پرونده ویژه هامون در باب تشکل های غیردولتی
دبیر پرونده: اسماعیل حسام مقدم
فهرست:
۱- … ادامه خواهم داد/ تاملاتی بر تجربه زیسته تشکل های غیردولتی در جامعه ایرانی/ اسماعیل حسام مقدم
۲- لیست برخی تشکلهای غیردولتی استان بوشهر/ تدوین: انجمن هامون ایران/ خردادماه ۱۳۹۳
۳- باران، بر زمین سوخته/ تاملی بر سازمان های مردم نهاد در شهرهای برازجان و بوشهر/ مهدیه امیری
۴- بازگشت به جامعه مدنی/ مروری بر عملکرد و بیان دیدگاه های تشکل های مردم نهاد مدنی شهرستان تنگستان و عسلویه/ رضا شبانکاره
۵- راه رفتن روی لبه ی تیغ/ گزارشی در باب نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدهای پیش روی سازمان های مردم نهاد۱ در شهرستان های دیّر، کنگان، عسلویه و جم۲/ قاسم تنگسیرنژاد
۶- سیکل معیوب جامعه توده ای / جامعه مدنی/ گفت وگوی هامون با حمید موذنی؛ موسس انجمن زیست محیطی سوز
۱
… ادامه خواهم داد.
تاملاتی بر تجربه زیسته تشکل های غیردولتی در جامعه ایرانی
اسماعیل حسام مقدم
صفر. دیباچه:
“خروارها امید در این جهان هست، اما نه برای ما؛ و البته همین ناامیدانند که دریچه ای تازه بر هستی می گشایند.” (فرانتس کافکا)
یک. در میانه ی گذشته ای تاریک و آینده ای مبهم:
“جامعه مدنی”؛ تنها میدان بازی در دسترسی هست که طبقه متوسط ایرانی دارد، تا سرمایه ای فرهنگی برای خود دست و پا کند. سرمایه ای که چه بسا بتواند این نهال نازک را در برابر بادهای سهمگین تمامیت خواهی حفظ نماید. در این میدان آن چیزی که به طور واقعی تری می تواند نقشی انسجام بخش ایفا نماید؛ فعالیت و کنش مدنی تشکل های غیردولتی (NGO) هست. با این همه؛ چهره “جامعه مدنی” به مانند چهره ماه (؛ ژانوس) دو شکل دارد؛ یکی آن چهره ای هست که قابل رویت و مشاهده می باشد و دیگری آن چهره ای که در تاریکی فرورفته و قابل دسترسی نیست. چهره جامعه مدنی به طور عام و تشکل های غیردولتی به طور خاص در جامعه ایرانی، در میانه تلاطمی گیر کرده و گرفتار آمده است؛ که از سویی گذشته ای تاریک را پشت سر نهاده و از سویی آینده ای مبهم را پیش رو دارد.
دو. هراس از غول عظیم الجثه دولت:
“تشکل های غیردولتی”؛ جزیی از دولت شده اند. به عبارت دیگر دولت آن چنان بزرگ، وسیع و متورم شده، که استقلال هویتی این تشکل ها به رویایی برای طبقه متوسط ایرانی بدل نموده است. وقتی قدرت بیمار هست و اعتمادش را به همه چیز و همه کس از دست می دهد، سرانجام این بیماری؛ چیزی جز قربانی شدن بی دفاع ترین ها نخواهد بود. آنچه که در این مدار مریض قدرت همواره قربانی شده؛ “تشکل های غیردولتی” بوده است. برای گریز از قربانی شدن در این میدان، متاسفانه باید به درون دولت رفت. دولت بزرگ و بزرگتر می شود، دولت به چیزی مانند غولی عظیم الجثه (؛ لویاتان) بدل می شود که در مواجهه با این غول، هر چیز کوچکی برای حفظ حیات خود می ترسد و می هراسد و خودش را ضمیمه و پیوست اش می کند.
سه. فوبیای دسته جمعی جامعه دوقطبی:
“تشکل های غیردولتی”؛ میدان ترس های دائمی و البته فروخورده شده است. بازی در میدانی که قراردادهای اجتماعی بین کنشگران مبتنی بر هراس و ترس شکل گرفته، شکل دیگری از فوبیای دسته جمعی هست. اعتماد بین کنشگران مدنی رخت بربسته و این کنشگران در بازی، نقش هایی را برعهده می گیرند که از همان ابتدا روابط بین شان به چیزی مانند خودی / غیرخودی تقلیل می یابد. معنای مشارکت را در این بازی چه کسی می تواند شرح دهد؟ کنشگران مدنی در تشکل های غیردولتی به میدانی گام نهاده اند که سرانجام اش چیزی جز فرسایش و انهدام نخواهد بود. تجربه کوتاه مدت نهادهای مدنی و شخصیت های مدنی مستقل در جامعه ایران دقیقن از همین جا به نشات گرفته است. تجربه زیسته دو ساله ای که نویسنده (به عنوان یکی از اعضای هیئت موسس انجمن هامون ایران(NGO)) با خود به همراه دارد، نشان از میدان قطبی شده و مطلق گرایانه ای دارد که هر از گاهی این منازعه را به سطح می آورد و بنیان تشکل های غیردولتی را بر باد می دهد.
چهار. اولویت استراتژی گفت وگوی مدنی بر وجود تشکل های مدنی:
در میان این منازعه تاریخی، هرگاه از زیر خاکستر زمان به بیرون جهیده؛ با خود خشونت و هراسی جمعی را به وجود آورده که نخستین قربانی اش را دقیقن از همین تشکل های مدنی غیردولتی انتخاب نموده است. در اینجا آنچه که اولویت دارد؛ نه تشکیل کتره ای تشکل های مدنی غیردولتی می باشد، بلکه به وجود آوردن بستری تاریخی هست که مبتنی بر استراتژی بلندمدت و آینده نگرانه ای، توان آن را داشته باشد که از قطبی شدن فضای جامعه و سربرآوردن نیروهای اقتدارگرا در مواجهه با تشکل های غیردولتی بکاهد و جریان گفت وگویی اجتماعی را بین تمام نیروهای جامعه به وجود آورد تا به شناختی عمیق و گسترده از اهمیت و ضرورت حضور همدیگر نائل آیند. که درهمین زمینه گفتمان استراتژیک انجمن هامون ایران مبتنی بر هویت چهل تکه ایرانیان (ایرانیت /اسلامیت /مدرنیت) می باشد و این تشکل غیردولتی اعتقاد دارد که جامعه مدنی باید با ایجاد استراتژی گفت وگوی فرهنگی، خود را از سقوط در میدان اجتماعی قطبی شده وارهاند.
پنج. اولویت کیفیت گرایی بر کمیت گرایی:
در کنار توجه به تفاوت ها و تمایزات فرهنگی گسترده ای که در این میدان وجود دارد، ضرورت درک و فهم پیچیدگی اجتماعی نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد. مساله فرهنگ و اجتماع در جهان معاصر هرگز به چیزی دم دستی و ساده نمی تواند تقلیل بیابد و ازهمین رو بسیار خطرآفرین هست که در برنامه ریزی و سیاستگذاری فرهنگی در/برای تشکل های غیردولتی، همه چیز به کمیت و تعداد این نهادها تقلیل یابد و از توجه به حوزه تخصصی شان غافل شد. در میانه تجربه زیسته دو ساله ای که انجمن هامون ایران در حوزه تخصصی حقوق شهروندی پشت سر نهاده است؛ همواره میزبان متخصصین مختلفی در حوزه های متعدد شهروندی بوده است. این تشکل غیردولتی با انتشار ویژه نامه های مطبوعاتی در حوزه های حقوق شهروندی و برگزاری جلسات هفتگی، توجه همه کنشگران مدنی در تشکل های غیردولتی و البته سیاستگذاران دولتی را به اولویت دادن کیفیت گرایی بر کمیت گرایی در تشکیل NGO ها فراخوانده است و فراخواهد خواند.
شش. موخره:
“آنجا که هستم، نمی دانم، هرگز نخواهم دانست، در سکوت هیچ کس نمی داند، باید ادامه دهی، نمی توانم ادامه دهم، ادامه خواهم داد.” (ساموئل بکت)
۲
لیست برخی تشکلهای غیردولتی استان بوشهر
تدوین: انجمن هامون ایران
خردادماه ۱۳۹۳
اشاره: انجمن هامون در راستای شناخت تشکل های غیردولتی ( فعال و نیمه فعال ) در استان بوشهر، جدولی را از عناوین این ان جی او ها را به همراه حوزه فعالیت آنها تهیه دیده است تا در آینده با ایجاد شناختی که از دیگر تشکل های غیردولتی به دست داده می شود، بتوان شبکه ای از تشکل های غیردولتی در سطح استان بوشهر را به وجود آورد و بر همین اساس فرصت هایی را برای کنشگری مدنی عمیق تر و گسترده تری به وجود آورده شود. در این فرآیند انجمن هامون تلاش نمود تا عناوین این تشکل های غیردولتی را از مجاری قانونی استانداری بوشهر تهیه نماید اما امکان پذیر نشد و این انجمن با ایجاد ارتباط با نهادهای غیردولتی فعال به جمع آوری برخی اطلاعات اقدام نمود و ماحصل این تماس ها جدول زیر شده است. به هرصورت با توجه به محدودیت زمان و ارتباطات، به برخی از نهادهای غیردولتی در این جدول اشاره نشده است.
عنوان NGO/ موضوع فعالیت /مرجع صدور مجوز / حوزه فعالیت/ تاریخ شروع فعالیت
۱حامیان ایران سبز/ محیط زیست/ وزارت کشور/ شهرستان دشتستان/۱۳۸۴
۲همیاران سلامت/ سلامت و محیط زیست/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۸۱
۳باغبانان طبیعت/ محیط زیست/ سازمان ملی جوانان/ استانی/ ۱۳۸۲
۴سیراف پارس/ گردشگری/ سازمان ملی جوانان/ شهرستان کنگان/ ۱۳۸۳
۵حیات سبز لیان/ محیط زیست/ وزارت کشور/ ملی/ ۱۳۸۳
۶آهید/ محیط زیست و طبیعت/ وزارت آموزش و پرورش/ ملی/ ۱۳۸۸
۷صلح و محیط زیست/ محیط زیست/ سازمان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۸۹
۸بنیاد رشد و اندیشه سازندگی/ محیط زیست/ وزارت کشور/ ملی/ ۱۳۸۸
۹توسعه پایدار نایبند/ محیط زیست/ وزارت کشور/ ملی/ ۱۳۸۱
۱۰موسسه محیط زیست/ محیط زیست/ سازمان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۷۹
۱۱اندیشه ورزان برنا/ محیط زیست/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۹۰
۱۲کانون هوای پاک/ زیست محیطی و هوای پاک/ سازمان ملی جوانان/ شهرستان بوشهر/ ۱۳۸۳
۱۳محیط زیست/ کوهنوردی/ وزارت کشور/ شهرستان دشتی/ ۱۳۸۸
۱۴محیط زیستی/ کوهنوردی/ سازمان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۸۱
۱۵حامیان محیط زیست/ محیط زیست/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۹۱
۱۶نبض زمین/ محیط زیست/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۹۲
۱۷شاخاب پارس/ محیط زیست دریایی/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۹۲
۱۸کمیته مهندسین طرفدار محیط زیست/ محیط زیست/ بسیج مهندسی/ استانی/ ۱۳۹۲
۱۹زندگی سبز/ محیط زیست/ وزارت کشور/ استانی/ ۱۳۹۲
۲۰انجمن هامون ایران/ حقوق شهروندی/ وزارت کشور/ ملی/ ۱۳۹۲
۲۱انجمن معلولین/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ شهرستان بوشهر/ ۱۳۷۳
۲۲انجمن زیست محیطی سوز/ محیط زیست/ وزارت کشور/ ملی/ ۱۳۸۵
۲۳کانون همیاران جوان/ جوانان/ سامان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۷۹
۲۴انجمن بیماران کلیوی/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ ملی/ ۱۳۸۵
۲۵نسل آفتاب/ حقوق شهروندی/ وزارت ورزش و جوانان/ استانی/ ۱۳۸۵
۲۶انجمن علم درخشان/ فرهنگی و پیشگیری اجتماعی/ سازمان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۸۴
۲۷انجمن نقش آفرین جوان/ پیشگیری اجتماعی/ وزارت کشور/ شهرستان عسلویه/ ۱۳۹۲
۲۸مهر خانواده/ آموزش خانواده و پیشگیری اجتماعی/ سازمان ملی جوانان/ استانی/ ۱۳۸۴
۲۹جامعه کنشگران مدنی/ حقوق شهروندی/ وزارت کشور/ شهرستان دشتستان/ ۱۳۹۲
۳۰موسسه محیط زیست/ محیط زیست/ سازمان ملی جوانان/ ملی/ ۱۳۷۹
۳۱موسسه نواندیشان آزاد / پیشگیری اجتماعی/ سازمان ملی جوانان/ شهرستان تنگستان/ ۱۳۸۳
۳۲موسسه اجتماع محور جوان/ توسعه و رویکرد/ وزارت کشور/ شهرستان کنگان/ ۱۳۸۴
۳۳کانون شیفتگان آفتاب دوازدهم/ مذهبی / سازمان تبلیغات اسلامی/ شهرستان دیر/ ۱۳۸۸
۳۴انجمن ضایعات نخاعی/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ استانی/ ۱۳۷۳
۳۵انجمن نابینایان/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ استانی/ ۱۳۷۳
۳۶کانون ناشنوایان/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ استانی/ ۱۳۷۹
۳۷انجمن جسمی حرکتی/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ استانی/ ۱۳۷۹
۳۸انجمن ناشنوایان/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ شهرستان دشتستان/ ۱۳۸۱
۳۹انجمن جامع معلولین/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ شهرستان جم/ ۱۳۸۰
۴۰انجمن معلولین/ حقوق معلولین/ سازمان بهزیستی/ شهرستان گناوه/ ۱۳۷۸
۳
باران، بر زمین سوخته
تاملی بر سازمان های مردم نهاد در شهرهای برازجان و بوشهر
مهدیه امیری
سازمان غیر دولتی در کلی ترین معنایش، به سازمانی اشاره می‌گردد که مستقیمن بخشی از ساختار دولت محسوب نمی‌شود، اما نقش بسیار مهمی بعنوان واسطه بین فرد فرد مردم و دولت و حتا خود جامعه ایفا می‌کند. سازمان های مردم نهاد بنا بر نیاز طبیعی ناشی از شرایط فکری، محیطی، انگیزه ها، خصوصیات و آرمان های مشترک افراد و جامعه و به صورت خود جوش به وجود می آید. در استان بوشهر سازمان های مردم نهاد در حوزه های متفاوتی وجود دارد که متاسفانه به دلیل عدم ارتباط این سازمان ها با یکدیگر اطلاع دقیقی از تعداد آنها بین خود نهادها وجود ندارد و تنها امکان دسترسی به آنها معاونت اجتماعی استانداری بوشهرمی باشد که به دلیل بروکراسی موجود در ادارات دولتی موفق به دریافت اسامی کلیه ان جی اوهای فعال در استان بوشهر نشدیم. در این گزارش از دونفر از فعالین سازمان های مردم نهاد نگرخواهی گردیده و نظرات ارسطو قایدی برازجانی عضو هیات موسس کانون همیاران جوان برازجان و حیدرحکمت شعار عضو هیات موسس نسل آفتاب در بوشهر را در خصوص نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصت هایی که سازمان های مردم نهاد به خصوص در برازجان و بوشهر با آن دست به گریبان می باشد را جویا شدم.
عدم شبکه ای بودن نهادهای مدنی در بوشهر و برازجان
سازمان های مردم نهاد دارای قانونمندی می باشند و بدون برنامه ریزی و از روی بی قانونی تشکیل نمی شوند. سازمان های مردم نهاد دارای ضوابط، روابط و سازمان کار مشخص و تعریف شده می باشند. این قوانین الزامن منطبق بر شرایط و مقتضیات هر سازمان مردم نهاد بوده و می تواند دامنه متنوعی داشته باشد اما این قوانین به هر شکل و از هر نوع که باشد اساسن مورد توافق جمعی قرار گرفته و افراد خود را ملزم به رعایت آنها می دانند. قانونمندی یکی از اصولی می باشد که تمامی سازمانهای مردم نهاد موظف به رعایت آن هستند. این در حالی است که در استان بوشهر و به طور وضوح در شهر برازجان مشاهده می شود که عده ای به فعالیت های ان جی اوها خرده می گیرند و به آنها با دید تنگ نظرانه ای نگاه می کنند و مانع فعالیت ان جی اوهای فعال در برخی حوزه ها می شوند. در زمان ریاست جمهوری ۸ساله پوپولیستی احمدی نژاد به طور آشکارا مشاهده کردیم که این سازمان های مردم نهاد در استان بوشهر به محاق رفتند و اجازه ی هیچ نوع فعالیتی به آنها داده نشد. در خردادماه ۱۳۹۲ انتخابات ریاست جمهوری به پیروزی حسن روحانی انجامید. وی از جمله رویکردهای انتخاباتی خود را تاکید بر گشایش فضای سیاسی و انتقاد از محدودیت فضای اینترنت عنوان کرد. بعد از گذشت یک سال از شروع به کار روحانی تا حدودی شاهد گشایش فضای سیاسی می باشیم. در دولت تدبیر و امید، ان جی اوها امید و جانی دوباره گرفتند و حضور خود را در فضای جامعه پررنگ تر کردند. اما متاسفانه آن انتظاری که می رفت با ان جی اوها با دید یک نهاد عملن مردمی نگریسته شود که دارای اهداف خیرخاهانه ای می باشند تا کنون برخی از مسئولین در استان بوشهر به آن با این دید نگاه نمی کنند و رشد قارچی افراد تنگ نظر در استان بوشهر مانع فعالیت برخی از ان جی اوها گردیده است. گروه های تنگ نظر فعالیت های این سازمان های مردم نهاد را بعضن با مشکل روبرو می کنند و اجازه هر نوع فعالیت را از آنها سلب نموده اند. تنگ نظری ها به خصوص در شهر برازجان موجب این گردیده که برخی مسئولین در عالیترین پست مدیریتی و سازمانی و حتا برخی سایت های خبری، بدون هیچگونه دلیل خاصی باعث تهدید این نهادها شده اند. برخی از مسئولین با ترس و قضاوت پیش از موعد و فقط برای خوش باش دیگری به اجبار بر این نهادها فشار وارد می کنند و این در صورتی است که ناخواسته بر خلاف قانون اساسی و قوانینی مصوب وزارت کشور و تاکیدات مهم و بنیادین مسئولین حکومتی بر وجود و حمایت از این نهادها عمل می کنند و خود را حامی دولت و حکومت نیز قلمداد می کنند!!
یکی دیگر از مشکلاتی که سازمان های مردم نهاد در شهرهای بوشهر و برازجان با آن مواجه می باشند عدم صدور پروانه فعالیت آنها توسط وزارت کشور و دیگر سازمان های مربوطه می باشد. سازمان های مردم نهاد یا از ارگان های مربوطه به خود مانند نهاد کتابخانه ها، وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی و … مجوز خود را دریافت می کنند و یا مستقیمن از فرمانداری ها که زیر نظر وزارت کشور می باشند، اقدام به اخذ مجوز می نمایند. متاسفانه بنا به دلایلی که مستقیم و غیرمستقیم به دولت مربوط می باشد برخی سازمان های مردم نهاد در برازجان و بوشهر علی رغم درخواست صدور مجوز و انجام تمامی کارهای اداری تا کنون قادر به دریافت مجوز از وزارت کشور و برخی نهادهای وابسته نشده اند.
ارسطو قایدی برازجانی از هیات موسسین کانون همیاران جوان برازجان نقاط ضعف ان جی اوها در برازجان در ارتباط با دولت را غیر مکانیزه بودن و غیر سیستماتیک بودن تشکل ها، کم تجربگی نهادهای مدنی، انحصار طلبی تشکل ها، عدم توانمندی تشکل ها، شفاف نبودن جایگاه تشکل ها، عدم تمایل دولت به همکاری، نداشتن اعتقاد قلبی دولت به توانمندی تشکل ها، رابطه فرمایشی و امرانه، رابطه بدون تعریف مشخص، عدم اعتماد و عدم باور، ارتباط سلیقه ای، رابطه غیر خصمانه ولی درعین حال غیر دوستانه عنوان کرد.
از نظر نگارنده، یکی از مشکلات و ضعف ان جی اوها در استان بوشهر بالاخص شهر برازجان و بوشهر؛ عدم شبکه ای و مشارکت جو بودن این نهادها می باشد. برخی از نهادهای مدنی در استان بوشهر بدلیل عدم مشارکت و کنشگری موفق به گسترش و بعضن پرورش ایده های خود نشده اند و از صحنه ی فعالیت در جامعه مدنی کنار گذاشته شدند. همچنین برخی از این نهادها بنا به دلایل عدم اطلاع رسانی مداوم فعالیت ها، عدم انتشار نشریه های منظم و دوره ای، عدم تفکیک پذیری وظایف، عدم داشتن وبلاگ یا وب سایت جهت اطلاع رسانی، عدم شفافیت روند تاسیس برای همگان، عدم داشتن اهداف مشخص و مورد نیاز روز جامعه، عدم برگزاری جلسات منظم در راستای خواسته های مردم و مسئولین، عدم عضو گیری و انجام فعالیت های اجتماعی و…. در راستای فعالیت خود با مشکلاتی مواجه گردیده اند و بعضن با عدم فعالیت روبرو شده اند.
دخالت برخی ارگان های دولتی در فعالیت های سازمان های مردم نهاد از دیگر مشکلات و ضعف های اساسی این تشکل ها در برازجان و بوشهر می باشد. نگاه نهادهای مردمی باید در راستای استقلال هرچه بیشتر این سازمان ها در جامعه مدنی باشد و روابط به گونه ای باشد که به نوعی هم زیستی عمیق بین این دو نهاد دولت و تشکل های مردمی به وجود آید.
حیدر حکمت شعار یکی از اعضای هیات موسس انجمن نسل آفتاب در بوشهر، عدم آشنایی با امورات مرتبط با ان جی اوها توسط اعضا و مدیران تشکل ها، ناپایداری تشکل بدو تاسیس و غیرفعال شدن پس ازچند مرحله در حد انحلال و عدم حصور در برنامه های عامالمنفعه را از نقاط ضعف سازمان های مردم نهاد در بوشهر برشمرد.
دیگر مشکلات و نقاط ضعف در سازمان های مردم نهاد که هم به خود سازمان ها و هم به مردم و هم به مسئولین مربوط می باشد را به صورت تیتر عنوان می کنم: عدم تاسیس دفتر مستقل، عدم استقلال وظایف انجمن از نهادهای وابسته، عدم حمایت های مردم از این سازمان ها، عدم حمایت صحیح مسئولین، عدم همکاری های مربوطه پس از تاسیس این نهادها از سوی ارگان های امنیتی و دولتی، نبود حامیان مالی و…
ارتقا فرهنگ و گفتمان مشارکتی به طور نمادین
سازمان های مردم نهاد در برازجان و بوشهر به دلیل دارا بودن ماهیت مردمی همواره در پی جلب مشارکت اعضای جدید برای دستیابی به قدرت عمل بیشتر و گسترش دامنه فعالیت و اثر بخشی در موضوع فعالیت خود می باشند. از این رو این سازمان ها توانایی جلب مشارکت را در بین شهروندان برازجانی و بوشهری ایجاد می کنند و فرهنگ و گفتمان مشارکتی بودن را به طور نمادین در سطح جامعه ارتقا می دهند. هر تشکل بر حسب موضوع انتخابی فعالیت خود در این دو شهر می تواند به عنوان نقطه قوتی برای مردم و دولت باشد. روابط افراد در سازمان های مردم نهاد مبتنی بر حفظ آزادی تفکر و عمل بوده و پدیده آورنده خلاقیت، ابتکار و نوآوری در جوانان بوشهر و برازجان می گردد. حیدر حکمت شعار نقاط قوت تشکل های مردمی را ایجاد و تشکیل مجمع تشکل های استان، حمایت حضور حداکثری در برنامه های اجتماع محور در سطح استان و به روز بودن ایده های برخی تشکل ها عنوان کرد.
یکی از ویژگی های سازمان های مردم نهاد، فراهم کردن زمینه های مشارکت جوانان در عرصه های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و مدیریتی کشور است که با کمک گرفتن از تحقیقات و پژوهش های مختلف با هر یک از عرصه های ذکر شده آشنا می شوند. در شهرهای برازجان و بوشهر، تشکل هایی وجود دارند که با هدف حقوق شهروندی برپا گردیده اند و جوانان را با این عناوین و حوزه ها آشنا می نمایند. فراهم ساختن شرایط تجربه زندگی و تقویت روحیه مسئولیت پذیری، وظیفه شناسی و پیشتازی جوانان در پیشبرد اهداف ملی و آرمانی، فراهم ساختن شرایط مشارکت فعال و موثر شهروندان در صحنه های فرهنگی و اجتماعی، توسعه نقش جوانان در سازندگی کشور و استفاده بهینه از منابع انسانی جوانان برای تحقق توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور، پرورش روح خلاقیت و هدایت قوه ابتکار جوانان در مسیر سازندگی و رفع نیازمندی های اساسی جامعه اسلامی، فراهم ساختن شرایط و امکانات لازم برای بهره گیری از استعداد های فطری و توانایی های انسانی در دوران جوانی، فراهم ساختن زمینه های جامعه پذیری و شیوه های وفاق و سازگاری جوانان با همسالان و محیط اجتماعی در جریان زندگی و فراهم ساختن شرایط مشارکت عمومی در فعالیت های فرهنگی و اجتماعی جوانان از دیگر نقاط قوت تشکل ها در برازجان و بوشهر می باشد.
رشد اخلاق پوپولیستی در بوشهر و برازجان
دامنه و موضوع مورد نظر و همچنین فعالیت سازمان های غیر دولتی بسیار متنوع است، در یک تقسیمبندی کلی این فعالیتها به فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی، خیریهای و تخصصی ـ صنفی تقسیم میشود. در بوشهر و برازجان با وجود مشکلات فراوان اقتصادی و معیشتی، سازمان های غیر دولتی با زمینه فعالیت فرهنگی و اجتماعی در حال گسترش هستند. در حالیکه در کشورهای توسعه یافته عمده سازمان های غیردولتی در زمینههای خیریهای و مددکاری اجتماعی فعالیت دارند. نبود یا بهتر بگویم عدم فعالیت موثر سازمان های مردم نهاد در زمینه های خیریه ای می تواند یکی از تهدیدهایی باشد که ان جی اوها با این موضوع در بوشهر و برازجان با آن روبرو هستند. همچنین عدم پرداختن ان جی او به موردی مانند حقوق شهروندی و کمبود سازمان های فعال در این حوزه ازجمله آسیب هایی می باشد که نهادهای مدنی را تهدید می کند.
حکمت شعار در خصوص تهدیدهایی که می تواند سازمان های دولتی دچار آن شوند، گفت: “تشکل ها به عنوان شبکه های فعال برخاسته از اجتماع مردم طبق اساسنامه از هرگونه فعالیت سیاسی باید خودداری کنند و از حضور در برنامه های که باعث استفاده ابزاری از آنها شود باید ممانعت نمایند.”
نبود فضای مدنی، کاهش سرمایه های اجتماعی، تعدد مراکز تصمیم گیر در امور ان جی اوها، رشد و گسترش اخلاق پوپولیستی در جامعه، ضعیف بودن نهادهای خصوصی و عدم توجه آنها به سازمان های غیردولتی در شهرهای برازجان و بوشهر می تواند از جمله تهدیدهایی باشد که این نهادها با آن در گیرند.
ارسطو قایدی برازجانی نیز در خصوص تهدیدهای سازمان های مردم نهاد در برازجان و بوشهر مواردی همچون نگاه امنیتی دولت به تشکل ها، نقص قوانین و قانون غیر شفاف، بروکراسی، برخورد جانب دارانه در دولت و جناحی فکر کردن دولت، تنگ نظری و غیر قابل انعطاف بودن دستگاههای دولتی، نگاهی ابزاری، عدم اعتماد دو جانبه، بی تجربگی دولتیان و انحصار طلب بودن دولت عنوان کرد.
گسترش فضای اعتماد عمومی در بوشهر و برازجان
از آنجا که تشکل های غیر دولتی در راستای تحقق جامعه مدنی می باشند، گسترش سازمان های غیردولتی در کنار بها دادن به این سازمان ها و دموکراسی در جامعه می تواند از جمله فرصت هایی باشد که این سازمان ها می توانند به آن دست یابند. تغییرنگاه به ان جی اوها به عنوان یک پارادایم موفقیت و توسعه و گسترش فضای اعتماد عمومی در شهرهای بوشهر و برازجان می تواند از جمله فرصت های موجود سازمان های مردم نهاد در این شهرها باشد.
حکمت شعار برنامه های توسعه علمی هنری توسط تشکل ها، فعالیت در محورهای اختصاصی طبق ثبت اعتبارنامه، تشکیل کارگروه های فعال در عرصه آموزش و پژوهش، ارتباط فعال وموثر با مدیران در سطح کلان استان و ارایه برنامه و مشاوره به دستگاه ها را از جمله فرصت های موجود در بوشهر را عنوان کرد.
سازمان های مردم نهاد اگر بتوانند خود را در جامعه مدنی شهرهای برازجان و بوشهر به خوبی تعریف کنند و دارای یک ساختار قوی و محکم باشند، می توانند با ارایه برنامه های راهبردی نقش با ارزشی در این شهرها ایفا کنند.
ارسطو قایدی برازجانی ایجاد تعامل منطقی، تدوین قوانین مناسب، التزام به رعایت مفاد اساسنامه، احساس مسئولیت دو جانبه، گزینش نقش تسهیل گر برای دولت در تمام موارد مربوط به تشکل ها، رابطه تعاملی با حفظ استقلال نهادها مردمی، اعلام خواسته های تشکلها به دولت، نگرش مشترک برای منافع عام المنفعه، حسن تفاهم، فراجناحی برخورد کردن نسبت به عملکرد تشکل ها، ایجاد رابطه دولت پاسخ گو و ناظر ،تشکل منتقد و مشوق، ایجاد گفتمان زنده و چهره به چهره با دولت، افزایش سطح آگاهی دولت و مردم، تصویب قوانین لازم، باور کردن یکدیگر با شیوه نگرش مثبت، ایجاد رابطه دوستی و احترام متقابل به حقوق یکدیگر، شناخت دو جانبه از منافع عمومی، لزوم شفافیت در قانون تشکلها و مبارزه با بروکراسی، توانمند شدن تشکل ها، ایجاد تعامل چهره به چهره و رو در رو، پرهیز از برخورد های جانب دارانه و برداشتن نگاه امنیتی از تشکل ها را از جمله فرصت های ان جی او ها در بوشهر و برازجان برشمرد.
۴
بازگشت به جامعه مدنی
مروری بر عملکرد و بیان دیدگاه های تشکل های مردم نهاد مدنی شهرستان تنگستان و عسلویه
رضا شبانکاره
مهمترین شعاری که توسط جنبش دوم خرداد پس از پیروزی در انتخابات ۱۳۷۶ مطرح شد و در سالهای پس از آن به طرق مختلف راههای تحقق آن در جمهوری اسلامی از سوی روشنفکران و سیاستمداران این جنبش به بحث و بررسی گذاشته شد شعار ایجاد جامعه ی مدنی بوده است. برخی جامعه ی مدنی را جامعه ای که در مقابل جوامع استبدادی و مطلقه قرار می گیرد، می دانند. براساس این نگرش، جامعه ی مدنی در گذر سنت به مدرنیته ایجاد شده که طی آن مناسبات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به دست شهروندان می افتد.
در برخی تعاریف دیگر، جامعه ی مدنی رنگ و بوی یک جامعه ی قانون مدار به خود گرفته که حتی آزادی در چنین جامعه ای در چارچوب سلسله قواعد و قوانین کلی و عام محدود می شود. جامعه ی مدنی بدین معنا جامعه ای قانون مند است که انسان ها در آن در چارچوب قانون هم محدود می شوند و هم مصون می مانند. موسا غنی نژاد در کتاب جامعه مدنی؛ چنین تعریفی از این مفهوم ارایه داده است: «جامعه ی مدنی حوزه ای از فعالیت های انسان های آزاد و دارای انتخاب است که انتخابشان را در چارچوب قانون و قواعد کلی انجام می دهند و این انتخاب مستقل از اراده و تصمیم قدرت سیاسی و حاکم است.» تشکل های جامعه ی مدنی، منبعی برای تقویت و تحکیم حقایق گوناگون و نه یک حقیقت واحد متعلق به یک فرد یا گروه هستند. حتا اگر حقیقت واحد باشد، هر یک ازگروه ها و افراد دارای روش های گوناگونی برای دست یابی به آن حقیقت هستند. در شرایط نبود تشکل ها، جامعه ظرفیت بالایی برای پذیرش حقیقت واحد دارد. چرا که افراد مجال تصور تکثر را ندارند، اما در صورت وجود تشکل ها، افراد تکثر را تجربه می کنند و تصور آنها از حقایق با یکدیگر تقابل پیدا می کند. برای اجرایی کردن ایده ی جامعه مدنی و بسط و گسترش آن در حوزه ی عمومی؛ دولت سیدمحمد خاتمی تلاش های زیادی کرد؛ بذرهای شکل گیری تشکل های مردم نهاد و مدنی را در سطح ایران گستراند؛ هر چند این مهم دستاویزی برای ستیز و مخالفت در عملکرد او از جانب اصولگرایان شد. توجه جدی دولت خاتمی به ایده جامعه مدنی در هشت سال ریاست جمهوری؛ از مدنی ترین سیاست گذاری های دولت های جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود. ادامه ی حرکت جامعه مدنی در سال های بعد و در دولت محمود احمدی نژاد و ریاست جمهور جدید ایران؛ دکتر حسن روحانی با فراز و فرودهای بی شماری از دو منظر متفاوت رو به رو شده است.
سیاست گذاری های مناسب سازمان ملی جوانان؛ استانداری ها و فرمانداری ها در سراسر ایران؛ از جمله استان بوشهر در دولت هشت ساله ی سیدمحمد خاتمی باعث شد؛ شاهد ظهور و گسترش تشکل های مردم نهاد مدنی و غیردولتی باشیم. از این رو جوانان و فعالین حوزه ی گوناگون اجتماعی، فرهنگی، ادبی، محیط زیستی، جوانان، بانوان و … توانستند باگردهمایی جوانان مشتاق و مستعد تشکل های گوناگون متنوع مدنی را در سطح استان بوشهر شکل بخشیده و در این حوزه ها به فعالیت بپردازند. با فعالیت همین جوانان و تشکل ها بود، که گفتمان جامعه ی مدنی و مشارکت اجتماعی مردم به مثابه ی شهروندان خلاق و پرسش گر در جامعه رشد پیدا کرد و باعث توسعه ی متوازن تر فرهنگی و اجتماعی نسبت به مقولات اقتصادی و … شد. اما با پایان یافتن دولت سیدمحمد خاتمی و روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد؛ قرائت دولت وقت از تشکل های مدنی و غیردولتی و عملکرد آن ها و نقش پذیری های اجتماعی و فرهنگی و امثالهم تغییر کرد و مانع تراشی های زیادی در حفظ وضعیتی که دولت خاتمی خلق کرده بود، پیش روی تشکل های غیردولتی مستقل قرار داد. تغییر دستورالعمل تشکل های مردم نهاد و افزایش پروسه ی بورکراسی و اداری در همان اوایل دولت احمدی نژاد و ایمان نداشتن به حلقه های جامعه مدنی؛ راه فعالانه و مشارکت جویانه را بر روی فعالین مدنی و تشکل های مردم نهاد بست. با توجه به اینکه به طور مثال گفته می شود در استان بوشهر نزدیک به ۶۰۰ تشکل مردم نهاد و غیردولتی از سازمان ملی جوانان، استانداری بوشهر و فرمانداری های شهرستان های استان بوشهر، دارای مجوز فعالیت هستند؛ اما در حوزه ی عمومی شاهد فعالیت های کم رنگ و کم فروغ این تشکل ها؛ آن هم در حدود نزدیک به پنج تا ده درصد آن ها در سراسر استان بوشهر در دوران احمدی نژاد بوده ایم.
اما با توجه به روی کارآمدن دولت تدبیر و امید و ریاست جمهوری دکتر حسن روحانی فضا برای فعال سازی گفتمان جامعه مدنی و احیای تشکل های مردم نهاد و مدنی در ایران و به طبع آن استان بوشهر شکل گرفته است. از این رو در حدود یک سال که از فعالیت دولت دکتر روحانی می گذرد؛ همواره چه در سطح ملی و در چه سطح استانی- در استان بوشهر- اکثر مسئولین مرتبط با جوانان و تشکل های مردم نهاد، جوانان و حوزه ی عمومی را دعوت به راه اندازی تشکل های گروهی و مدنی غیردولتی می نمایند. آن چه که در ظاهر در حال اتفاق است؛ دل بستن به همین شعارها و وعده ها است که جوانان و فعالین حوزه ی مدنی را امیدوار می کند که در این راه، دل استوارتر گام بردارند و ایده ها و باورهای مدنی و اجتماعی خویش را با هم صنفان و حوزه ی عمومی به اشتراک گذاشته و ره در این راه پرفراز و نشیب بردارند. تسهیل سازی دولت در امر شکل بخشیدن به فعالیت مستمر تشکل های مردم نهاد موجود و فعال سازی دوباره ی آن در کنار ثبت تشکل های نوبنیاد مدنی می تواند یکی از گام های موثر در احیاء تشکل های مدنی استان بوشهر باشد. از دیگر سو هماهنگی نهادهای مرتبط در هیات نظارت بر تشکل های غیردولتی استان بوشهر؛ با یکدیگر می تواند، گفتمان و شعار دولت تدبیر و امید را به شکلی عینی و ملموس تبدیل نماید. این فرصتی است که در سه سال باقی مانده از دولت تدبیر و امید انتظار می رود به شکل عملی بدان مهم پرداخته شود.
«هامون» با نگرخواهی از چندین فعال مدنی و تشکل های مردم نهاد شهرستان های تنگستان؛ دشتی و عسلویه؛ نقاط قوت، نقاظ ضعف، فرصت ها و محدودیت های تشکل های غیردولتی و فعالین مدنی را واکاویده است.
اکبر شکوه؛ فعال مدنی و عضو تشکل «موسسه ی غیردولتی نواندیشان آراد تنگستان» در گفت و گو با هامون، از معضلات و مشکلات پیش روی تشکل های مدنی به طورخاص در شهرستان تنگستان سخن می گوید و بر این باور است این معضلات و آسیب ها در سه حوزه ی مسئولین، مردم و فعالین مدنی و تشکل های غیردولتی شهرستان قابل رصد و پی گیری است. شکوه می گوید: «کسانی که در حوزه ی فعالیت های مدنی و تشکل های مردم نهاد به فعالیت می پردازند؛ افرادی هستند که دغدغه های اجتماعی و جمعی دارند در کلیت جغرافیایی که زندگی می کنند و به مسایل شهری حساس هستند.» وی در ادامه افزود: «خود همراهی نکردن مردم و تنها بودن فعالان مدنی؛ خود یک آسیب جدی است که در طولانی مدت باعث رسیدن به بن بست کار گروهی می شود.» شکوه؛ بخش دیگری از آسیب ها را ناشی از دخالت حوزه رسمی و دولت ها مرتبط دانست و افزود: « از آن جا که فعالین تشکل های غیردولتی، اکثرن جوانان و افراد پرانرژی و فعال هستند؛ در اکثر مواقع در چنین حرکت هایی مسئولین امر، اعتماد لازم را به جوانان در تمامی حوزه ها و فعالیت ها ندارند. این نوع نگاه هم ناشی از ترس و نگرانی می باشد که مبادا در چنین تشکل ها و گروه هایی، حرکت هایی انجام گیرد که مغایر با قوانین جاری و مسایل عرفی جامعه باشد. وقتی جوانان با چنین برداشتی از سوی مسئولین شهرستانی مواجه می شوند؛ خود به خود گویی خودشان را در مقابل دولت می بینند. در صورتی که تشکل های مدنی، پی گیر خیر جمعی و منفعت عمومی هستند.» این فعالین مدنی در شهرستان تنگستان گفت: «مسئولین شهری به خصوص فرماندار و نهادهای امنیتی و انتظامی، نباید در کوچک ترین مسایل نهادهای غیردولتی دخالت کرده و با حساسیت مسایل آنها را رصد کنند.» شکوه دیگر معضلات تشکل های مدنی را از جانب فعالین مدنی و تشکل های غیردولتی دانست و گفت: «ضعف های ما وقتی برجسته و بولد می شود که دغدغه و نیت های شخصی وارد کار گروهی می شود. اشتغال یکی از مسایل جوانان است که با بالارفتن سطح تحصیلات و افزایش سن آن ها، از دغدغه های جدی جوانان شده و برایند اشتغال نیز؛ ازدواج و تشکیل خانواده، مسکن و فرزند و مشغله های روزمره می باشد.» وی افزود: «وقتی من جوان نتوانم یک شغل دایم و پایدار بدست آورم؛ روی کارهای گروهی من نیز، تاثیر منفی می گذارد.» وی درباره ی فرصت یابی برای ظهور تشکل های مدنی در شهرستان تنگستان گفت: «تا انجایی که سن من قد می دهد، در دورده ی دوم دولت خاتمی در سال های ۱۳۸۰ تا ۸۴ فرصت مناسبی برای فعالیت های مدنی در سطح شهرستان تنگستان به وجود امد و فعالیت های گروهی و مدنی جان دوباره یی گرفتند. تشکل های غیردولتی متنوعی در حوزه ی علمی و ادبی و فرهنگی با مجوز سازمان ملی جوانان راه اندازی شد. اما با ظهور احمدی نژاد؛ کم کم فعالیت های مدنی و اجتماعی تشکل های غیردولتی رو به زوال نهاد و از دیگر سو با افزایش سن جوانان، رسیدن خدمت سربازی، اشتغال، ازدواج و درگیری های خانواده گی که گاه خانواده ها نیز مخالف با کارهای گروهی شدند و هم چنین شعور کافی برای کارجمعی و مدنی نیز در جامعه نهادینه نشده بود؛ موانع جدیدی برای تشکل های غیردولتی و فعالین آن به وجود آمد» شکوه در ادامه گفت: «چهار سال دوم احمدی نژاد؛ با حمایت و خواست دولت؛ تشکل های غیردولتی به رکود مطلق رسیدند و صرفن نهادهای مذهبی و دینی ثبت نشده به مناسبت های دینی به فعالیت هایی می پرداختند.» اکبر شکوه اما با روی کارآمدن دولت تدبیر و امید برای فعالیت های متشکل جوانان و نهادهای مدنی ابراز امیدواری می کند و می گوید: «دولت جدید از رییس جمهور گرفته تا وزیر کشور، استانداران و فرمانداران، تاکید فراوانی نسبت به گسترش و بازیابی فعالیت های مدنی و تشکل های غیردولتی در سراسر کشور دارند و این نکته ی مهمی است که هموار در سخنان خود در مراسم جمعی خودشان مطرح می کنند و جوانان و مردم را دعوت می کنند که با مشارکت اجتماعی؛ دوباره تشکل های مردم نهاد دوباره احیا شوند و این اتفاق ِ میمون و خوشایندی است. با چنین تفکری، جوانان داری اعتماد به نفس شده و خود را در مشارکت های اجتماعی سهیم می دانند و حس استقلال طلبی و مسئولیت پذیری می کنند.» وی در پایان افزود: «باید دولت تدبیر و امید به شکل عمل گرا، روند مجوز دار شدن و تشکیل نهادهای مدنی را تسهیل سازی نموده و شرای سخت افزاری را برای اجرایی شدن تشکل های مردم نهاد و مدنی فراهم سازند.»
ناصر بوهندی؛ انجمن اندیشه ورزان بُرنا نایبند عسلویه- درباره ی نقاط قوت تشکل های غیردولتی می گوید:«استان بوشهر دارای استعدادهای ناب و جوانان و مردم خلاق و متعهدی است. از مهمترین نقاط قوت تشکل های غیر دولتی خدمت بدون منت و با تحمل همه مشقت ها و بی توجهی ها به منظور توسعه و پیشرفت جامعه پیرامون خود است. خود شاهد بودم که بسیاری از فعالان حوزه مدنی در شهرستان های استان از صفر شروع کرده و با صرف وقت و هزینه شخصی به روحیه بخشی و تشویق جوانان به مشارکت اجتماعی اقدام می کنند.» وی می افزاید: «از دیگر نقاط قوت تشکل های غیر دولتی پاک دستی و استفاده بهینه از امکانات توسط این تشکل هاست؛ به گونه ای که با کمترین هزینه ها و امکانات شاهد کارهای بزرگی از آن ها بوده ایم.»
یوسف روستایی؛ دبیر انجمن نقش آفرین جوان عسلویه نیز نقاط قوت تشکل های غیردولتی را این گونه بر می شمارد:«١) دسترسی به شهروندان محدوده منقطع ویا دور از خدمات دولتی، یا بخش خصوصی، این توانایی را به عنوان یکی از وظایف سمن ها که به فقیر و به حاشیه رانده شده، کمک کند.٢) بسیج منابع داخلی و توسعه خانواده کوچک، و گروه های کوچک، که در آن آنها نیازمندان می توانند وضعیت خود را از طریق مشارکت مطلوب تر سازند.٣) سازمان های غیر دولتی می توانند نیازهای اجتماعی و محلی را با دقت شناسایی کنند. ۴) ارایه خدمات با یک هزینه نسبتا کمتر (بسیج منابع و سازماندهی تلاش های داوطلبانه) یکی از توانایی انجمن ها بحساب می آید. ۵)پیدا کردن راه حل های نوآورانه برای مشکلات غیر معمول، که نتیجه کوچک بودن حجم سمن ها و انعطاف پذیری و آزادی های اداری و نسبی از محدودیت های سیاسی آنان است ۶( نظارت و پیگیری بر برنامه های دولت، یکی از مهم ترین جنبه های قدرت است که دولت پاسخگو به نیازهای توده های مردم را برای گنجاندن موضوعات و مسائل جدید در دستور کار خود تحت فشار قرار می دهند.
موسسه مردم نهاد نواندیشان آراد تنگستان در سال ۸۳ مجوز خود را از سازمان ملی جوانان کشور دریافت نمود و با عزمی جزم در حوزه فرهنگ و اوقات فراغت فعالیت های خود را آغاز نمود و تا سالهای ۸۹ الی ۹۰ نیز بعنوان یکی از تشکل های غیردولتی فعال در سطح استان مشغول به فعالیت بود که به دلایلی از سال ۹۰ به بعد دیگر فعالیت خاصی نداشته که عمده ترین دلیل آن عدم منابع مالی بوده است. امین ماندگار؛ دبیر این موسسه مردم نهاد، نقاط قوت تشکل های غیردولتی را این موارد می داند: توانایی نوآوری و سازگاری، روابط قوی با عامه مردم، تخصص توسعه در زمینه های مختلف، رویکردهای فرایند مدار در قبال توسعه، متولوژی ها و ابزار مشارکت و تعهد بلند مدت و تاکید بر پایداری.
درباره ی نقاط ظعف تشکل های غیردولتی استان بوشهر نیز، دبیر تشکل انجمن اندیشه ورزان بُرنا می گوید: « نقاط ضعف تشکل های غیر دولتی قائم به شخص بودن برخی تشکل هاست . با توجه به هزینه ها و زمانی که فعالیت های اجتماعی و مدنی دارد کمتر کسی حاضر به ورود در این عرصه می شود و کسانی که دغدغه مشارکت دادن جوانان و مردم در توسعه و پیشرفت اجتماع دارند مجبورند انرژی و هزینه های فوق العاده ای صرف کنند که بعضن باعث عقب ماندن در سایر جنبه های زندگی خود می شوند. بوهندی؛ نبود روحیه کار تیمی، پرداختن به کارهای شعاری و تبلیغاتی، فعالیت های منقطع و غیر پایدار، عدم توجه به شفافیت و اطلاع رسانی به موقع، حزبی نگری و کنار زدن سلایق مخالف را از دیگر آسیب های تشکل های غیردولتی می داند. وی معتقد است برای برطرف کردن همه این موارد نیاز به فرصت دادن و کسب تجربه بیشتر است. به زعم این فعال مدنی، ارتباط با دیگر نهادهای مردم نهاد کشور و فرا استانی باعث کاهش آسیب ها و نقاط ضعف می شود.»
دبیر انجمن نقش آفرین جوان عسلویه؛ عدم تمرکز در ماموریت ها و اولویت های سازمان، نداشتن چشم انداز استراتژیک و امکان ایجاد روابط با افراد با نفوذ در جامعه و عدم توانایی مدیریت و مهارت های سازمانی را از ضعف های عمده ی تشکل های مدنی استان بوشهر می داند.
دبیر موسسه نواندیشان آراد تنگستان نیز، محدودیتهای مالی و تخصصی مدیریتی سطح پایین، سطح پایین خودگرایی، انزوا و فقدان ارتباطات و هماهنگی بین سازمان، معیارهای اندک برای مداخله و عدم شناخت نسبی بیشی از مردم و مسئولین از چیستی و تاثیرات تشکلهای غیردولتی را از مشکلات پیش آمده برای تشکل های غیردولتی استان می داند.
ناصر بوهندی، دبیر انجمن اندیشه ورزان بُرنا درباره ی تهدیدهای پیش روی تشکل های غیردولتی استان بوشهر می گوید: «مشق نانوشته غلط ندارد بنابراین در حوزه عمل و کارهای اجتماعی امکان اشتباه و خطا وجود دارد که می بایست تشکل های غیر دولتی نسبت به دریافت بازخورد و فیدبک از فعالیت های خود در بازه های زمانی مشخص اقدام نمایند. تک روی ها و عدم تحمل انتقاد و روی آوردن به کارهای تبلیغاتی و خود نمایی و عدم استقلال مالی از نهاد های دولتی ،از مهمترین تهدید های پیش روی تشکل های غیر دولتی است که باعث انحراف و عدم نتیجه گیری آنها در اهدافشان می باشد.» وی می گوید: «شعار ما در انجمن اندیشه ورزان برنا این است که زمانی موفق هستیم و به نتیجه رسیده ایم که جامعه به رشد و تکامل خود رسیده و توسعه به نحو مطلوب در حال انجام است و نیازی به وجود انجمن اندیشه ورزان برنا نباشد!»
امین ماندگار؛ هم عقیده دارد: «عمده ترین مسایل و تهدیدهایی که پیش روی تشکل های غیردولتی می باشد این است که متاسفانه هنوز عده ای که اندیشه اشان را چماق گونه جهت اهداف خود به کار گرفته و از تخریب هیچ کس و به هر نحوی از انحا ، ابایی ندارند در جامعه وجود دارند. اینها با جو سازی مانع کار و اهداف جوانانی هستند که پس از مدتها فرصتی یافته تا اندیشه های خود را در جامعه متبلور سازند. باید به حال این گونه افراد چاره ای اندیشید.عدم شناخت دقیق مسئولین و مردم از ماهیت تشکلهای غیردولتی و چگونگی کارکرد آنان در جامعه سبب می شود تا همراهی با این تشکلها ضعیف باشد که در این راستا می بایست بصورت مداوم و برای نسلها و طیفهای مختلف کارگاههای آموزشی در خصوص شناسایی تشکلهای غیردولتی و فواید آنان برگزار نمود.» دبیر موسسه نواندیشان آراد می افزاید:«مباحث مالی و تامین بودجه مورد نیاز جهت انجام فعالیت های تشکل ها از عمده مسایل فراروی آنان همیشه بوده و هست که بر اساس دستورالعمل ها، تامین این بودجه بر عهده تشکل ها می باشد و لیکن بستر مناسب جهت تهیه منابع مالی توسط خود تشکلها وجود ندارد تا NGO ها بتوانند از طریق انجام فعالیتهای مختلف و در راستای اهدافشان منابع مالی مورد نیاز خود را تامین نمایند، تا مسایلی است که تشکل های غیردولتی را به شدت تهدید می کند.»
ناصر بوهندی؛ درباره ی فرصت های پیش روی تشکل های غیردولتی و فعالین مدنی استان بوشهر می گوید:« با توجه به حمایت استاندار جوان و پر انرژی آقای سالاری و تیم همراه و تجارب گذشته تشکل های غیردولتی، بهترین موقعیت در تاریخ استان بوشهر برای فعالین مدنی و تشکل های غیر دولتی پیش آمده است که می بایست بهترین بهره برداری برای جهش اجتماعی و توسعه اقتصادی و عمرانی استان بوشهر انجام داد.»
یوسف روستایی نیز معتقد است: «با توجه به اینکه تاسیس سمن ها بستگی به سیاست های کلی دولت وقت دارد لذا افزایش سمن ها در وضعیت کنونی فرصتی ست که قبلن نبوده و درحال حاضر باید آن را غنیمت شمرد و فرصت مناسبی است که ارتباط سمن ها و اتحاد بین یکدیگر در جهت تحقق اهداف بیشتر شود.» وی معتقد است: «استفاده از شبکه های اجتماعی یکی از ابزارهای مناسب ارتباط می باشد.»
امین ماندگار نیز می گوید: « با به کار آمدن دولت تدبیر و امید گویی موجی از امید در دل تمامی آحاد جامعه خاصه نسل جوان زنده گشته است ، درحالی که در سالیان گذشته تشکلهای غیردولتی فاصله بسیاری از جایگاه و هویت اصلی خود پیدا کرده بودند. این دولت تابحال توجه ویژه ای به نقش آفرینی تشکلهای غیردولتی در راستای رفع معظلات یک جامعه داشته و امیدوارم این توجه مقطعی نبوده و پایدار باشد . از این رو تشکلهای غیردولتی می بایست این فرصت پیش آمده را غنیمت شمرده و با سازوکارهای مختلف و در عرصه های متفاوت به صحنه آمده است. »
۵
راه رفتن روی لبه ی تیغ
گزارشی در باب نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدهای پیش روی سازمان های مردم نهاد۱ در شهرستان های دیّر، کنگان، عسلویه و جم۲
قاسم تنگسیرنژاد
بی شک حضور و فعالیت سازمان های مردم نهاد در هر جامعه ای، یکی از عوامل و زمینه های شکل گیری «جامعه مدنی» است که با هدف رسیدن به جامعه ای متحرک و پویا قابل فهم و درک می باشد. همواره رویکرد دولت های مختلف در سراسر جهان با این موضوع متفاوت بوده است و در طول تاریخ معاصر نمونه های آشکاری را از حمایت های حقوقی و منسجم تا سرکوب و محدودیت کامل سیاسی و قانونی می توان نام برد. در کشور های در حال توسعه رویکرد دولت ها – و حتی فرهنگ آن جوامع نیز- به گونه ای محدود کننده و محافظه کارانه است. در ایران، در برهه ای از زمان – دولت اصلاحات – حمایت قابل توجهی از سوی دولت از سازمان های مردم نهاد به عمل آمد. این حرکت از سوی متفکران و روشنفکران نیز مورد استقبال قرار گرفت و می رفت که به شکوفایی جامعه بیانجامد. اما پس از اتمام کار این دولت کم کم فضای سیاسی و اقتصادی جامعه به سمتی حرکت کرد که این سازمان ها به محاق رفتند. در چند سال اخیر بسیاری از تشکل های مدنی به علت مشکلات مختلف فعالیت شان را متوقف کرده اند. در این گزارش به سازمان های مردم نهاد در شهرستان های دیّر، کنگان، عسلویه و جم پرداخته شده و سعی گردیده با بهره گیری از نظرات برخی از فعالان این انجمن ها نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدید های پیش روی این نهادها بررسی شود.
ابتدا لازم است از حضور همه انجمن ها و سازمان های مردم نهاد در این شهرستان ها تقدیر به عمل آید و این روزنه ی امید را پاس داشت. در این شهرستان ها که از جامعه ای با بافت سنتی تشکل شده، حضور و فعالیت این انجمن ها مغتنم و شایسته تقدیر است. در چنین بافت سنتی حضور سازمان های مردم نهاد با فعالیت های مدرن – مانند حقوق شهروندی – دشوار است. از همین رو حضور نهاد های مرتبط با مفاهیم سنتی پر رنگ تر هستند. بدیهی است چنین حرکتی بسیار آهسته انجام می شود و فعالان مدنی راه دشواری را در پیش دارند. از این رو حرکت فعالان مدنی در این جا، راه رفتن روی لبه ی تیغ است.
محمد کنگانی – مدیر موسسه سیراف پارس – از سازمان های مردم نهاد فعال در عسلویه و کنگان، در خصوص نقاط قوت این انجمن ها می گوید: «نقاط قوت تشکل ها را می توان در چند گزینه مطرح کرد: داشتن استانی با سابقه تاریخی و باستانی، پای بندی اغلب روستاها و حتی شهرنشینان به زندگی سنتی و قدیمی، وجود طبیعت بکر شامل کوه، دریا، نخل و… ، محیط زیست و حمایت از آن جهت توسعه بهتر، علاقه مندی به مذهب و فعالیتهای مذهبی، عشق به هویت محلی و ایرانی، تفاخر به مفاخر منطقه، زندگی مسالمت آمیز در حول پرچم و به خاطر وحدت ایران و ایرانی ، اهمیت به خلیج فارس و منابع آن ، اهمیت به حقوق شهروندی و … ». لازم به ذکر است که یکی از موارد قابل تامل در این شهرستان ها و بسیاری از نقاط استان، عدم همراهی و توجه عامه ی مردم با این نهاد هاست. البته باید نهاد هایی که به فعالیت های مذهبی می پردازند را استثنا دانست. به طور مثال : انجمن هایی که در زمینه ی حقوق شهروندی فعالیت می کنند از سوی مردم مورد حمایت و توجه کمتری قرار می گیرند. ولی اسماعلی ایدانی ، دبیر انجمن اجتماع محور صدای کنگان معتقد است : « از نقاط قوت تشکل های استان می توان در روحیه دار بودن مردم به فعالیت در حوزه مدنی و حضور و علاقه جوانان به این گونه فعالیت ها دانست. ایشان با شور و نشاط که به دنبال این گونه فعالیت ها هستند و تلاش دارند وجدان بیداری در شهر و استان خود باشند. بزرگترین نقطه قوت مسجدی بودن تشکل های استان است و سنگر اصلی را آن مکان مقدس می دانند».
باید توجه داشت که به سازمان های مردم نهاد می بایست با نگاهی مدرن پرداخت و توجه داشت چنین تشکل هایی با هیئت های مذهبی و نهاد هایی مانند امور خیریه تفاوت دارند. به نظر می رسد آقای ایدانی با چنین نگاهی به تشکل های مدنی پرداخته اند. اصولا مفهوم «جامعه مدنی»، مفهومی مدرن است که می بایست با معیارهای مدرن بدان پرداخت. لذا یکی از مسائل مورد بحث همین نکته است که چگونه می توان چنین مفاهیم مدرنی را در جوامع با بافت سنتی به «نهاد» تبدیل نمود.
در خصوص نقاط ضعف سازمان های مردم نهاد در این منطقه – شهرستان های مورد بحث در این گزارش – عدم وجود بانک اطلاعاتی برای دسترسی به مدیران آن هاست. برای مثال نگارنده علی رغم پیگیری های متعدد نتوانست با سازمان های مردم نهاد فعال – در صورت وجود – در شهرستان جم برای این گزارش ارتباط برقرار نماید. با توجه به اهمیت این شهرستان حضور و فعالیت سازمان های مردم نهاد بسیار ضروری است. محمد کنگانی در خصوص نقاط ضعف تشکل های غیر دولتی را : «عدم آشنایی مسئولین با فعالیت های تشکل های غیر دولتی و فعالین حوزه مدنی، عدم آشنایی بسیاری از جوانان برای تشکیل چنین تشکل هایی، عدم انگیزه و هدف در بین جوانان و فعالین حوزه ی مدنی، رویکرد دولتی تشکل ها، در صورتی که تشکل ها باید مردمی باقی بمانند، محول ننمودن بخشی از فعالیت های سازمان ها و ادارات مربوطه به NGO ها، عدم آشنایی خانواده ها با تشکل ها، ریزش اعضای انجمن ها، امنیتی شدن فعالیت ها و ثبت تشکل، عدم توانایی در جذب بودجه و کمک های مالی، عدم حمایت مسئولین در انجام فعالیت ها، هزینه زیاد، کاهش توانایی، عدم مشوق و مرغب برای انسجام بیشتر و انجام کارهای بزرگ » بر می شمرد و برای رفع آن ها « توجه ویژه مسئولین به تشکل ها، برگزاری جلسات استاندار با مدیران، شهرداران و مسئولین ادارات در رابطه با معرفی تشکل ها، واگذاری بخشی از فعالیت های ادارات به تشکل ها، کاهش بوروکراسی اداری در ثبت آن ها ، امتیاز دادن به فعالین تشکل ها، تشویق جوانان جهت حضور در تشکل ها و حمایت مادی و معنوی » را به عنوان راه حل عنوان می کند. بوروکراسی اداری پس از روی کار آمدن دولت نهم در مسیر ثبت تشکل های غیر دولتی به عنوان بزرگترین چالش قد علم کرد و تا کنون نیز در این باره اقدامات عملی انجام نگردیده است. اسماعیل ایدانی در این باره می گوید : « در حال حاضر این تشکل ها تا جایگاه واقعی خود فاصله زیادی دارند و برای برطرف کردن این مشکلات می توان با ایجاد وحدت رویه و تسهیل برای ثبت و فعالیت تشکل های غیر دولتی و حذف نظارت های سخت گیرانه این تشکل ها را به جایگاه خود نزدیک کرد.» وی « عدم وجود شبکه ارتباطی بین این سازمان ها » را معضل بزرگ دیگر این حوزه می داند.
با همه ی این چالش ها ، پس از روی کار آمدن دولت روحانی تلاش برای تلطیف فضا دیده می شود. تاکید چند باره ی رییس جمهور و برخی از مسئولان ارشد دولتی – از جمله استاندار بوشهر – شاهدی بر این مدعا است. این نگاهِ دولت را می بایست به عنوان یک فرصت ارزشمند، غنیمت شمرد و از آن به نحو احسنت استفاده کرد. چنین رویکردی می تواند جامعه را به سوی فعالیت و تحرک و در نهایت به تربیت شهروندانی آگاه و متعهد منجر شود.
در همین حال تهدید های زیادی بر سر راه سازمان های مردم نهاد قرار دارند . به زعم محمد کنگانی « سیاسی شدن تشکل های غیر دولتی، امنیتی شدن فضای حاکم بر فعالیت های مدنی، بی توجهی بعضی مدیران و مسئولین علی رغم تاکید رییس دولت مبنی بر حمایت از این نهادها و تسهیل مسیر ثبت تشکل های مردمی جدید، بی توجهی خانواده ها ، عدم وجود شورای تشکل های استان» تهدید های موجود در این مسیر هستند. همچنین اسماعیل ایدانی در این باره معتقد است : « تهدید اصلی آن جاست که مسئولین تصور می کنند نهادهای مردمی رودرروی آنها و دولت قرار گرفته اند و می خواهند برای آن ها مزاحمت ایجاد کنند. باید چنین تفکری را اصلاح کرد. »
موارد بسیار دیگری در رابطه با معضلات سازمان های مردم نهادِ فعال در منطقه وجود دارد. این گزارش بنا بود به صورت نگرخواهی تهیه شود اما از هفت سازمانی که با آن ها هماهنگی شد تنها دو سازمان به سوالات ما پاسخ دادند و با سایر سازمان ها هم نتوانستیم ارتباط برقرار کنیم. همین جا از همه ی سازمان های مردم نهاد موجود در شهرستان های دیر، کنگان، عسلویه و جم دعوت می کنیم فعالیت خود را از سر بگیرند و شبکه ی ارتباطی بین نهاد های مدنی آن منطقه را تشکیل دهند. این مورد را به عنوان اولویت کنونی مطرح می کنیم.
یادداشت ها :
۱- Non-governmental organization ، «سازمان غیر دولتی» که در ایران به تشکل های غیر دولتی و سازمان های مردم نهاد (سمن) نیز ترجمه شده است.
۲- معضلات و مسائلی که در این گزارش از آن ها نام برده شده مختص نهاد های شهرستان های مذکور نیست و بسیاری از این مشکلات مربوط به کل استان می باشد.
۶
سیکل معیوب جامعه توده ای / جامعه مدنی
گفت وگوی هامون با حمید موذنی؛ موسس انجمن زیست محیطی سوز
اشاره: حمید موذنی؛ نویسنده و منتقد فرهنگی جنوب که سالهای متمادی در حوزه مدنی و رسانه یی فعال بوده و هست. ایشان در سال ۱۳۸۵ تشکل غیردولتی انجمن زیست محیطی سوز را بنیاد نهاد. گفت وگوی هامون را با ایشان می خوانیم.
ضرورت وجود ان جی اوها در وضعیت کنونی جامعه مدنی ایرانی را چگونه ارزیابی می کنید؟
ضرورت جامعه مدنی برای جامعه ی ایرانی ضرورتی معطوف به زمان حال نیست. جوامع توسعه یافته جوامع مبتنی بر حضور جامعه مدنی هستند و جوامع در حال گذار نیز بیش از سایر جوامع به جامعه ی مدنی قوی و قدرتمند نیاز دارند. شاید بتوان یکی از معضلات و موانع اساسی در شکل گیری واقعی دموکراسی در ایران را نبود جامعه مدنی واقعی دانست. بدون شک جامعه ی توده ای جامعه ای احساساتی و رمانتیک است و در آن بوا سطه ی عدم نظارت مدنی، موج سواری سیاسیون و با روی کار آمدن آنها و یا برکناریشان با ایجاد گفتمان های کاذب و هیجانی شکل می گیرد. این وضعیت خرد گریز و رمانتیک اجتماعی در خلا جامعه مدنی رخ می دهد و در نتیجه تصمیمات اجتماعی و یا جنبش های اجتماعی مقطعی و هیجانی هستند و آماده ی بازگشت به وضعیت پیش را در خود پرورش می دهند. سیکل معیوب مطلقه/ مشروطه در ایران بیش از هر چیزی بابت غلظت هیجان های سیاسی و در ادامه رخوت آن است. رفت و برگشت های اجتماعی جامعه ی ایرانی در خصوص یک وضعیت خاص سیاسی بیش از هر چیز مبتنی بر حب و بغض ها هست که مدام ابژه های خود را عوض می کنند اما در نهایت شرایط پیشین خود را مجددا بازتولید می نمایند. ناکامی حرکت عظیم اجتماعی ایرانیان و رویداد انقلاب مشروطه در اصل به واسطه ی ضعف و نبود جامعه ی مدنی است. انقلاب ها و اصلاحات پسا مشروطه تا در وضعیت توده ای و پوپولیستی رخ می دهد، پتانسیل بازگشت و احیا مجدد را به صورت بالقوه در خود حفظ می کند و به همین دلیل ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم و یا تکرار می کنیم شب را و روز را هنوز را. جنبش ملی شدن نفت به رهبری مصدق ادامه ی مشروطه است، انقلاب ۵۷ ادامه ی جنبش مصدق است، دوم خرداد و ریاست جمهوری خاتمی، ادامه ی انقلاب ۵۷ است و روی کار آمدن دولت تدبیر و امید حسن روحانی، استمرار جنبش دوم خرداد است. وقتی با فاصله این مقاطع تاریخی را نگاه می کنیم نسل هایی آرمان گرا و آزادی خواه را می بینم که همگی، همان آمال مشروطه خواهان را دنبال می کنند و در نهایت روز هایی دیگر تاریخی می شوند تا پسینیان یاد پیشینیان را زنده نگه دارند و در شعارهای خود جا سازی نمایند برای حرکتی دوباره و سپس تجربه ی ناکامی تازه و حرمان دیگری به این پرونده اضافه شود و مسلسل. روی کار آمدن دولت تدبیر و امید حسن روحانی نیز اگر به لحاظ شرایط حال بخواهیم بررسی نماییم مثل سایر مقاطع در وضعیت حساس تاریخی هستیم اما اگر نخواهیم از تجربیات قبل درس بگیریم چیزی جز تکرار قبل را در نسلی دیگر تجربه نمی کنیم و هیجانی و سپس سرخوردگی دوباره… به نظرم راه حل گذار ما تقویت گفتمان تکثر است و این انجام نمی شود به جز حضور و وجود و تقویت جامعه ی مدنی تا از مزرعه به باغ گذار و از تماشاگر به بازیگر گذار نماییم. جامعه ی مدنی بساط مارو پله و منچ تقدیر را می بندد و صفحه ی شطرنج خرد و تدبیر را می گشاید.
چه چالش هایی در جامعه ایرانی برای ان جی اوها وجود دارد؟
چالش اصلی، کژ فهمی جامعه ی مدنی در حوزه ی عمومی است و بد فهمی جامعه مدنی در عرصه ی رسمی. مردم ایران هنوز توده ای زیست می کنند و به لحاظ منش اجتماعی علاقه ای به کار و تلاش مدنی غیر انتفاعی و غیر دولتی ندارند و قدرت نیز در ایران همیشه جامعه ی مدنی را خصم خود می پندارد. دال و مدلول این مفهوم نیز هنوز به درستی در ذهن و زبان ایرانیان جای نگرفته است. در واقع، حرف و حدیث جامعه ی مدنی در ایران قدمتی کمتر از سی سال دارد و می توان گفت این عنوان در جامعه ی ایرانی از دوم خرداد ۱۳۷۶ شکل گرفت و هنوز طول عمری برای گفتمان شدن ندارد.
تجربه مدنی ایرانیان برای حضور در ان جی اوها را چگونه تحلیل می کنید؟
جامعه ی ایران هنوز جامعه ای با پارادایم چپ است و مناسبات و رفتارهای خود در برابر گفتمان سیاسی را انقلابی پیش می برد و نظام سیاسی نیز جامعه مدنی را براندازانه تصور می سازد. در نتیجه جامعه مدنی هزینه های سیاسی و گاه امنیتی را در پی دارد. ایرانیان برای این مفهوم تجربه هایی مضطربانه دارند و در نتیجه همانند دموکراسی این مفهوم نیز برای آنان آغشته با ترس و هراس است و به همین دلیل آزادی گریزی در جامعه مدنی گریزی نیز نمایان شده و رخ می دهد. برای شهروندان ایرانی سیکل معیوب مطلقه/ مشروطه در سیکل معیوب جامعه توده ای/ جامعه مدنی نیز مشاهده می شود و در نتیجه نیل به آن رغبت انگیز و دلربا نیست. اما با تمام این آسیب شناسی جامعه ایرانی گذار خود به جامعه مدنی را نشان داده است و خوشبختانه می توان با رجوع به نشریات مکتوب و رسانه ها ی مجازی، جوانه های جامعه ی مدنی را مشاهده کرد و به تناور شدن و ثمره ی این درخت امید بست.
از تجربه زیسته خودتان در ان جی اوها بگویید.
تجربه ی زیسته ی من، تجربه ای مشهود و مملو از لذت و اضطراب بوده. شوق نظارت مدنی بر قدرت و تلاش درجهت بسط ارمانها همیشه دلچسب بوده . به مثابه ی عشق های کلاسیک که مملو از لذت و نشاط در مسیر وصال معشوق و اضطراب و هراس در هجران او بوده، تجربیات من در فعالیت رسانه ای و یا انجمن زیست محیطی سوز نیز همان را بخشیده و گویا این همان عشق تصعید یافته در تجربه ی کار مدنی بوده است. خوشبختانه گوییا: روز هجران و شب فرقت یار آخر شد/ زدم فال و گذشت اختر و کار آخر شده است/ساقیا لطف نمودی قدحت پر می باد/که به تدبیر توتشویش خمار آخر شد.