مروری بر عملکرد و بیان دیدگاه های تشکل های مردم نهاد مدنی شهرستان تنگستان و عسلویه
مهمترین شعاری که توسط جنبش دوم خرداد پس از پیروزی در انتخابات ۱۳۷۶ مطرح شد و در سالهای پس از آن به طرق مختلف راههای تحقق آن در جمهوری اسلامی از سوی روشنفکران و سیاستمداران این جنبش به بحث و بررسی گذاشته شد شعار ایجاد جامعه ی مدنی بوده است. برخی جامعه ی مدنی را جامعه ای که در مقابل جوامع استبدادی و مطلقه قرار می گیرد، می دانند. براساس این نگرش، جامعه ی مدنی در گذر سنت به مدرنیته ایجاد شده که طی آن مناسبات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه به دست شهروندان می افتد.
در برخی تعاریف دیگر، جامعه ی مدنی رنگ و بوی یک جامعه ی قانون مدار به خود گرفته که حتی آزادی در چنین جامعه ای در چارچوب سلسله قواعد و قوانین کلی و عام محدود می شود. جامعه ی مدنی بدین معنا جامعه ای قانون مند است که انسان ها در آن در چارچوب قانون هم محدود می شوند و هم مصون می مانند. موسا غنی نژاد در کتاب جامعه مدنی؛ چنین تعریفی از این مفهوم ارایه داده است: «جامعه ی مدنی حوزه ای از فعالیت های انسان های آزاد و دارای انتخاب است که انتخابشان را در چارچوب قانون و قواعد کلی انجام می دهند و این انتخاب مستقل از اراده و تصمیم قدرت سیاسی و حاکم است.» تشکل های جامعه ی مدنی، منبعی برای تقویت و تحکیم حقایق گوناگون و نه یک حقیقت واحد متعلق به یک فرد یا گروه هستند. حتا اگر حقیقت واحد باشد، هر یک ازگروه ها و افراد دارای روش های گوناگونی برای دست یابی به آن حقیقت هستند. در شرایط نبود تشکل ها، جامعه ظرفیت بالایی برای پذیرش حقیقت واحد دارد. چرا که افراد مجال تصور تکثر را ندارند، اما در صورت وجود تشکل ها، افراد تکثر را تجربه می کنند و تصور آنها از حقایق با یکدیگر تقابل پیدا می کند. برای اجرایی کردن ایده ی جامعه مدنی و بسط و گسترش آن در حوزه ی عمومی؛ دولت سیدمحمد خاتمی تلاش های زیادی کرد؛ بذرهای شکل گیری تشکل های مردم نهاد و مدنی را در سطح ایران گستراند؛ هر چند این مهم دستاویزی برای ستیز و مخالفت در عملکرد او از جانب اصولگرایان شد. توجه جدی دولت خاتمی به ایده جامعه مدنی در هشت سال ریاست جمهوری؛ از مدنی ترین سیاست گذاری های دولت های جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود. ادامه ی حرکت جامعه مدنی در سال های بعد و در دولت محمود احمدی نژاد و ریاست جمهور جدید ایران؛ دکتر حسن روحانی با فراز و فرودهای بی شماری از دو منظر متفاوت رو به رو شده است.
سیاست گذاری های مناسب سازمان ملی جوانان؛ استانداری ها و فرمانداری ها در سراسر ایران؛ از جمله استان بوشهر در دولت هشت ساله ی سیدمحمد خاتمی باعث شد؛ شاهد ظهور و گسترش تشکل های مردم نهاد مدنی و غیردولتی باشیم. از این رو جوانان و فعالین حوزه ی گوناگون اجتماعی، فرهنگی، ادبی، محیط زیستی، جوانان، بانوان و … توانستند باگردهمایی جوانان مشتاق و مستعد تشکل های گوناگون متنوع مدنی را در سطح استان بوشهر شکل بخشیده و در این حوزه ها به فعالیت بپردازند. با فعالیت همین جوانان و تشکل ها بود، که گفتمان جامعه ی مدنی و مشارکت اجتماعی مردم به مثابه ی شهروندان خلاق و پرسش گر در جامعه رشد پیدا کرد و باعث توسعه ی متوازن تر فرهنگی و اجتماعی نسبت به مقولات اقتصادی و … شد. اما با پایان یافتن دولت سیدمحمد خاتمی و روی کار آمدن دولت محمود احمدی نژاد؛ قرائت دولت وقت از تشکل های مدنی و غیردولتی و عملکرد آن ها و نقش پذیری های اجتماعی و فرهنگی و امثالهم تغییر کرد و مانع تراشی های زیادی در حفظ وضعیتی که دولت خاتمی خلق کرده بود، پیش روی تشکل های غیردولتی مستقل قرار داد. تغییر دستورالعمل تشکل های مردم نهاد و افزایش پروسه ی بورکراسی و اداری در همان اوایل دولت احمدی نژاد و ایمان نداشتن به حلقه های جامعه مدنی؛ راه فعالانه و مشارکت جویانه را بر روی فعالین مدنی و تشکل های مردم نهاد بست. با توجه به اینکه به طور مثال گفته می شود در استان بوشهر نزدیک به ۶۰۰ تشکل مردم نهاد و غیردولتی از سازمان ملی جوانان، استانداری بوشهر و فرمانداری های شهرستان های استان بوشهر، دارای مجوز فعالیت هستند؛ اما در حوزه ی عمومی شاهد فعالیت های کم رنگ و کم فروغ این تشکل ها؛ آن هم در حدود نزدیک به پنج تا ده درصد آن ها در سراسر استان بوشهر در دوران احمدی نژاد بوده ایم.
اما با توجه به روی کارآمدن دولت تدبیر و امید و ریاست جمهوری دکتر حسن روحانی فضا برای فعال سازی گفتمان جامعه مدنی و احیای تشکل های مردم نهاد و مدنی در ایران و به طبع آن استان بوشهر شکل گرفته است. از این رو در حدود یک سال که از فعالیت دولت دکتر روحانی می گذرد؛ همواره چه در سطح ملی و در چه سطح استانی- در استان بوشهر- اکثر مسئولین مرتبط با جوانان و تشکل های مردم نهاد، جوانان و حوزه ی عمومی را دعوت به راه اندازی تشکل های گروهی و مدنی غیردولتی می نمایند. آن چه که در ظاهر در حال اتفاق است؛ دل بستن به همین شعارها و وعده ها است که جوانان و فعالین حوزه ی مدنی را امیدوار می کند که در این راه، دل استوارتر گام بردارند و ایده ها و باورهای مدنی و اجتماعی خویش را با هم صنفان و حوزه ی عمومی به اشتراک گذاشته و ره در این راه پرفراز و نشیب بردارند. تسهیل سازی دولت در امر شکل بخشیدن به فعالیت مستمر تشکل های مردم نهاد موجود و فعال سازی دوباره ی آن در کنار ثبت تشکل های نوبنیاد مدنی می تواند یکی از گام های موثر در احیاء تشکل های مدنی استان بوشهر باشد. از دیگر سو هماهنگی نهادهای مرتبط در هیات نظارت بر تشکل های غیردولتی استان بوشهر؛ با یکدیگر می تواند، گفتمان و شعار دولت تدبیر و امید را به شکلی عینی و ملموس تبدیل نماید. این فرصتی است که در سه سال باقی مانده از دولت تدبیر و امید انتظار می رود به شکل عملی بدان مهم پرداخته شود.
«هامون» با نگرخواهی از چندین فعال مدنی و تشکل های مردم نهاد شهرستان های تنگستان؛ دشتی و عسلویه؛ نقاط قوت، نقاظ ضعف، فرصت ها و محدودیت های تشکل های غیردولتی و فعالین مدنی را واکاویده است.
اکبر شکوه؛ فعال مدنی و عضو تشکل «موسسه ی غیردولتی نواندیشان آراد تنگستان» در گفت و گو با هامون، از معضلات و مشکلات پیش روی تشکل های مدنی به طورخاص در شهرستان تنگستان سخن می گوید و بر این باور است این معضلات و آسیب ها در سه حوزه ی مسئولین، مردم و فعالین مدنی و تشکل های غیردولتی شهرستان قابل رصد و پی گیری است. شکوه می گوید: «کسانی که در حوزه ی فعالیت های مدنی و تشکل های مردم نهاد به فعالیت می پردازند؛ افرادی هستند که دغدغه های اجتماعی و جمعی دارند در کلیت جغرافیایی که زندگی می کنند و به مسایل شهری حساس هستند.» وی در ادامه افزود: «خود همراهی نکردن مردم و تنها بودن فعالان مدنی؛ خود یک آسیب جدی است که در طولانی مدت باعث رسیدن به بن بست کار گروهی می شود.» شکوه؛ بخش دیگری از آسیب ها را ناشی از دخالت حوزه رسمی و دولت ها مرتبط دانست و افزود: « از آن جا که فعالین تشکل های غیردولتی، اکثرن جوانان و افراد پرانرژی و فعال هستند؛ در اکثر مواقع در چنین حرکت هایی مسئولین امر، اعتماد لازم را به جوانان در تمامی حوزه ها و فعالیت ها ندارند. این نوع نگاه هم ناشی از ترس و نگرانی می باشد که مبادا در چنین تشکل ها و گروه هایی، حرکت هایی انجام گیرد که مغایر با قوانین جاری و مسایل عرفی جامعه باشد. وقتی جوانان با چنین برداشتی از سوی مسئولین شهرستانی مواجه می شوند؛ خود به خود گویی خودشان را در مقابل دولت می بینند. در صورتی که تشکل های مدنی، پی گیر خیر جمعی و منفعت عمومی هستند.» این فعالین مدنی در شهرستان تنگستان گفت: «مسئولین شهری به خصوص فرماندار و نهادهای امنیتی و انتظامی، نباید در کوچک ترین مسایل نهادهای غیردولتی دخالت کرده و با حساسیت مسایل آنها را رصد کنند.» شکوه دیگر معضلات تشکل های مدنی را از جانب فعالین مدنی و تشکل های غیردولتی دانست و گفت: «ضعف های ما وقتی برجسته و بولد می شود که دغدغه و نیت های شخصی وارد کار گروهی می شود. اشتغال یکی از مسایل جوانان است که با بالارفتن سطح تحصیلات و افزایش سن آن ها، از دغدغه های جدی جوانان شده و برایند اشتغال نیز؛ ازدواج و تشکیل خانواده، مسکن و فرزند و مشغله های روزمره می باشد.» وی افزود: «وقتی من جوان نتوانم یک شغل دایم و پایدار بدست آورم؛ روی کارهای گروهی من نیز، تاثیر منفی می گذارد.» وی درباره ی فرصت یابی برای ظهور تشکل های مدنی در شهرستان تنگستان گفت: «تا انجایی که سن من قد می دهد، در دورده ی دوم دولت خاتمی در سال های ۱۳۸۰ تا ۸۴ فرصت مناسبی برای فعالیت های مدنی در سطح شهرستان تنگستان به وجود امد و فعالیت های گروهی و مدنی جان دوباره یی گرفتند. تشکل های غیردولتی متنوعی در حوزه ی علمی و ادبی و فرهنگی با مجوز سازمان ملی جوانان راه اندازی شد. اما با ظهور احمدی نژاد؛ کم کم فعالیت های مدنی و اجتماعی تشکل های غیردولتی رو به زوال نهاد و از دیگر سو با افزایش سن جوانان، رسیدن خدمت سربازی، اشتغال، ازدواج و درگیری های خانواده گی که گاه خانواده ها نیز مخالف با کارهای گروهی شدند و هم چنین شعور کافی برای کارجمعی و مدنی نیز در جامعه نهادینه نشده بود؛ موانع جدیدی برای تشکل های غیردولتی و فعالین آن به وجود آمد» شکوه در ادامه گفت: «چهار سال دوم احمدی نژاد؛ با حمایت و خواست دولت؛ تشکل های غیردولتی به رکود مطلق رسیدند و صرفن نهادهای مذهبی و دینی ثبت نشده به مناسبت های دینی به فعالیت هایی می پرداختند.» اکبر شکوه اما با روی کارآمدن دولت تدبیر و امید برای فعالیت های متشکل جوانان و نهادهای مدنی ابراز امیدواری می کند و می گوید: «دولت جدید از رییس جمهور گرفته تا وزیر کشور، استانداران و فرمانداران، تاکید فراوانی نسبت به گسترش و بازیابی فعالیت های مدنی و تشکل های غیردولتی در سراسر کشور دارند و این نکته ی مهمی است که هموار در سخنان خود در مراسم جمعی خودشان مطرح می کنند و جوانان و مردم را دعوت می کنند که با مشارکت اجتماعی؛ دوباره تشکل های مردم نهاد دوباره احیا شوند و این اتفاق ِ میمون و خوشایندی است. با چنین تفکری، جوانان داری اعتماد به نفس شده و خود را در مشارکت های اجتماعی سهیم می دانند و حس استقلال طلبی و مسئولیت پذیری می کنند.» وی در پایان افزود: «باید دولت تدبیر و امید به شکل عمل گرا، روند مجوز دار شدن و تشکیل نهادهای مدنی را تسهیل سازی نموده و شرای سخت افزاری را برای اجرایی شدن تشکل های مردم نهاد و مدنی فراهم سازند.»
ناصر بوهندی؛ انجمن اندیشه ورزان بُرنا نایبند عسلویه- درباره ی نقاط قوت تشکل های غیردولتی می گوید:«استان بوشهر دارای استعدادهای ناب و جوانان و مردم خلاق و متعهدی است. از مهمترین نقاط قوت تشکل های غیر دولتی خدمت بدون منت و با تحمل همه مشقت ها و بی توجهی ها به منظور توسعه و پیشرفت جامعه پیرامون خود است. خود شاهد بودم که بسیاری از فعالان حوزه مدنی در شهرستان های استان از صفر شروع کرده و با صرف وقت و هزینه شخصی به روحیه بخشی و تشویق جوانان به مشارکت اجتماعی اقدام می کنند.» وی می افزاید: «از دیگر نقاط قوت تشکل های غیر دولتی پاک دستی و استفاده بهینه از امکانات توسط این تشکل هاست؛ به گونه ای که با کمترین هزینه ها و امکانات شاهد کارهای بزرگی از آن ها بوده ایم.»
یوسف روستایی؛ دبیر انجمن نقش آفرین جوان عسلویه نیز نقاط قوت تشکل های غیردولتی را این گونه بر می شمارد:«١) دسترسی به شهروندان محدوده منقطع ویا دور از خدمات دولتی، یا بخش خصوصی، این توانایی را به عنوان یکی از وظایف سمن ها که به فقیر و به حاشیه رانده شده، کمک کند.٢) بسیج منابع داخلی و توسعه خانواده کوچک، و گروه های کوچک، که در آن آنها نیازمندان می توانند وضعیت خود را از طریق مشارکت مطلوب تر سازند.٣) سازمان های غیر دولتی می توانند نیازهای اجتماعی و محلی را با دقت شناسایی کنند. ۴) ارایه خدمات با یک هزینه نسبتا کمتر (بسیج منابع و سازماندهی تلاش های داوطلبانه) یکی از توانایی انجمن ها بحساب می آید. ۵)پیدا کردن راه حل های نوآورانه برای مشکلات غیر معمول، که نتیجه کوچک بودن حجم سمن ها و انعطاف پذیری و آزادی های اداری و نسبی از محدودیت های سیاسی آنان است 6( نظارت و پیگیری بر برنامه های دولت، یکی از مهم ترین جنبه های قدرت است که دولت پاسخگو به نیازهای توده های مردم را برای گنجاندن موضوعات و مسائل جدید در دستور کار خود تحت فشار قرار می دهند.
موسسه مردم نهاد نواندیشان آراد تنگستان در سال ۸۳ مجوز خود را از سازمان ملی جوانان کشور دریافت نمود و با عزمی جزم در حوزه فرهنگ و اوقات فراغت فعالیت های خود را آغاز نمود و تا سالهای ۸۹ الی ۹۰ نیز بعنوان یکی از تشکل های غیردولتی فعال در سطح استان مشغول به فعالیت بود که به دلایلی از سال ۹۰ به بعد دیگر فعالیت خاصی نداشته که عمده ترین دلیل آن عدم منابع مالی بوده است. امین ماندگار؛ دبیر این موسسه مردم نهاد، نقاط قوت تشکل های غیردولتی را این موارد می داند: توانایی نوآوری و سازگاری، روابط قوی با عامه مردم، تخصص توسعه در زمینه های مختلف، رویکردهای فرایند مدار در قبال توسعه، متولوژی ها و ابزار مشارکت و تعهد بلند مدت و تاکید بر پایداری.
درباره ی نقاط ظعف تشکل های غیردولتی استان بوشهر نیز، دبیر تشکل انجمن اندیشه ورزان بُرنا می گوید: « نقاط ضعف تشکل های غیر دولتی قائم به شخص بودن برخی تشکل هاست . با توجه به هزینه ها و زمانی که فعالیت های اجتماعی و مدنی دارد کمتر کسی حاضر به ورود در این عرصه می شود و کسانی که دغدغه مشارکت دادن جوانان و مردم در توسعه و پیشرفت اجتماع دارند مجبورند انرژی و هزینه های فوق العاده ای صرف کنند که بعضن باعث عقب ماندن در سایر جنبه های زندگی خود می شوند. بوهندی؛ نبود روحیه کار تیمی، پرداختن به کارهای شعاری و تبلیغاتی، فعالیت های منقطع و غیر پایدار، عدم توجه به شفافیت و اطلاع رسانی به موقع، حزبی نگری و کنار زدن سلایق مخالف را از دیگر آسیب های تشکل های غیردولتی می داند. وی معتقد است برای برطرف کردن همه این موارد نیاز به فرصت دادن و کسب تجربه بیشتر است. به زعم این فعال مدنی، ارتباط با دیگر نهادهای مردم نهاد کشور و فرا استانی باعث کاهش آسیب ها و نقاط ضعف می شود.»
دبیر انجمن نقش آفرین جوان عسلویه؛ عدم تمرکز در ماموریت ها و اولویت های سازمان، نداشتن چشم انداز استراتژیک و امکان ایجاد روابط با افراد با نفوذ در جامعه و عدم توانایی مدیریت و مهارت های سازمانی را از ضعف های عمده ی تشکل های مدنی استان بوشهر می داند.
دبیر موسسه نواندیشان آراد تنگستان نیز، محدودیتهای مالی و تخصصی مدیریتی سطح پایین، سطح پایین خودگرایی، انزوا و فقدان ارتباطات و هماهنگی بین سازمان، معیارهای اندک برای مداخله و عدم شناخت نسبی بیشی از مردم و مسئولین از چیستی و تاثیرات تشکلهای غیردولتی را از مشکلات پیش آمده برای تشکل های غیردولتی استان می داند.
ناصر بوهندی، دبیر انجمن اندیشه ورزان بُرنا درباره ی تهدیدهای پیش روی تشکل های غیردولتی استان بوشهر می گوید: «مشق نانوشته غلط ندارد بنابراین در حوزه عمل و کارهای اجتماعی امکان اشتباه و خطا وجود دارد که می بایست تشکل های غیر دولتی نسبت به دریافت بازخورد و فیدبک از فعالیت های خود در بازه های زمانی مشخص اقدام نمایند. تک روی ها و عدم تحمل انتقاد و روی آوردن به کارهای تبلیغاتی و خود نمایی و عدم استقلال مالی از نهاد های دولتی ،از مهمترین تهدید های پیش روی تشکل های غیر دولتی است که باعث انحراف و عدم نتیجه گیری آنها در اهدافشان می باشد.» وی می گوید: «شعار ما در انجمن اندیشه ورزان برنا این است که زمانی موفق هستیم و به نتیجه رسیده ایم که جامعه به رشد و تکامل خود رسیده و توسعه به نحو مطلوب در حال انجام است و نیازی به وجود انجمن اندیشه ورزان برنا نباشد!»
امین ماندگار؛ هم عقیده دارد: «عمده ترین مسایل و تهدیدهایی که پیش روی تشکل های غیردولتی می باشد این است که متاسفانه هنوز عده ای که اندیشه اشان را چماق گونه جهت اهداف خود به کار گرفته و از تخریب هیچ کس و به هر نحوی از انحا ، ابایی ندارند در جامعه وجود دارند. اینها با جو سازی مانع کار و اهداف جوانانی هستند که پس از مدتها فرصتی یافته تا اندیشه های خود را در جامعه متبلور سازند. باید به حال این گونه افراد چاره ای اندیشید.عدم شناخت دقیق مسئولین و مردم از ماهیت تشکلهای غیردولتی و چگونگی کارکرد آنان در جامعه سبب می شود تا همراهی با این تشکلها ضعیف باشد که در این راستا می بایست بصورت مداوم و برای نسلها و طیفهای مختلف کارگاههای آموزشی در خصوص شناسایی تشکلهای غیردولتی و فواید آنان برگزار نمود.» دبیر موسسه نواندیشان آراد می افزاید:«مباحث مالی و تامین بودجه مورد نیاز جهت انجام فعالیت های تشکل ها از عمده مسایل فراروی آنان همیشه بوده و هست که بر اساس دستورالعمل ها، تامین این بودجه بر عهده تشکل ها می باشد و لیکن بستر مناسب جهت تهیه منابع مالی توسط خود تشکلها وجود ندارد تا NGO ها بتوانند از طریق انجام فعالیتهای مختلف و در راستای اهدافشان منابع مالی مورد نیاز خود را تامین نمایند، تا مسایلی است که تشکل های غیردولتی را به شدت تهدید می کند.»
ناصر بوهندی؛ درباره ی فرصت های پیش روی تشکل های غیردولتی و فعالین مدنی استان بوشهر می گوید:« با توجه به حمایت استاندار جوان و پر انرژی آقای سالاری و تیم همراه و تجارب گذشته تشکل های غیردولتی، بهترین موقعیت در تاریخ استان بوشهر برای فعالین مدنی و تشکل های غیر دولتی پیش آمده است که می بایست بهترین بهره برداری برای جهش اجتماعی و توسعه اقتصادی و عمرانی استان بوشهر انجام داد.»
یوسف روستایی نیز معتقد است: «با توجه به اینکه تاسیس سمن ها بستگی به سیاست های کلی دولت وقت دارد لذا افزایش سمن ها در وضعیت کنونی فرصتی ست که قبلن نبوده و درحال حاضر باید آن را غنیمت شمرد و فرصت مناسبی است که ارتباط سمن ها و اتحاد بین یکدیگر در جهت تحقق اهداف بیشتر شود.» وی معتقد است: «استفاده از شبکه های اجتماعی یکی از ابزارهای مناسب ارتباط می باشد.»
امین ماندگار نیز می گوید: « با به کار آمدن دولت تدبیر و امید گویی موجی از امید در دل تمامی آحاد جامعه خاصه نسل جوان زنده گشته است ، درحالی که در سالیان گذشته تشکلهای غیردولتی فاصله بسیاری از جایگاه و هویت اصلی خود پیدا کرده بودند. این دولت تابحال توجه ویژه ای به نقش آفرینی تشکلهای غیردولتی در راستای رفع معظلات یک جامعه داشته و امیدوارم این توجه مقطعی نبوده و پایدار باشد . از این رو تشکلهای غیردولتی می بایست این فرصت پیش آمده را غنیمت شمرده و با سازوکارهای مختلف و در عرصه های متفاوت به صحنه آمده است. »