامان جماعت مساجد در پیشبرد جامعه مدنی بی شک در تعامل با فعالین مدنی بسیار تاثیرگذار و مهم است. به نظر شما با شناختی که شما از محیط‌های مساجد شهرستان و استان دارید؛ برای استفاده از ظرفیت‌های موجود و نهفته در فعالین مدنی و تشکل های مردم نهاد استقبال نشان می‌دهند؟
بنده در دوره سید متفکر، دو سال(۷۶-۷۸) متصدی امور مساجد ارشاد شهرستان بودم همان زمان تلاش جدی بود برای ایجاد کانون‌های فرهنگی‌هنری در مساجد، شاید بتوان این نوع کانون‌ها را در شمار تشکل‌های مردم نهاد قلمداد کرد به حدی استقبال از ناحیه مساجد بود که از ناحیه استان به دلیل ارسال تقاضاهای زیاد مورد سئوال قرار گرفتم. بی شک امامان جماعت در همکاری و همراهی با فعالیت مدنی در چارچوب تعریف پیش گفته همکاری خواهند داشت.
هامون: وضعیت فعالیت های فرهنگی و مدنی در استان بوشهر را چه گونه ارزیابی می کنید؟
استان استعدادهای نهفته فراوانی دارد وضعیت فعلی کافی نیست و نمی‌تواند قابل قبول باشد.
هامون: در جامعه مدنی و تشکل های مدنی استان بوشهر چه چیزهای غایبی وجود دارد که برای پیشرفت جامعه ی مدنی باید مورد توجه قرار گیرد؟
هنوز نهادهای مردم نهاد مؤثر جای آنها خالی است، تشکل‌های که بتواند فارغ از دغدغه‌های جریانی و جناحی به آشنا ساختن جامعه با حقوق خود و اجتماع تلاش نماید. از باورها و ارزشها فراتر نرود و بجای حل مشکل بر مشکلات اجتماع نیفزاید!