آخرین سه شنبه ی اردی بهشت ماه، در تاریخ ۳۰ اردی بهشت ماه ۱۳۹۳ عصرانه فرهنگی «هامون» به مانند سه شنبه های پیشین در دفتر هفته نامه اتحادجنوب برگزار شد. موضوع این نشست اختصاص به «درآمدی بر تفکر انتقادی یا اینکه چگونه نقد کنیم؟»، با ارایه ی حسین پاپری و حسین باقری داشت که البته حسین باقری حضور نداشتند.
پاپری، در ابتدای صحبت های خود گفت: «آن چه در این جا در باب درآمدی بر تفکر انتقادی» مطرح می کنم و مطالبی را نیز به نقل خواهم گفت؛ برگرفته از کتاب «درآمدی بر تفکر انتقادی» نوشته ی حسن قاضی مرادی می باشد. وی در ادامه به نقل از قاضی مرادی تعریفی از «تفکر انتقادی» ارایه کرد و گفت: «بر سر تعریف انتقادی توافق و اجماع عمومی وجود ندارد، علت اصلی آن این است که تفکر انتقادی، شیوه ی تفکر در همه ی عرصه های علوم، از علوم دقیقه و تجربی تا انسانی و فلسفه و هنر است» پاپری در ادامه گفت: یکی از تعریف هایی که نویسنده کتاب «درآمدی بر تفکر انتقادی» ارایه داده، این تعریف است:«تفکر انتقادی روند داوری هدف مند و خودتنظیم گر است. این روند بررسی مستدلی را نسبت به شواهد و مدارک، زمینه، مفهوم پرداری ها، باورها، روش ها و معیارها فراهم می آورد.»
ارایه دهنده ی بحث در ادمه به اهمیت و ضرورت تفکر انتقادی در زندگی پرداخت و گفت: «به باور مصطفا ملکیان؛ نواندیش دینی معاصر ایران؛ همه روزه در معرض بمباران اطلاعات قرار می گیریم و اگر بخواهیم زیر آوار این اطلاعات دفن نشویم، چاره ای جز این نسست که جنگل کلام ها و اندیشه ها را هرس کنیم. چرا که اگر نتوانیم در این جنگل، اندیشه ها را هرس کنیم و بشناسیم، حداقل باید بتوانیم اندیشه های کاذب را قطع کنیم.» وی در ادامه به نقل از ملکیان، افزود: «درباره ی هر نکته یی نظرات و نظریات کاذب وجود دارد و ما نمی دانیم کدام یک از این نظریات کاذب است و کدام صادق؟!» وی در ادامه نقل کرد: «پس روح ما زیر این همه آوار اطلاعات و اندیشه که راه پس و پیش خود را در آن نمی شناسیم می میرد؛ اما در اینجا «تنفکر انتقادی» می تواند، جنگل اندیشه هایی که بر ما عرضه می شود و ذهن ما را به یک نوع سرگرمی یا سردرگمی می کشاند، هرس کند.»
پاپری در ادامه «تفکر انتقادی» را دارای اصولی دانست و برخی از آنها،از جمله «جسارت و پایداری در اندیشه ورزی، خودانگیختی در تفکر، مشارکت فکری (هم اندیشی)، شکاکیت» را بر شمرد و خاطرنشان کرد:«پرسش گری قلب تپنده ی تفکر انتقادی و نقطه ی آغازین آن است.» در این جا اسماعیل حسام مقدم؛ کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی به جسارت در نقد کردن و پرسشگری اشاره نمود و یادآور شد که جریان نقد و پرسشگری در دوران روشنگری به امری مساله مند و حساس مورد توجه قرار گرفت آن چنان که ایمانوئل کانت؛ فیلسوف آلمانی، در رساله ای که درباب «روشنگری چیست؟» نوشته است؛ بیان داشته که قرار گرفتن در دوران روشنگری به معنای از کودکی و صباوت درآمدن هست و به گونه ای جسارت پرسشگری را پیدا کردن و به بالغی رسیدن انسان هست. لذا بی شک ریشه بحثهایی که چه پاپری و چه قاضی مرادیداشته اند، به کانت و اندیشه هایش درباب دوران روشنگری برمی گردد.
حسین پاپری سپس به طور جداگانه هر یک از اصول تفکر انتقادی را عنوان و تشریح کرد:
برخی از اصول تفکر انتقادی:
ا- جسارت و پایداری در اندیشه ورزی و تشخص فردی:
جسارت فکری به معنای در افتادن با موضوعات و مسایل پیچیده، غامض، گُنگ، نامفهوم، دشوار و اضطراب آور است. پذیرش مخاطره ی اشتباهات و نترسیدن از اشتباه کردن است. جمع آوری داده ها و اطلاعات، تفسیر و تحلیل آن ها، نقد آن توسط خود و دیگران و سپس اعلام نظر نهایی.
پایداری فکری به معنای سرعت بخشیدن به روند تفکر و ایستاده گی در برابر سرخورده گی، استیصال و ناامیدی از رسیدن به شناخت است. و در ضمن شخصی که در تلاش به دست یازیدن به پایداری فکری است، سعی می دارد با موضوعات پیچیده و گسترده و به معنای تا به آخر بودن در عرصه ی تفکر دست و پنجه نرم کند.
۲- خودانگیخته گی در تفکر:
خودانگیخته گی فکری، تلاش دارد برای رسیدن به داوری برآمده از تفکر خویشتن، نفی دنباله روی و پیروی فکری از دیگران بدون قدرت استدلال و پردازش است. خودانگیخته گی فردی به معنی مستقل از دیگران اندیشیدن نیست. اندیشیدن در انزوا و تنهایی و قطع ارتباط با دیگران به «خودرایی» می انجامد. خودانگیخته گی فکری، با هم اندیشیدن است نه مثل دیگران اندیشیدن است!
۳- مشارکت فکری و هم اندیشی:
تفکر انتقادی با هم اندیشی است، تلاش توام با همکاری و غیررقابتی است. مشارکت فکری بر پایه این دریافت فلسفی است که جهان کل یک پارچه یی است که اجزا آن در ارتباط با هم اند. بازتاب این دریافت در عرصه ی تفکر چنین است که داوری ها و عقاید گوناگون افراد و گروه های متفاوت درباره ی موضوعات یک سان، به عنوان داوری های جزیی می توانند در ارتباط با یک دیگر به درک همه جانبه تر یا کُلی تر از آن ها بیانجامد. اصل مشارکت بر زمینه ی شناخت و پای بندی به تکثرگرایی فکری ممکن می شود.
۴- شکاکیت/ شک ورزی:
در تفکر انتقادی شکاکیت به معنی شک اندیشی و ایجاد پرسش اشت و نه به معنی طرد و نفی کردن. شکاک، فردی است که نظر و داوری را ترجیح می دهد که مستدل، منطقی و قابل بازنگری باشد؛ نه آن هایی که موجب دلخوشی، آرامش و تسلی خاطر اوست. برای شکاک هیچ نتیجه و داوری قطعی نیست و هر ادعا و نظر را متناسب با اعتبار منطقی اش فقط به طور موقتی می پذیرد. شکاک به معنی همه چیز شک کردن و به ایده تردید نگریستن و به این معناست که هیچ داوری کلام و داوری آخر نیست. شکاک از دام های عقل و عاطفه برای خودفریبی و دیگرفریبی آگاه است و او به شدت علیه فریب خورده گی ایستاده گی می کند. برای این که بدانیم به داوری و عقیده ای می توان اعتماد کرد یا باید به ان تردید کنیم. مهم ترین این عامل شک نیز، «پرسش گری» است. نمایش اصلی و عملی شکاکیت از طریق پرسش گری انجام می گیرد.
دو نکته ی مهم درباره ی شکاکیت و پرسش گری:
الف- پرسش گری: پرسش گری، قلب تفکرانتقادی و نقطه ی آغازین آن است و اندیشیدن و تفکرورزی با پرسیدن و پرسش گری آغاز می شود و این سنگ بنای تفکر انتقادی است. پرسش از مستند و معتبر بودن اطلاعات، متعدد بودن منابع آن یا تک منبعی بودن، پرسش از جدید بودن اطلاعات، اهداف آن و … . عرصه ی واقعیتی که ما را به حیرت و سپس به پرسش می کشاند، از ابتدایی ترین مسایل زندگی روزمره تا گسترده ترین و ژرف ترین تحقیقات علمی و فعالیت های کلان سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را در بر می گیرد. پرسش که نشانه ی چه گونه گی پردازش داده ها و اطلاعات است به پرسشی می رسد نسبت به چه گونه گی اندیشیدن ما، نسبت به پاسخ های پیشین ما، نسبت به دلخواست ها، اهداف و آرمان های ما، پاسخ به مجموعه چنین پرسش هایی به «تفکر انتقادی» را شکل می دهد.
ب- ضرورت انصاف در تفکر انتقادی: منصف بودن در انتقادگری بسیار مشکل است. به این دلیل که ذهن آدمی به خودی خود منصف نیست؛ یعنی در مواجهه با نظر متفاوت و مخالف، تمایل اولیه اش به عنوان خطا است. ذهن آدمی تمایلی ندارد، اجازه دهد چنین مواجهه یی به انتقاد از نظر موجودش بینجامد. ذهن آدمی هم چون که بدن او همواره گرایش به حمایت از وضع موجود خود و تداوم آن دارد.
برای منصف بودن باید با این گرایش طبیعی ذهن مقابله کرد. از طریق پای بند بودن به اصول تفکر انتقادی مانند دلیری، پایداری در اندیشه ورزی، خودانگیخته گی در تفکر، مشارکت فکری و هم اندیشی و … .
در ادامه ی نشست، از سوی اعضای نشست های عصرانه ی فرهنگی «هامون» مباحثی پیرامون «تفکر انتقادی» مطرح و بررسی شد. از جمله اسماعیل حسام مقدم؛ دانش آموخته ی کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی، به این نکته پرداخت که: «گفتمان تفکر انتقادی ویژه ی دوران مدرن است و در دوره ی ما قبل مدرن، مفهوم تفکر انتقادی مطرح نبوده و در دوران مدرن است که با توجه به پیچیدگی ها، مولفه ها و شرایط خاص این دوران: نظم دموکراتیک، جامعه مدنی، کنترل و نظارت ِ نهادهای مردمی بر ساختار قدرت رسمی، افزایش مشارکت و نقش شهروندان در تعیین سرنوشت خویش و … باعث بروز و شکل گیری گفتمان تفکر انتقادی شده است.»
عبدالله قایدی؛ دانش آموخته ی زبان و ادبیات انگلیسی نیز، این پرسش را مطرح کرد که: «از آن جا که در فرهنگ ما برای القاء و اقناع طرف مباحثه و گفت و گو، همواره شعری و یا کلامی از شاعر یا فیلسوف و اندیشمندی آورده می شود و آن گاه با اتکاء به آن انتظار می رود که طرف بحث هیچ واکنش استدلالی و مقاومتی در برابر ما از خود نشان ندهد، آیا این شیوه و روش اقناع کردن مطابقت و موافقت با اصول تفکر انتقادی دارد؟» در پاسخ به این پرسش گر گفته شد: «ایرادی نیست از بزرگان اندیشه، هنر و صاحب فکری سخن یا متنی را به شاهد آورد؛ اما این که صرفن با تکیه بر آن گفته یا متن صاحب سخن، نظر دهیم و استدلال دیگران را نپذیریم، خلاف اصول تفکر انتقادی است.»
در ادامه بخشی از جمع به این نتیجه رسید که تفکر انتقادی ریشه در مغرب زمین و کشورهای اروپایی و سابقه ی تمدنی فلسفه در مردمان غرب دارد. رضا شبانکاره، روزنامه نگار و عضو شورای نویسندگان هامون نیز گفت: «نمی شود صبغه ی تفکرورزی و عقلانیت محوری را در ایران و اسلام به ساده گی نادیده گرفت.» وی در ادامه خاطرنشان کرد: «ایرانیان شاعران بسیاری داشته اند که بسیار عقل گرا و کلامی بوده اند مثل خیام؛ فردوسی، سهرودی و… که صرفن شعر به عنوان ابزاری برای پیام رسانی کلام خود در نظر داشته اند» وی افزود: « هم چنین ، بعد از گرویدن ایران به اسلام ازاوایل قرن سوم هجری قمری، تفکر اعتزالی (معتزلیون) نقش و حضور پِررنگی در مناسبات اجتماعی و تفکرورزی ایرانیان داشته است. شبانکاره افزود: «از ویژگی های مکتب معتزلی، جایگاه ارزشمند عقل گرایی، خردگرایی، اختیار و آزادی انسان است که در مقابل تفکر اشعری قرار می گیرد که نقشی به عقل گرایی و اختیار نمی دهد که ابوحامد غزالی، مولانا و حافظ را می توان اشعری دانست.» نکته ی مهم معتزلیان که مرتبط با امر تفکرورزی انتقادی است، باورمند بودن آن ها به حجت عقل و اجماع و هم چنین بکاربستن روش عقلانی تفسیر در راه های شناخت خدا، جهان و اثبات مسئولیت پذیری انسان است. وی سپس گفت: « هم چنین نکته یی که من در نزد بچه های کتابخوان حتا در حوزه ی فلسفه دیده ام، بیشتر کتابخوانی تاریخ فلسفه و آموزه های ایدئولوژیک فلسفه بوده است و نه خود ذات فلسفه ورزی و پرسش گری، که ریشه در تفکر و فلسفه ی غرب دارد. به زعم فرناندو سَوَتر در کتاب “پرسش های زندگی”؛ «کانت عقیده داشت فقط می توان چه گونه فلسفه ورزیدن را تدریس کرد نه فلسفه را. فلسفه ورزیدن یک روش است، یعنی راهی که فکر در امتداد آن سفر می کند؛ نوعی شیوه ی نگاه کردن به چیزها و پرداختن به برهان ها.» پس به گمان من آنچه ضروری است که در فلسفه و اندیشه به دنبال آن باشیم؛ مساله ی فلسفه ورزی است نه صرفن یادگیری و حفظ کردن آموزه های تئوری فیلسوفان. نکته یی که ما در مطالعه ی آثار فلسفی کمتر بدان توجه می کنیم.»
حسین پاپری نیز در نتیجه گیری از بحث به بیان دوباره این نکته بازگشت که اصل پرسشگری به عنوان قلب تفکر انتقادی مورد توجه باید قرار گیرد و این روحیه پرسشگری را در صورتی پرورش یافته می داند که از دوران مدرسه و کودکی در خانواده ها مورد توجه قرار گیرد و این توجه و اهمیت به پرسشگری به جریان اصلی و اساسی نظام آموزشی مبدل گردد. ایشان ادامه داد؛ لازمه پیشرفت و توسعه هر جامعه ای اندیشه های انتقادی و پرسشگرانه افراد و جوانان نسبت به جامعه خویش می باشد.
معرفی منابع بیشتر برای مطالعه درباره ی تفکر انتقادی:
درآمدی بر تفکر انتقادی، حسن قاضی مرادی. انتشارات دات (کتاب)
تفکر انتقادی، محمدرضا نیک فر (E_booK)
ورزیدگی در تفکر انتقادی، لارن استارک (E_booK)
تفکر انتقادی در کلاس درس / ری برینک باجن/ ترجمه ی سعید ناجی و فاطمه کیکاووسی/ نشرپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
تنفکر انتقادی از زبان مصطفا ملکیان (سخنرانی / اینترنت)
ضرورت آموزش تفکر انتقادی در مدارس (اینترنت)
نگاهی به روش تدریس مبتنی بر تفکر انتقادی (اینترنت)
راهنمای تفکر نقاد / جولاو (اینترنت)
آموزش تفکر انتقادی/ چت مایرز (کتاب)
بررسی آموزش مهارت تفکر انتقادی در ادبیات داستانی کودک (اینترنت)
موضوع نشست چهل و پنجمین عصرانه هامون اختصاص به تجربه ی زیستی انجمن مجازی دوستداران دشتستان و تحلیل آن با ارایه ی رضا حسینی، مجید کمالی پور، ساره رتبه و شاکر شکیبا دارد. این نشست روز دوشنبه مورخه ی ۵ خردادماه، راس ساعت ۱۸ در دفتر هفته نامه اتحاد جنوب واقع در خیابان دکتر شریعتی، پاساژ شهرداری برگزار می شود. شرکت عموم در نشست های عصرانه ی فرهنگی «هامون» آزاد می باشد.