چکیده: صنعت مسافرت و جهانگردی به عنوان بزرگترین و متنوع ترین صنعت در دنیا به حساب می آید. بسیاری از کشورها این صنعت پویا را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می دانند.
روستاهای ایران با دارا بودن جاذبه ها و امکانات، آب و هوای متنوع و گسترده همچنان مورد بی مهری برنامه ریزان و مسئولان گردشگری است. هم اکنون بیش از ۵۰هزار روستا در ایران وجود دارد که تا به امروز ۴۰۰ روستا به عنوان روستای هدف گردشگری شناخته شده اند (چهاربالش، ۱۳۸۹: ۱۰)؛ اما با توجه به اینکه گردشگری روستایی در ایران، صنعت جوانی است نیاز به برنامه ریزی و شناسایی بیشتر مقاصد هدف دارد. در سالهای اخیر شاهد تلاشهای جسته و گریخته ای برای توسعه گردشگری روستایی هستیم ولی تا رسیدن به حد مطلوب راه درازی در پیش است.
حفظ ارزشهای فرهنگی، پاسداشت بناهای تاریخی روستا، حفاظت از گونه های خاص گیاهی و جانوری و… برخی از پیامدهای مثبت گردشگری روستایی در ایران بوده است. از دیگر سو ایستایی فرهنگی و تبدیل فرهنگ روستاها به نوعی موزه، تضعیف برخی مشاغل روستایی به ویژه در عرصه کشاورزی، بعضاً رواج گسترده فرهنگ گردشگران در میان جوانان روستایی و … در مقابل توانمندیهای گردشگری روستایی قرار می گیرد.
در این پژوهش، پس از ارائه توضیحات نظری و معرفی برخی پژوهشهای صورت گرفته درباره گردشگری روستایی در ایران، پیامدهای منفی زیست محیطی گردشگری روستایی را با تأکید بر روستای هرزویل در شهرستان رودبار پیگیری می کنیم.
واژگان کلیدی: گردشگری روستایی، جهانگردی، مسافرت، ایران، روستای هدف، هرزویل، ارزشهای فرهنگی.
مقدمه
گردشگری یکی از فعالیتهای اصیل انسانی با قدمتی به درازای زندگی بشر است. امروزه گردشگری از حالت کالای لوکس تبدیل به سرمایه گذاری ضروری شده است. شکل امروزی گردشگری از پدیده های جنگ جهانی دوم است که در اواسط دهه ۴۰ وارد ایران شده است (اردستانی،۱۳۸۷: صص ۱۳۱، ۱۳۲، ۱۴۳).
«در مباحث گردشگری، جذابیتهای منحصر به فردی در صحنه رقابت بین المللی وجود دارد، که برگ برنده کشورهای رقیب محسوب می شود، منظری که از دریچه آن می توان به بخشی از اهداف اقتصادی، فرهنگی و یا حتی سیاسی به آسانی دست یافت. در این راستا، گردشگری روستایی و عشایری، کلید طلایی کشورهایی به حساب می آید که در بازار مدرنیته و عصر کامپیوتر، به جای زندگی مجازی، زندگی طبیعی را در معرض دید همگان قرار می دهند و به ویژه این نوع از توریسم در کشوری همچون ایران که گستره وسیعی از انواع مناطق جغرافیایی گوناگون از کویر تا جنگل را در برگرفته و در کوه و دشت و کویر و جنگل و ساحل روستاهایی مملو از فرهنگ غنی ایرانی دارد می تواند پربارتر و جذابتر از هر نقطه دیگر دنیا باشد» (خورسندی، ۱۳۸۸).
«هر گونه فعالیت توریستی که در روستا صورت می گیرد را توریسم روستایی می گویند . به عبارت دیگر گردشگری روستایی کلیه فعالیتهای توریستی مرتبط با جاذبه های گردشگری طبیعی، فرهنگی، ورزشی، آموزشی، بهداشتی و درمانی، هنری و میراث فرهنگی را شامل می شود. انواع توریسم در مناطق روستایی عبارتند از: توریسم طبیعی، توریسم فرهنگی، اکوتوریسم، اگروتوریسم و سیاحت» (خورسندی،۱۳۸۸).
اما گردشگری روستایی با همه توانمندی هایی که دارد، اگر بدون برنامه ریزی درست و کارآمد باشد می تواند پیامدهای منفی غیر قابل جبرانی را در پی داشته باشد. توریسم به عنوان یکی از کلیدی ترین بخشهای توسعه و پیشرفت دنیای امروز، دارای آثار مختلف مثبت بسیار مهمی است؛ اما در مقابل، اثرات منفی گسترش بی رویه توریسم، چه از جهات اقتصادی و سیاسی و فرهنگی و چه از جهت زیست محیطی نیز غیرقابل انکار هستند (زاهدی، ۱۳۸۵ :۳۹).
برای توسعه روستایی در کشورهای جهان سوم (از جمله ایران) باید به مسائل زیست محیطی توجه بیشتری داشت؛ چون در صورت عدم توجه به این مقوله توسعه و به خصوص توسعه پایدار روستایی تحقق نمی یابد و فقط شاهد پیامدهای مخرب زیست محیطی خواهیم بود (اردستانی،۱۳۸۷: ۱۰۱).
روستای تاریخی هرزویل به عنوان یکی از روستاهای هدف گردشگزی استان گیلان، هرساله پذیرای هزاران گردشگر به خصوص طبیعت گرد است. با اینکه با برنامه ریزی درست می توان شاهد رونق روزافزون و توسعه همه جانبه هرزویل بود، متاسفانه به دلیل نبود برنامه راهگشا در راستای توسعه پایدار، آنچه مشاهده می شود به کلی پیامدهای نامطلوب زیست محیطی از قبیل آلودگی منابع آب و محیط طبیعی، تخریب چشم اندازهای طبیعی، تک محصولی شدن کشاورزی، تخریب جنگلها و… است.
در این نوشتار با درنظر گرفتن موارد فوق و درک این مطلب که شناخت پتانسیلها و محدودیتهای توریستی روستای هرزویل می تواند تاثیر سازنده ای بر برنامه ریزی مناسب گردشگری در آنجا داشته باشد، سعی بر آن شده که راهکارهایی در جهت جذب گردشگران بالقوه و همچنین کمینه سازی اثرات زیست محیطی حاصل از گردشگری ارائه شود.
بیان مساله
از ابتدای شکل گیری تمدن بشری، مسافرت و جهانگردی وجود داشته است. برای بررسی جهانگردی به لحاظ تاریخی، می توانیم آن را از عهد باستان تا به امروز به چند دوره تقسیم کنیم: عهد باستان، قرون وسطی، رنسانس، انقلاب صنعتی، جهانگردی نوین (گی و فایوسولا، ۱۳۸۸: ۲۵).
در پی انقلاب صنعتی و گسترش شهرنشینی، گذشته از جنبه های مثبت آن، این روند، زندگی انسانها را با پیامدهای منفی بسیاری که حاصل ماشینی شدن بود، مواجه کرد که نتیجه اش دلتنگی برای زندگی بی آلایش روستایی و روی آوردن به گردشگری روستایی بود (اسماعیلی، ۱۳۸۲: ۹۹).
امروزه گردشگری روستایی یکی از مردمی ترین انواع گردشگری به حساب می آید. و اگر با برنامه ریزی و مدیریت صحیح همراه باشد، منجر به حصول توسعه پایدار در تمامی زمینه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می شود. با توجه به این که روستاهای ایران دارای جاذبه های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و هنری متنوعی هستند و قابلیت تبدیل شدن به کانونهای جذب گردشگری را دارند، لزوم بهره گیری از برنامه های راهبردی توسعه پایدار به طور فزاینده ای احساس می شود.
با وجود پیشرفت فناوریهای مدرن به ویژه صنعت حمل و نقل که یکی از شاهرگهای اصلی توریسم است، نمی توان از آثار مخرب گردشگری بر طبیعت چشم پوشی کرد. از آنجا که تمام صورتهای حمل و نقل با سوخت و مصرف انرژی همراه است و عموماً نیز این سوخت فسیلی است، کاملاً آشکار است که آلودگیهای حاصل از این صنعت تا چه حد در آلودگی محیط زیست تاثیرگذار است. از سوی دیگر ساخت تاسیسات صنعت حمل و نقل مانند جاده ها، فرودگاه ها و … موجب تشدید این تاثیرات منفی می شود. متاسفانه با افزایش گردشگریهای بومی، روستایی و … که مستلزم ارتباط نزدیکتر مسافران با محیط طبیعی است، همین ارتباط نزدیک ابعاد گسترده تری به تهدیدات زیست محیطی می بخشد (گی و فایوسولا، ۱۳۸۸: ۹۰). گسترش خانه های دوم در روستا، از بین رفتن زمینهای کشاورزی و مناظر طبیعی برای ساخت و ساز، آلوده کردن رودخانه ها، جنگل، افزایش حجم زباله ها و… از جمله دستآوردهای منفی گردشگری روستایی در ایران است؛ که البته بخش عمده آن به دلیل نبود برنامه های راهگشا و مدیریت صحیح است.
روستای تاریخی هرزویل نیز مانند بسیاری از روستاهای این کهن بوم، قربانی بی توجهی و مدیریت ناصحیح گشته و نه تنها از پتانسیلهای بالقوه اش در جهت توسعه پایدار استفاده نشده است؛ بلکه هر آنچه از زیبایی و مواهب طبیعی نیز دارد، در معرض نابودی است.
با اینکه روستای هرزویل دارای جذابیت های منحصر به فردی در زمینه گردشگری است اما متاسفانه گردشگری در آنجا بر پایه طبیعت گردی استوار است. و گردشگران به دو دسته عمده تقسیم می شوند. نخست کسانی که اصالتاً اهل آنجا هستند و در تعطیلات برای سرکشی به روستا می روند؛ دوم تورهای طبیعتگردی که عموماً غیرحرفه ای اند.
متاسفانه با بی توجهی به مکانهای گردشگری و مسائل زیست محیطی، جاذبه های هرزویل هر روز بیش از پیش به سوی تخریب سوق داده می شوند. این روزها تخریب جنگلها، آتش سوزی، رها سازی زباله ها در طبیعت و … توسط گردشگران، به اصلی ترین نگرانی بومیان تبدیل شده است. از طرف دیگر این موارد باعث موضعگیری منفی اهالی در برابر گردشگری گشته است.
ضرورت انجام پژوهش
تا پیش از دهه ۷۰ میلادی، جهانگردی به عنوان یک علم یا رشته پژوهشی مستقل، شناخته و مطرح نشده بود و تا زمان بروز پیامدهای منفی اش فقط به عنوان فعالیتی صنعتی-اقتصادی مورد توجه قرار می گرفت. پیامدهایی که نشان دهنده ارتباط مستقیم تأثیرات جهانگردی با میزان رشد صنعت جهانگردی و سفرها بود؛ «تخریب محیط زیست به واسطه احداث هتلها و اقامتگاه های جدید و سایر فعالیتهای جهانگردی، افزایش فحشا و مصرف مواد مخدر و مصرفی شدن فرهنگ در مقاصد جهانگردی، فقر و بیکاری کارگران بومی در فصول کم مسافر و…» (گوهری، ۱۳۹۰) از مهمترین پیامدهای منفی گردشگری بودند که در ابتدای راه (دهه ۷۰م) مورد مطالعه قرار گرفتند.
از آنجا که بقای گردشگری روستایی وابسته به وجود محیط زیست سالم است، ناگفته آشکار است که کسب اطلاعات و آگاهی از اثرات مثبت و منفی گردشگری اهمیت به سزایی در برنامه ریزی مثبت و موثر در جهت توسعه گردشگری پایدار و جلوگیری از وارد آمدن صدمات جبران ناپذیر زیست محیطی دارد.
گردشگری روستایی فقط به معنای طبیعت گردی و گردشگری بومی نیست؛ بلکه می توان با شناسایی سایر پتانسلهای جامعه مقصد (نمونه موردی: روستای هرزویل)، به بهره برداری از سایر اشکال گردشگری همچون گردشگری تاریخی، مذهبی و… پرداخت.
پیشینه پژوهش
علاوه بر مقالات و ترجمه های حوزه گردشگری روستایی، در سالهای اخیر شاهد انجام و نگارش پژوهشها و کتابهای ارزشمندی در این حوزه به زبان فارسی بوده ایم.
اردستانی، محسن (۱۳۸۷)، مبانی گردشگری روستایی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
در این اثر نگارنده به صورت گام به گام به بیان مفاهیم مرتبط با گردشگری روستایی شامل روستا، توسعه، توسعه پایدار، گردشگری و… می پردازد و تاریخچه هرکدام را نیز شرح می دهد. بیشتر تمرکز کتاب بر روی مبانی گردشگری روستایی و مفاهیم توسعه و توسعه پایدار است و گویی آنچنان که انتظار می رود بر پیامدها و مسائل گردشگری روستایی تاکید نشده است.
شارپلی، ریچارد جولیا (۱۳۸۰)، گردشگری روستایی، ترجمه دکتر رحمت الله منشیزاده و فاطمه نصیری، تهران: منشی.
کتاب «گردشگری روستایی» متشکل از ۷ بخش است که در آنها به مفاهیمی چون تعاریف گردشگری روستایی، تاریخچه گردشگری روستایی، خدمات گردشگری روستایی و… می پردازد. این اثر با هدف تحلیل گردشگری روستایی، تلاشی برای معرفی قابلیتهای روستاها در راستای جذب گردشگران بالقوه است (اسماعیلی، ۱۳۸۲: ۹۹- ۱۰۲).
از دیگر فاکتورهای موثر در این نوشتار، اثرات گردشگری بر جوامع روستایی هدف است. یکی از منابعی که در این بحث می تواند راهگشا باشد، کتاب «اثرات جهانگردی» به کوشش آقای محمدرضا گوهری است. این کتاب حاوی مجموعه مقالاتی در ۴ فصل و معرفی تارنماهای مرتبط با تأثیرات جهانگردی در فصل پنجم است. فصل سوم «اثرات جهانگردی» به طور خاص به جهانگردی و اثرات زیست محیطی آن پرداخته است. چاپ اول این کتاب در زمستان ۱۳۹۰ توسط انتشارات دریچه نو و با همکاری دانشگاه مازیار صورت گرفته است.
چهارچوب تئوریک
درباره گردشگری و پیامدهای آن نظریات بسیاری مطرح شده است. یکی از این نظریه های نشان دهنده پیامدهای گردشگری، نظریه «ظرفیت پذیرش» است. ظرفیت پذیرش در بحث زیست محیطی گردشگری مفهومی بسیار پر اهمیت است که با به پایان رسیدن (تکمیل شدن) آن در یک منطقه، وجود گردشگران اضافی به محیط زیست آسیب می رساند و میزان رضایت دیگر گردشگران نیز تا حد قابل توجهی کم می شود (داس ویل، ۱۳۸۶: ۳۳).
پنج عنصر تاثیرگذار در ظرفیت پذیرش وجود دارند که تعیین کننده میزان تحمل منطقه در پذیرش گردشگران است.
- «آسیب. تعداد دیدارکنندگان بدون ایجاد آسیب قابل اندازه گیری به محیط زیست.
- تأخیر. تعداد دیدارکنندگان بدون ایجاد تأخیرهای غیر قابل تحمل در استفاده و لذت بردن از جاذبه ها، با مردمی که باید در صف یا در ترافیک انتظار بکشند.
- ازدحام بیش از حد. تعداد بازدیدکنندگان بدون ایجاد کردن احساس ازدحام بیش از حد، به گونه ای که مردم به یکدیگر تنه نزنند و فشار ندهند.
- سیمای عمومی. تعداد دیدار کنندگان در مقصد و اطراف آن بدون اینکه سیمای عمومی آن مقصد را تغییر دهند، و محیط و حال و هوای لازمی که بخشی از لذت دیدار است.
- واکنش. تعداد بازدیدکنندگان قبل از آنکه واکنشی قوی (در مورد بخشی از جمعیت محل) در پاسخ به فشارهای خارج از اندازه صورت گیرد. هنگامی که دین، زبان، میراث فرهنگی و آداب و سنن ظاهراً تهدید شوند، مردم محل احساس می کنند که فرهنگ آنها مورد هجوم قرار گرفته است» (همان: ۱۷۶).
پرسشهای پژوهش
پرسش اصلی:
پیامدهای منفی گردشگری روستایی در هرزویل کدامند؟
پرسشهای فرعی:
در حال حاضر کدام صورتهای گردشگری در هرزویل مورد توجه است؟
چه راهکارهایی برای توسعه پایدار گردشگری روستایی وجود دارد؟
کدام یک از انواع گردشگری را در هرزویل می توان جایگزین گردشگری روستایی نمود؟
شیوه اجرائی پژوهش
در این نوشتار از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شده است. در بخش پژوهش کتابخانه ای از روش توصیفی تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه ای و سایتهای خبری و در بخش پژوهش میدانی از مشاهده و مصاحبه با مطلعین محل و بومیانی که بیشترین ارتباط را با پدیده گردشگری دز این روستا داشتند و همچنین گردشگران یاری گرفته شده است. از دیگر سو، شخص نگارنده نیز از نزدیک تا حدودی در جریان وضعیت گردشگری منطقه قرار دارد.
یافته های پژوهش
مفاهیم:
روستا: توصیف و تعریف دقیقی از روستا وجود ندارد که همه ویژگی هایش را شامل شود، ولی در مجموع می توان روستا را مجموعه ای زیستی، سکونتی دانست که در شیوه زندگی و کسب درآمد تفاوتهای بسیاری با شهر دارد. ستونهای معیشتی روستاییان بیشتر بر پایه کشاورزی و دامداری استوار است. نهادهای دولتی و اداری موجود در آن از تنوع کمتری برخوردار است و به طور کلی سیمایی متفاوت از سیمای شهر دارد (اردستانی، ۱۳۸۷: ۴-۸۲).
گردشگری روستایی: در زمینه گردشگری روستایی در بین صاحبنظران و متخصصان گردشگری اتفاق نظر وجود ندارد و تعاریف مختلفی در این خصوص ارائه شده و حتی در کشورهای مختلف نیز دارای معانی گوناگونی است. از آنجا که مسافرت و گردشگری در بین ساکنین شهرها بسیار رایج است، بسیاری از آنها به هنگام فراغت برای فرار از زندگی مدرن و تصنعی شهرها به دامان روستاها پناه می برند.این نوع گردشگری برای روستاییان که از راه کشاورزی و دامداری و کارهایی از این دست امرار معاش می کنند، به منزله فرصتی برای کسب درآمد است؛ برای نمونه اجاره سوییت و اتاق، فروش صنایع دستی و… . این نوع گردشگری شباهت زیادی با گردشگری بومی دارد و ویژگی عمده اش کسب تجربه ای متفاوت از زندگی در رفاه شهرهای امروزی است. این ویژگی باعث می شود تمام مشخصات محیطی مقصد برای گردشگر مهم جلوه کند (گی و فایوسولا، ۱۳۸۸: ۱۵۷). البته کمیسیون جوامع اروپائی (۱۹۸۶)، گردشگری روستایی را نه فقط گردشگری در مزارع یا گردشگری کشاورزی دانست بلکه انواع فعالیتهای جهانگردی در نواحی روستایی را در تعریف گردشگری روستایی گنجاند (یزدانی زنگنه، خسرویپور، غنیان، ۱۳۸۸: ۱۰۱).
توسعه و توسعه پایدار: توسعه، به معنای بهره گیری از منابع برای رسیدن به استانداردهای مشخصی در زندگی است (اردستانی، ۱۳۸۷: ۱۹). در ادامه مبحث توسعه به مفهوم کاملتری به نام توسعه پایدار می رسیم که بر استفاده صحیح از منابع تاکید دارد (همان: ۲-۳۱). به بیان دیگر توسعه پایدار استفاده همه جانبه اقتصادی، اجتماعی و… از منابع است، به طوری که مخرب محیط زیست نباشد (همان: ۹۶).
معرفی روستای هرزویل (منطقه مورد مطالعه)
یکی از روستاهای تاریخی و دیدنی و دارای پتانسیل بسیار زیاد برای جذب گردشگران، روستای تاریخی هرزویل در استان گیلان، شهرستان رودبار است. این روستا در شمال شهر منجیل و در گلوگاه دره ای سرسبز بین دو کوه گاوکول و پلنگ مغار قرار گرفته است. طول جغرافیایی هرزویل ۳۶.۷۳ و عرض جغرافیایی آن ۴۹.۸۷ است (ویکی پدیای فارسی، ذیل واژه مختصات روستاهای ایران). جمعیت هرزویل در زمان زلزله سال ۱۳۶۹، ۱۲۰۰ نفر بود که ۴۷۰ نفر در اثر این حادثه جان باختند. امروزه جمعیت هرزویل ۱۸۰۰ نفر برآورد می شود. شغل بیشتر اهالی کشاورزی (زیتون داری)، دامداری و کار در نیروگاه برق لوشان است. معروفترین محصول هرزویل زیتون است.
حضور مهندسین فرانسوی در این شهرک در بیش از نیم قرن پیش، که این منطقه را به علت وجود آب و هوای خوب و مناسب و چشم انداز زیبایش به عنوان محل اسکان خود و خانواده شان انتخاب نمودند، زمینهای ورزشی ( والیبال – بسکتبال – استخر شنا و…) سالن سینمای مجهز (که برای مراسم مختلف از جمله نمایش فیلم- تئاتر – موسیقی و … از آن استفاده می شد.) تلفن – کانتین – فروشگاه – بانک – و دیگر امکانات رفاهی را برای مردم این شهرک به ارمغان آورد؛ این امر باعث بالا رفتن سطح فرهنگ و آگاهی مردم این منطقه نسبت به دیگر آبادیها و شهرکهای شهرستان شد (بیژن، ۱۳۸۹) .
هرزویل در کنار شاهراه هخامنشی ایران به اروپا قرار گرفته، و از دو بخش تشکیل شده بود. یکی روستای نوبنیاد و دیگری روستای تاریخی هرزویل با تاریخی بس طولانی.
شواهد نشان می دهد که این آبادی قدیمی طی دو الی سه هزار سال گذشته چندین بار با خاک یکسان و از نو ساخته شده است. همینطور که زلزله هولناک خرداد ۶۹ نیز آن منطقه را نابود کرد. آثار “هرزویل های قدیم” را در روی تپه های اطراف شهرک فعلی می توان یافت.
هرزویل نوبنیاد که در جنوب غربی هرزویل تاریخی جهت اسکان کارمندان سد سفیدرود و در اواخر دهه سی خورشیدی ساخته شده، مانند ماکت یک شهر بزرگ بود. در واقع می توان گفت سامانه یا تجهیزاتی نبود که در این شهرک یکصد و پنجاه خانواری وجود نداشته باشد. از تصفیه خانه آب گرفته تا باشگاه تفریحی جوانان، استخر، انواع زمینهای ورزش و بازی، سینما، مدرسه، فروشگاه های مختلف، پزشک، درمانگاه و … . این بخش هرزویل نیز در زلزله ویرانگر ۱۳۶۹ دچار صدمات جدی گشت و باقیمانده آن نیز به دلایل منطقی ایمنی تخریب شد.
حال هردو بخش هرزویل کمی پایین تر از جای قبلی شان از نو ساخته شده اند.
شاید اولین جهانگرد و سفرنامه نویس، حکیم ناصر خسرو قبادیانی باشد که در حدود ۱۰۰۰ سال پیش از این روستا دیدن کرده و در خصوص سرو کهنسال آن شرحی نوشته (این سرو هنوز پا بر جاست)، و بارها مثل معروف بقال هرزویلی را بیان کرده است (وزین پور، ۱۳۷۰: ۶). «دوازدهم محرم سنه ثمان و ثلاثین و اربعمائه (۴۳۸) از قزوین برفتم به راه بیل و قپان که روستای قزوین است. و از آنجا به دیهی که خرزویل خوانند. من و برادرم و غلامکی هندو که با ما بود. زادی اندک داشتیم. برادرم به دیه در رفت تا چیزی از بقال بخرد. یکی گفت که «چه میخواهی؟ بقال منم». گفت: «هرچه باشد، ما را شاید. که غریبیم و برگذر». گفت: «هیچ چیز ندارم». بعد از آن هر کجا کسی از این نوع سخن گفتی، گفتمی بقال خرزویل است» (سفرنامه ناصر خسرو. ۱۳۸۲: ۱۲۴).
علاوه بر سفرنامه ناصر خسرو، در کتابهای «ولایات و دارالمرز ایران و گیلان» مولف ه. ل رابینو دوبورگومال نایب کنسول انگلستان در رشت و «ایرانی که من شناختم» نوشته ب . نیکیتین کنسول روس در تهران نیز از هرزویل یاد شده است.
جاذبه های گردشگری هرزویل:
- روستای هرزویل به دلیل دارا بودن طبیعت زیبا از دیرباز مورد توجه طبیعت دوستان و طبیعت گردان بوده است. وجود کوههای سرسبز، ییلاقها، جنگلها و چشمه های آب معدنی و… جلوه کم نظیری به منطقه بخشیده است.
- دربند هرزویل یکی از مهمترین جاذبه های طبیعی این روستا است که راه آن از انتهای آبادی و کنار آسیاب قدیمی آغاز شده و تا ییلاق نودعنبر ادامه می یابد. مسیر دسترسی به آن از میان جنگل و از طریق یک راه باریک و مالرو در امتداد رودخانه ای پرخروش و زیباست (رودخانه هرزویل). علاوه بر رودخانه جویبارهای بسیار زیادی بر سر راه قرار دارند که در بعضی قسمتها گردشگران ناگزیر به عبور از داخل آنها هستند. مسافت زمانی میان آسیاب تاریخی تا سرچشمه که اصلی ترین مسیر تردد طبیعت گردها و تورها است، حدود یک الی یک و نیم ساعت است. این منبع اصلی زندگی که باعث بقای هزار ساله این روستا شده است از دل سنگ عظیمی به خارج از زمین راه می یابد و حوضچه آبی کوچکی را در مقابل خود می سازد و سپس بر بستر رودخانه جاری می شود. چشمه هرزویل علاوه بر تأمین آب شرب و کشاورزی روستا به منجیل و… نیز فرستاده می شود. از آنجا که فضای اطراف سرچشمه بسیار محدود است، بیشتر گردشگران صبح زود حرکت می کنند تا بتوانند خود را برای صبحانه به سرچشمه برسانند و جای بهتری را برای اتراقشان فراهم کنند.
- قله آسمانسرا.
- جنگلهای زربین. زربین درخت کمیاب سوزنی برگی با نام علمی cupressus sempervirens، از تیره سرو است. به گفته کارشناسان، منشأ این درخت احتمالاً ایران یا افغانستان است و فسیلهایی مربوط به دوره سوم زمین شناسی از آن به دست آمده است. امروزه منبع اصلی اینگونه نادر، در جنوب ترکیه و بخشهایی از شمال ایران است که آن نیز در معرض نابودی قرار دارد (eol, 2012). طبق ماده یک قانون حفاظت و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور مصوب ۱۲/۷/۱۳۷۱ قطع این گونه گیاهی ممنوع است و جرم محسوب می شود (قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، ۱۳۷۱: ماده ۱).
- در دل روستای هرزویل منجیل، سروی به یادگار مانده که به دلیل قامت برافراشته و قدمت طولانی اش مورد توجه است. سرو هرزویل درختى کهنسال با ارتفاع ۳۰متر و قطر تنه چهارمتر، به روایات مختلف تا۳۰۰۰سال است که در خاک شهرک تاریخى هرزویل ریشه دوانده است. حتى ناصرخسرو قبادیانى در سفرنامه اش از درخت سرو زیبا و کهنسالى در منطقه هرزویل یاد مى کند. شکوه و عظمت این درخت و باورهای مذهبی جامعه، زمینه بازدید مردم را از این اثر با ارزش فراهم آورده است.
- غار یلی بولاغی (چشمه باد) این غار که کمی بیش از یک دهه از کشف آن می گذرد، در ارتفاع ۱۴۰۰ متری از سطح دریاهای آزاد و در دامنه قله آسمانسرا، در شمال هرزویل قرار دارد. این غار ۶۰۰ متری از نوع رودخانه ای و فصلی است و بازدید از داخل آن در فصل بهار به علت پر آبی امکانپذیر نیست. وجود استالاگمیتها (قندیلهای زمینی دوکی شکل) و استالاگتیت (قندیلهای سقفی) زیبایی این مکان را صد چندان کرده است. یکی دیگر از جذابیتهای این پدیده طبیعی، قرارگیری آن در کنار رودخانه نوده یا به زبان بومی نودی است.
- مزرعه بادی هرزویل در ارتفاعات شمالی روستا و در منطقه ای که توسط بومیان تخت نامیده می شود قرار دارد. جاده ماشین رو خاکی و پر پیچ و خمی روستا را به این مزرعه متصل می کند. تخت دارای چشمه ای گواراست و یکی از مراتع دامی نیز محسوب می شود. وزش باد در این نقطه بسیار شدید است و با اینکه می تواند یکی از مکانهای توریستی منطقه باشد اما متأسفانه شناخته نشده است.
هرزویل علاوه بر دارا بودن جاذبه های غنی طبیعی، از پتانسیل جذب گردشگر در زمینه گردشگری تاریخی و فرهنگی نیز برخوردار است که از آن میان می توان به این موارد اشاره کرد:
- بقعه امامزاده ابراهیم و سید محمود مرندی (سید پرنور)
- ویرانه های شهرک فرانسویها (کلیسا، استخر، کانتین، زمین تنیس، گورستان و…)
- طاق ساخته شده از ساروج که ظاهراً ورودی شهر یا قلعه ای بوده است. این طاق دارای کتیبه ای مشتمل بر ۷ بیت بود که در بیت آخر، سال ساخت آن را ۱۰۹۰ ه.ق ذکر می نماید. البته این طاق نیز در زلزله ۶۹ ویران شد.
- بقایای تپه باستانی، آسیاب قدیمی، گورستان تاریخی. تپه باستانی که تقریباً در قسمت جنوبی روستا واقع شده، در طی سالهای متمادی مورد غارت حفاران غیرمجاز قرار گرفته است. به طوری که به محض ورود به محوطه تدفین های از هم پاشیده و تکه های سفال توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
- مراسم علم گردانی هرزویل در دهه اول محرم بسیار معروف است، به گونه ای که در شب تاسوعا و روز عاشورا پذیرای صدها گردشگر است.
با وجود پتانسیلهای بسیار و جاذبه هایی که در بالا برشمردیم، متاسفانه گردشگری در روستای هرزویل فقط بر پایه طبیعتگردی و نه حتی تمام اشکال گردشگری روستایی استوار است. متاسفانه تنها گردشگران طبیعتگرد، شکارچیان، کوهنوردان غیر حرفه ای، تورهای دبیرستانی و صاحبان خانه های دوم که آنها نیز اکثراً اصالتاً بومی هستند، از هرزویل دیدن می کنند.
به جرات می توان سیزدهم فرودین ماه را شوم ترین روز سال برای طبیعت هرزویل نامید؛ بومیان، صاحبان خانه های دوم، ساکنان شهرهای اطراف و … به مناسبت روز طبیعت بدان جا می روند، اما متاسفانه شاهد ضررهای قابل توجهی در این روز هستیم. رایج ترین روشهای آسیب رساندن در این روز توسط گردشگران، قطع شاخه های درختان و یا درختان مثمر، جهت افروختن آتش و پخت و پز؛ رها کردن آتش افروخته شده و عدم اطفا در هنگام ترک محل (موجب آتش سوزی می شود)؛ رها کردن زباله ها در طبیعت و منحرف کردن مسیر جویهای کوچک آبرسان باغها که موجب شسته شدن خاک سایر نقاط می گردد، است. تاسوعا و عاشورای حسینی پس از سیزده بدر در رده دوم از لحاظ حضور گردشگران قرار دارد. میزان ازدحام در این دو روز به قدری است که بومیان را با دردسرهای چندگانه ای مواجه می کند؛ گردشگران بسیاری در روستا تجمع می کنند و ترافیک سنگین در مسیر منتهی به مسجد هرزویل ایجاد می شود به طوری که عبور و مرور عابران پیاده نیز با اشکال مواجه می گردد. در نهایت تجمع در محوطه محدود مسجد به گونه ای است که حتی برگزاری عزاداری و علم گردانی دچار اختلال می شود که نارضایتی بومیان را در پی دارد. به خصوص اینکه از کالاها و خدمات روستا نیز استفاده نمی کنند و اگر هم به چیزی احتیاج داشته باشند از شهر منجیل تهیه می کنند و بنابراین نه تنها بازار کاری ایجاد نمی کنند و نقشی در ایجاد اشتغال ندارند بلکه موجب تخریب طبیعت و آتش سوزی در عرصه های جنگل می گردند. و تاکنون شاهد موارد آتش سوزی در عرصه های جنگلی درختان زربین که یکی از نمونه های نادر و تحت حمایت است، بوده ایم. علاوه بر موارد ذکر شده، حفاران غیرمجاز و شکارچیان در حال وارد کردن ضربه های نهایی به زیست بوم و حیات وحش این دیار کهن هستند. در زمینه شکار متاسفانه گردشگران و بومیان همواره در رقابت هستند. اسلحه ساچمه زن، اسلحه شکارچیان این منطقه است که در حال حاضر کبک و خوک هدف اصلی آن محسوب می شود. در سالهای اخیر کبک در معرض انقراض قرار داشت و پس از ۳ سال ممنوعیت شکار توسط اداره محیط زیست، جمعیت آن کنترل شد. فقط در تاسوعا و عاشوراست که گردشگری مذهبی پیشی می گیرد که البته آنهم هیچ عایداتی ندارد، زیرا گردشگران از هیچکدام از خدمات روستا استفاده نمی کنند و در حال آسیب زدن به مراسم هم هستند و حالت نمایشی به آن بخشیده است.
عمده صدمات وارده به محیط زیست هرزویل آتش سوزی حاصل از اطفا نکردن آتش، رها کردن زباله، شکستن درختان به خصوص درختان حفاظت شده زربین، پایمال کردن گیاهان، رها کردن زباله در آبهای روان و سرچشمه ها و آلودگی صوتی است. آسیبهای زیست محیطی، ازدحام و شلوغی در تعطیلات، حفاریهای غیرمجاز و حضور شکارچیان موارد مورد توجه مصاحبه شوندگان هرزویلی بود. با توجه به نظریه ظرفیت تحمل و پنج فاکتور موثر در اندازه گیری آن می توان اظهار داشت که ظرفیت تحمل روستای هرزویل، هنوز به اتمام نرسیده اما در آینده نه چندان دور صدمات وارده به حد غیر قابل جبران خواهد رسید، به طوری که دیگر خود گردشگران هم علاقه ا ی به بازدید از آنجا نخواهند داشت. در شرایط موجود لزوم وجود برنامه های راهبردی توسعه پایدار گردشگری روستا، به عنوان تنها راه نجات زیست بوم و گردشگری در هرزویل احساس می شود.
پیشنهادها و راهکارها:
- نصب تابلوهای راهنما درباره لزوم حفاظت از محیط زیست.
- فرهنگسازی برای به همراه داشتن وسایل پخت و پز (اجاق، منقل و…)
- نصب باکسهای مخصوص زباله
به نظر می رسد مسئولین سازمان گردشگری و صنایع دستی استان هیچگونه شناختی از آثار تاریخی موجود و قدمت این روستا ندارند. لذا پیشنهاد می شود، مسئولین منطقه ضمن تهیه فهرست آثار و اماکن تاریخی و دیدنی این روستا با چاپ بروشور و همچنین برگزاری سمینار و صدور فراخوان نسبت به جذب پژوهشگران و تشویق آنان به سفرهای تحقیقی به این منطقه و فراهم آوردن امکانات لازم در ایجاد زمینه گردشگری علمی و تحقیقی گامهای موثری بردارند.
منابع:
- چهاربالش، مریم (۱۳۸۹). «نقش گردشگری در توسعه روستایی ایران». ضمیمه چمدان روزنامه جام جم. ش۲. ص۱۰.
- خورسندی، منیر (۱۳۸۸). «ماخذشناسی توریسم روستایی». در وبسایت انسانشناسی و فرهنگبه آدرس: http://anthropology.ir/node/191
- زاهدی، شمس السادات (۱۳۸۵). مبانی توریسم و اکوتوریسم پایدار. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
- اردستانی، محسن (۱۳۸۷). گردشگری روستایی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات.
- اسماعیلی، تریفه.(۱۳۸۲). «گردشگری روستایی». در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش ۷۴. آذر. صص ۹۹ تا ۱۰۲.
- گی، چاک وای و فایوسولا، ادواردو (۱۳۸۸)، جهانگردی در چشم اندازی جامع، ترجمه علی پارسائیان و محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. ویراست دوم، چاپ هفتم.
- گوهری، محمدرضا (۱۳۹۰). «پیشگفتاری بر اثرات جهانگردی». در وب سایت انسانشناسی و فرهنگبه آدرس: http://anthropology.ir/node/11235
- هاشمی مقدم، امیر؛ شادی فر، میلاد؛ کبیری، مانا.(۱۳۹۰). «بررسی توانمندیها و موانع شهر نور برای تبدیل شدن به پایتخت ساحلی ایران»، ارائه شده در همایش بین المللی گردشگری پایدار سواحل خزر.
- منصوری مقدم، منصور. (۱۳۸۸). مردمشناسی و فرهنگ. به آدرس: http://siyamal.blogfa.com/post-3.aspx
- احمدپور، شیوا (۱۳۹۰). «بررسی پیامدهای گردشگری بر محیط زیست شهرستان نور». در وبسایت انسانشناسی و فرهنگ به آدرس: http://anthropology.ir/node/11905
- یزدانی زنگنه، مریم؛ خسروی پور، بهمن؛ غنیان، منصور. (۱۳۸۸). «راهبردهای توسعه پایدار اشنغال در بخش گردشگری روستایی». ماهنامه کار و جامعه. ۱۰۹. صص ۱۰۷- ۱۰۱.
- دانشنامه ویکی پدیا (۲۲ خرداد ۹۱)؛ ذیل واژه مختصات روستاهای ایران:http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AA_%D8%B1%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
- وزین پور، نادر. (۱۳۷۰). سفرنامه ناصر خسرو. تالیف ناصر خسرو قبادیانی. تهران: امیرکبیر.
- داسویل، راجر (۱۳۸۶)، مدیریت جهانگردی: مبانی، راهبردها و آثار، ترجمه محمد اعرابی و داود ایزدی، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. چاپ چهارم.
- Encyclopedia of life (۲۰۱۲)، ذیل واژه cupressus sempervirens:http://eol.org/pages/1034869/overview
- وبلاگ منجیل (۱۳۹۱). «هرزویل». به آدرس:
http://manjil1388.blogfa.com/cat-11.aspx
- «قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور». (۱۳۷۱). تهران: مجلس شورای اسلامی. مصوب ۵ مهر ۱۳۷۱.
- سفرنامه ناصر خسرو (۱۳۸۲)، با مقدمه آلیس هانسبرگر، به اهتمام محسن خادم، تهران: ققنوس.
این مقاله برای درس تجزیه و تحلیل مسائل اجتماعی ایران، استاد مقدم ارائه شده بود.