در کوچه ی رندان / دکتر عبدالحسین زرین کوب / انتشارات سخن / امیرکبیر
این کتاب از زوایای مختلف شعر، شخصیت و افکار حافظ را شرح، بررسی و گاهی نقد می کند. کتابی است خواندنی به قلمی شگرف و وزین در شرح روزگار و احول حافظِ قرآنی جوان که در گذر از کوچه باغ های شیراز راه به کوچه ی رندان می برد و آنی می شود که از حوالی سالهای ۷۲۰ هجری قمری (سال تولد ) و ۷۹۲ هجری قمری (سال وفات ) تا به امروز شعر و زبان و غزل فارسی بی نام او در یاد و خاطر هیچکس نمی تواند صورت بندد. ویژگی مثبت آثار دکتر زرین کوب، مستند بودن آن هاست و اینکه نویسنده سعی کرده بی طرفی را در ارزیابی های خود حفظ کند. البته سخن درباره ی حافظ برای هیچ نویسنده ای کار آسانی نیست. شاید به علت اندک بودن آثار بجا مانده از حافظ که پانصد و اندی شعر بیش نیست. کم سخن گفتن هم عصران حافظ درباره ی او و مهمتر لحن ابهام آمیز و ایهام دار اشعار حافظ.
از کوچه رندان شامل دوازده فصل مختلف هست که ما با خواندن هر یک از این فصول با جنبه های جالبی از زندگی حافظ و اندیشه اش آشنا می شویم.
فهرست مطالب کتاب:
۱. شهر رندان/ ۲.فیروزه بواسحقی/ ۳.میان مسجد و میخانه/ ۴.رند و محتسب/ ۵.سرود زهره/ ۶.سخن اهل دل/ ۷.رویا و جام جم/ ۸.دو رند/ ۹.رند در بن بست/ ۱۰.در دیر مغان/ ۱۱.از میکده بیرون/ ۱۲.عشق، کدام عشق؟
دکتر زرین کوب در فصل های مختلف کتاب از زوایای گوناگونی به شناخت حافظ پرداخته. یک بار حافظ شاعر ، یکبار حافظ عارف، یک بار اهل مدرسه، بار دگر اهل خرابات، حافظ قرآن ، دوست پادشاه و … گاهی هم به بحث درباره ی فرهنگ و اوضاع شیراز در آن زمان.
دکتر زرین کوب در مقدمه کتاب می نویسد: “اینجا در کوچه رندان چه میجویم راه تازه ای به شناخت حافظ. جایی که در مسجد و خانقاه ردپایی از وی باقی نمانده باشد نشانش را شاید بتوان یافت. اما کسی که میگوید “حافظم در مجلسی دردی کشم در محفلی”، آن اندازه زرنگی دارد که در کوچه رندان هم خود را از چشمهای کنجکاو بوالفضولان پنهان دارد. با این همه تحقیق که در احوال وی کرده اند، با این همه تفسیر که بر اشعارش نوشته اند، هنوز که میداند که وقتی وی از عشق و شراب صحبت میکند منظورش شوق و مستی اهل راز است یا شراب و شاهد شیراز؟ در شعر او همه چیز رنگ ابهام دارد و رنگ اسرار…”
عرفان و رندی در شعر حافظ (هستی شناسی حافظ)/ دکتر داریوش آشوری/ نشر مرکز
کتاب هستی شناسی حافظ نخستین‌بار در سال ۱۳۷۷ منتشر شده و از آنجا که با دیدگاهی نو و با اتکا به مفهوم‌ها و روش‌های علوم انسانی جدید به کندوکاو در اندیشه و جهان‌بینی خواجۀ شیراز می‌پرداخت در میان حافظ‌دوستان و حافظ‌پژوهان باز تابی گسترده و چشمگیر داشت و بحث‌های بسیار بر انگیخت. کتاب حاضر همان کتاب است اما همان دیدگاه و درونمایه را در پرتو مطالعه و پژوهش و تأمل و اندیشۀ بیشتر، با استدلالی پرورده‌تر و پخته‌تر و کامل‌تر عرضه میکند. هدف اصلی این پژوهش نشان دادن پیوند و درهم تنیدگی « عرفان» و « رندی» در شعر حافظ و شناختن آن منطق درونی هدایت کننده‌ای است که تمامی نمادها و مفهوم‌ها و تعبیرهای گوناگون و پر معنای او را یگانگی می‌بخشد و به کمک آن می‌توان جهان معنا و اندیشه حافظ را باز یافت و باز ساخت.
روش پژوهشی آشوری برای معناگشایی دیوان حافظ، مطالعۀ میان‌متنی و مطالعۀ درون‌متنی‌است. کتاب در چهاربخش تنظیم شده‌است: در بخش یکم: «بنیادهای انسان‌شناسی صوفیانه»، ابتدا زیربخشِ اسطوره و سرنمون archetypal معرفی و بررسی می‌شود. سرنمونِ عارف و زاهد «آفرینش آدم»، و تفاوت این دو در تأویلِ راز این آفرینش است.
در بخش دوم: «مطالعۀ میان‌متنی» در زیربخش اول، «سرسخن»، توضیحات مبسوط و کافی از خاستگاه‌های متفاوت برداشت‌های صوفیانه ـ عرفانی در دوران‌های مختلف تاریخی، و اشاراتی مبسوط ـ به مثل به حلاج و اناالحقش، انواع تاویل‌ها، رابطۀ بسیار ظریف و پیچیدۀ اهل تصوف وعرفان با قرآن و… داده است، تا خواننده آگاهانه‌تر به زیربخش دوم و سوم: «گزیدۀ کشف‌الاسرار» و «گزیدۀ مرصادالعباد» ورود کند. زیربخش چهارم: «دو مکتب تأویلی» ست. آشوری پس از تعریف و تفسیر دو واژۀ: «خوانش متکلمانه و فقیهانه» و تأویلِ «خوانش صوفیانۀ» قرآن، دربارۀ تفاوتِ اهل شریعت (زاهد) و اهل طریقت (صوفی) می‌نویسد: «به‌خلاف اهل شریعت که اسرار آفرینش را به علم الهی وامی‌گذارند و فروتنانه بندگی پیشه می‌کنند، صوفی هرگز فاصله‌ای بی‌نهایت و ثابت میان خود و خدا نمی‌بیند.» و در دنبالۀ بحث چگونگیِ پدیداریِ تصوف زاهدانه، تصوفِ عاشقانه، عرفانِ ذوقی، عرفان نظری، خوانش ذوقی، خوانش حکیمانه و… را شرح می‌دهد.
بخش سوم «شعر و عرفان» به دو زیربخشِ «از تصوف زاهدانه به تصوف شاعرانه» و «از شعر صوفیانه به شعر رندانه» بخش‌بندی شده است. در زیربخش یکم می‌خوانیم که چگونه با تأویل‌هایی نو و کشفِ راز آفرینش» رفته‌رفته از میان صوفیان پشمینه‌پوشِ ریاضت‌کشِ خشک‌دماغِ عبوسِ خداترس عارفانِ خوش‌ذوقِ شاعرمنش پدید می‌آیند. این پروسه از «بایزید و بوسعید و خواجه عبداله انصاری و احمد غزالی و…» آغاز می‌شود، با «عطار و مولوی و سعدی» ادامه می‌یابد و سرانجام در حافظ با سیرِ کمالِ شاعرانه «ادبیاتی کلان و پربار در زبان فارسی» برجای می‌گذارد. در زیربخش دوم روند شعر از صوفیانه به رندانه است. «بزرگترین شاعرانش، سعدی و حافظ نه تنها خود را صوفی نمی‌دانند، بلکه با صوفی و (زهدِ ریا)ی او سرجنگ دارند». در همین زیربخش ترادفات منشی و بینشی سعدی و حافظ بررسی می‌شود. سعدی نمایندۀ «نگرش و شیوۀ عرفان رندانه» و حافظ «به اوج رسانندۀ آن» خواهد بود. بخش چهارم:«عرفان و رندی در دیوان حافظ» آخرین بخش از کتاب است. این بخش صحنۀ ورود به مطالعۀ درون‌متنی ست. این کتاب ابتدا با عنوان هستی شناسی حافظ: کاوشی در بنیادهای اندیشۀ او در سال ۱۳۷۷ منتشر شد، سپس در سال ۱۳۷۹ با بازنگری اساسی و کاست و افزود بسیار با عنوان عرفان و رندی در شعر حافظ توسّط نشر مرکز منتشر شده‌است.
نقشی از حافظ / علی دشتی / نشر اساطیر
کتاب نقشی از حافظ از نخستین کتب نقد شعر حافظ در نخستین سال های سده ی معاصر است . نویسنده ى این کتاب به بحث و تحلیل اشعار حافظ و دیدگاه این شاعر بزرگ پرداخته است. علی دشتی هم در نقدِ آثار ادبی بزرگان ادب و هم در نثر شیوای روان از پیشروان این دو طریقه است او در بررسی شعر شاعران کهن کتب متعدد نگاشته است که از آن جمله است: قلمرو سعدی, دمی با خیّام, شاعری دیر آشنا (خاقانی), سیری در دیوان شمس, تصویری از ناصر خسرو, نگاهی به صائب ….
علی دشتی درباره ی حافظ عقیده دارد: «… افظ در افکار فلسفی خود به خیّام, در تصوّف به جلال‌الدین و در غزل به سعدی می‌گراید, ولی مایه‌ی فکر و هنر دروی به درجه‌ای قوی و ذاتی است که همه‌ی آنها را به سبک و شیوه‌ی خاصّ خود درآورده است. شگفتی در این نیست که زبان و ادب حافظ بکلّی از شیوه و روش سه گوینده‌ی بزرگ متمایز است, زیرا تراوش هر فکر و قریحه‌ی قوی ذاتی است و رنگ فکر و روح خود گوینده را دارد، هر چند در پرورش قریحه‌ی خود از خارج متأثر شده باشد.
تأثیر یک گوینده‌ی بزرگ در گوینده‌ی بزرگ دیگر, به منزله‌ی لقاح است. لقاح وسیله‌ی تولید و به عبارهٍ اُخری, محرّکی است که موجود مستعد را بارور میکند. ولی شگفتی در چیز دیگر است. شگفتی کار حافظ در این است که از سه عنصر متغایر و دور از سبک و روش فکری یکدیگر, ادب جدیدی به وجود آورده است.حافظ, فکر مأیوس و مهموم خیّام, روح پرشور و امیداوار جلال‌الدین محمد, قریحه‌ی طربناک و غنای سعدی را به شکل غیرقابل تحلیلی درهم آمیخته و ادب نوظهوری آفریده که نه خیّام است, نه مولانا و نه هم سعدی, ولی از این هر سه عنصر به حد وافر بهره گرفته است. مانند جسمی که از چند فلز مختلف ترکیب یافته ولی از حیث خاصیّت و اثر بکلّی غیر از فلزهای اولیه است.سعدی, خداوند شعر غنایی, آنکه تا عشق هست و تارهای قلب ما را مرتعش میکند, غزلهای مترنّم او زبان حال ما خواهد بود.جلال‌الدین رومی, قطب جذبه‌های صوفیانه و آنکه در این خاکدان زندگانی نکرده, دائماً برطرف لامکان در معراج بوده است. خیّام فکور واقع‌بین, خیام بیرون رفته از دایره‌ی معتقدات ساخته و پرداخته شده که روح شکّ او را به همه چیز بدبین کرده است. هر سه در دیوان حافظ دیده می‌شود.»
سفینه ی غزل: دیوان خواجه حافظ شیرازی / سیدابوالقاسم انجوی شیرازی / بنگاه مطبوعاتی صفی علی شاه
از حافظ شناسان دوره ی معاصر می توان از سید ابوالقاسم انجوی شیرازی به نیکی یاد کرد. درباره ی اهمیت تصحیح ها و آثاری که درباره ی دیوان حافظ منتشر کرده است چنین یاد کرده اند: «انجوی شیرازی از کسانی بودند که در اشعار حافظ صلاحیت اظهار نظر داشت و درست می گفت که شیرازی های آشنا به حافظ بهتر از دیگران نکات لطیف نهفته در کلام حافظ را در می یابند، چون هنوز زبان حافظ زبان امروز مردم شیراز است.» امیری فیروز کوهی درباره ی نگارش مقدمه و تصحیح دیوان حافظ به اهتمام انجوی شیرازی می نویسد: «از مشاهده ی مبسوط، جامع و طرز تحقیق وی در حواشی دیوان، متوجه شدم که انجوی ِ هوشمند و مبدع، هر چند که در این راه رفته قدم می گذارد، به گوشه هایی پوشیده و مستور و زوایایی نادیده و مهجور از آن نظر افکنده است.» حسینعلی هروی هم درباره ی تصحیح انجوی شیرازی نوشته است: «نخستین نکته ی قابل ذکر روش صفحه شماری در قسمت های مختلف کتاب است، یعنی در این چاپ با چهار ردیف شماره ی صفحه مواجه می شویم.»
***
دیگر آثار در حوزه مطالعات حافظ
کتاب های درخشان، پژوهشی و در برخی مواقع نیز مناقشه برانگیز درباره ی زندگی و اندیشه های حافظ نیز در تاریخ معاصر ایران منتشر شده است که در این میان می توان به مقاله «کتابچه ی » احمد کسروی تحت عنوان «حافظ چه می گوید»؛ شرح احمد شاملو درباره ی شعرهای حافظ با تاویل های ماتریالیستی، شرح شوق «شرح چند جلدی دکتر سعید حمیدیان از اشعار حافظ» و کتاب «در کوی دست» اثر شاهرخ مسکوب، حافظ نامه (دو جلدی) اثر بهاء الدین خرمشاهی و… … اشاره داشت. سالانه همواره کتاب هایی درباره ی حافظ به کتابشناسی این شاعر افزوده می شود و کتابهایی نیز که سال های پیش تر منتشر شده بوده، دوباره منتشر می شود تا شاید عطش حافظ شناسی دوستداران این شاعر و منتقدانش را فرو نشاند.