| مجتبی پارسا | طرح نو| زندگی اخلاقی چیست؟ ابتدا باید اخلاق را تعریف کرد تا با توجه به آن، شاخصه هایی برای یک زندگی واجد این شاخصه ها برشمرد و به مفهوم زندگی اخلاقی رسید. بحث های زیادی درباره این موضوع شده است که اساسا رفتار اخلاقی، چه نوع رفتاری است؟ و اساس و بنیان آن چه باید باشد؟ مصلحت؟ تکلیف؟ وظیفه؟ وجدان؟ آگاهی؟ سود؟ یا هر چیز دیگر؟ تحلیل این موضوعات، موضوع این مصاحبه نیست؛ گرچه به طور اجمالی به این موضوعات پرداخته شده است. برای پاسخ به پرسش هایمان، سراغ سیاوش جمادی، نویسنده و مترجم آثار فلسفی و ادبی رفتیم. جمادی بعد از تبیین مقوله اخلاق و زندگی اخلاقی از دیدگاه بزرگان فلسفه، به شرح و بسط نظرگاه خویش در مورد اخلاق پرداخت؛ اخلاق از <<دیگری>> آغاز می شود؛ مفهوم اخلاق، دیگری است از نظر او، <<هرچه انسان، اخلاقی تر شود، دایره احساس مسئولیتش نسبت دیگری وسیع تر خواهد شد>> و لذا برای ارزیابی اخلاقی بودن یک فرد، باید دید که به چه میزان <<دیگری>> را در نظر می گیرد. با این دیدگاه، امکان ندارد فردی فارغ از دغدغه دیگران صرفا به فکر خود و خانواده خود باشد و فردی اخلاقی به شمار بیاید. در انتهای صحبتمان، از سیاوش جمادی در مورد مصائب و مشکلاتی که یک فرد اخلاق مدار با آن در جامعه روبه روست پرسیدیم. مصاحبه ما را در مورد <<زندگی اخلاقی>> و <<مصائب>> آن با سیاوش جمادی بخوانید.
زندگی اخلاقی چیست؟
در جهان فعلی که ما در آن زندگی می کنیم و به ویژه در کشور خودمان، ایران، زندگی اخلاقی روز به روز موضوعیت خود را بیشتر از دست می دهد. اخلاق، مکاتب و تعاریف مختلفی به خصوص در اندیشه مدرن، به منظور توضیح و تبیین آن شکل گرفته است؛ حول این پرسش که عمل اخلاقی کدام عمل است؟ یا چه عملی
تحت عنوان <<عمل اخلاقی>> می تواند جای بگیرد؟ آیا عمل اخلاقی، صرفا بر حسب تکلیف ذاتی و صرف نظر از مصلحت و سود و زیان است؟ اگر چنین نظری را بپذیریم، در واقع، نظر اخلاقی <<کانت>> را پذیرفته ایم؛ و این دیدگاه، با دیدگاه افراد دیندار و مذهبی که خود را در انجام وظایف دینی شان مکلف و موظف می دانند، بی ارتباط نیست. در این دیدگاه، فرد صرف نظر از فکر و اندیشه به محتوای عملی که خود را به آن مکلف می داند و همچنین صرف نظر از اقتضائات زمانه و بدون وفق دادن آنها با شرایط اجتماعی و سایر شرایط مرتبط، خود را مکلف به انجام یک عمل می داند. اما در مورد این افراد باید پرسید که حقیقتا شرایط اجتماعی و شرایط زمانه و تغییرات مفاهیمی که در مناسبات قدرت به وجود می آید، می تواند تأثیری در اخلاق و عمل اخلاقی نداشته باشد؟ بنده بنا بر تجربه تاریخی، معتقدم که اخلاق، نسبی است و مدلول این سخن، این است که عملی که در ۲هزار سال پیش قبیح نبوده، امروزه به عنوان یک عمل قبیح و غیراخلاقی به شمار می آید. لذا معتقدم اخلاقِ مطلقی که صرفا مبتنی بر تکالیف است، کارش به جاهای باریکی می کشد که با جهان حق مدار امروز، هیچ سنخیتی نمی تواند داشته باشد. اخلاق تکلیف مدار در جهان امروز که هرکس خود، صرف نظر از قومیت و ملیت و نژاد، دارای حق و حقوقی می داند، به یک استبداد قهرآمیز و بی فرجام مبدل خواهد شد.
در هر حال، از دیدگاه من، چیزی که بتوان نام <<عمل اخلاقی>> را روی آن نهاد، عملی است که برگرفته از وجدان انسانی است. متاسفانه، چنین وجدانی، روز به روز درحال اضمحلال و از بین رفتن است و اگر جلوی آن را نگیریم، سرانجام فاجعه باری در انتظار ما خواهد بود.
جایگاه اخلاق عرفی و سنتی را نسبت به جایگاه بی اخلاقی چطور می بینید؟
در جهانی که بیشتر مردم، اخلاق و مبانی آن را از <<سنت>> و <<عرف>> دریافت می کنند، محتمل است که اشرار یک جامعه، در خدمت قدرت دربیایند و به نام اخلاق سنتی، اعمالی غیراخلاقی انجام بدهند. در موضوع اخلاق، خودِ شرارت مسأله مورد بحثی است. این سوال پیش می آید که شرارت مقدم بر محمل شرارت است یا محمل شرارت، مقدم بر خودِ شرارت است؟ به طور مثال در جامعه ای که ادعای معنویت دارد، مفاسد، اعم از مفاسد مالی و کنش های ضدانسانی، آیا حاصل مناسبات و تعاملات قدرت است یا نه؛ بلکه افرادی وجود دارند که شرورند و به دنبال محملی برای شرارت خود می گردند؟ ما افرادی داریم که افراد خوبی هستند و در سنت و عرف، اگر کمی اخلاق حاکم بوده، آن هم میراث سنتی و دینی بوده است. این میراث تا زمانی که قدرت دخالت نکرده، حتما نیکو بوده است. مباحثی مثل حلال و حرام و احترام به همسایه، پدر و مادر، دستگیری از ضعفا و مواردی از این دست، همگی اخلاقیات دینی و عرفی است که حاصل سنت و میراث آن است. اینها تا جایی که در قلمرو عمومی بوده، بدون شک از بی اخلاقی بهتر است. اما همین که به ابزاری برای اراده ها و مناسبات قدرت تبدیل می شود، ارزش اخلاقی خود را از دست می دهد.
کوبانی یک محک است! محکی که همه کشور ها و دولت ها را مورد آزمایش قرار می دهد. یک لحظه دیرتر، یعنی از دست دادن جان یک انسان. اما خیلی از کشورها و دولت ها چنین نگاهی به این مسأله نداشتند و ندارند. اغلب آنها شروع کردند به حسابگری و سنجش مصالح و منافعشان که براساس مناسبات قدرت است، نه اخلاق.
برای انجام عمل اخلاقی، چه پیش نیاز هایی باید وجود داشته باشد؟
در جهانی که انسان ها در شرایط اضطرار و فقر و تشویش برای زنده ماندن و هراس از دستگیر شدن و هراس از قدرت زندگی می کنند، افراد معدودی باید وجود داشته باشند که درس خوانده و دارای <<آگاهی>> و <<وجدان>> باشند تا عمل اخلاقی انجام دهند. این نکته بسیار مهمی است که برای انجام عمل اخلاقی، صِرف آگاهی نمی تواند کافی باشد؛ بلکه وجدان نیز باید وجود داشته باشد تا به اخلاق مطلوب برسیم. جز افراد معدودی که دارای آگاهی و وجدان هستند و نمی شود عملی غیراخلاقی از آنها سر بزند، کسی نمی تواند رفتار اخلاقی داشته باشد. گرچه من هرچه فکر می کنم، دلیل این رفتار را نمی توانم بیابم که چرا بعضی افراد نمی توانند عملی غیراخلاقی انجام دهند.
منشأ اخلاق درونی انسان چیست؟
شما حتما کتاب <<نقد خرد عملی>> کانت را خوانده اید یا لااقل با آن آشنایی دارید. کانت در آن جا سخن قابل تاملی دارد؛ <<دو چیز همواره موجب حیرت من گشته است، یکی قانون اخلاقی که در نهاد من است و دیگری آسمان پرستاره بر فراز سرم>>. این که منشأ اخلاق درونی انسان کجاست، فراتر از این مجال است. نظریه های اخلاقی بسیاری، مناقشات و بحث های زیادی در این زمینه کرده اند که اگر وارد آن مباحث شویم، بیرون آمدن از آنها بسیار دشوار است.
ویژگی انسان اخلاقی چیست؟
خیلی ساده است؛ کسی که قانون طلایی اخلاق را رعایت کند. این قانون می گوید: <<آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگری نیز مپسند>>؛ یا به قول کانت؛ فقط مطابق دستوری عمل کن که بتوانی اراده کنی آن دستور به صورت قانون کلی درآید. یعنی اگر قرار باشد کاری که تو انجام می دهی به عملی یونیورسال و کلی مبدل شود، چه اتفاقی می افتد؟ اما من شخصا شاخصه ای ارایه می دهم و آن عبارت از این است که <<هرچه انسان، اخلاقی تر شود، دایره احساس مسئولیتش نسبت به دیگری وسیع تر خواهد شد>>. به طور مثال اگر بزرگترین واحد مدنی، خانه باشد و بیرون از خانه، هیچ همبستگی و مدنیتی وجود نداشته باشد و فقط فضایی باشد که افرادِ تنها و بی ارتباط کلاه خود را بچسبند و به دنبال منافع خودشان باشند، این جامعه، جامعه ای اخلاقی به شمار نمی آید؛ هرچند افراد در آن جامعه ادعا کنند که به خانواده شان خدمت می کنند. <<پول درآوردن از هر راهی>>، مشخصه یک جامعه از لحاظ اخلاقی رو به سقوط است. در این جامعه، هر شخصی به دنبال زنده ماندن و صیانت شخصیِ شخص خود و حداکثر، خانواده خود است. در صورتی که انسان اخلاقی، دایره مسئولیت وسیع تری دارد و در نظر می گیرد کاری که انجام می دهد، روی تمام انسان های کشورش، یا از آن فراتر، تمام انسان هایی که در جهان زندگی می کنند، یا فراتر از آن، روی نسل های آینده، چه تاثیری دارد یا خواهد گذاشت.
اخلاق از <<دیگری>> آغاز می شود؛ مفهوم اخلاق، دیگری است. برای ارزیابی اخلاقی بودن یک فرد، باید دید که به چه میزان <<دیگری>> را در نظر می گیرد. لذا انسان اخلاقی در نظر من، فراتر از خانه و جمعیت کوچکی که خودش به آن وابسته است را در نظر می گیرد. اخلاق، به انسان، صِرف انسان بودنش توجه می کند؛ فارغ از هرچیز دیگری.
بهای زندگی اخلاقی چیست؟
زندگی اخلاقی، البته به بهای گزافی تمام می شود. از فقر و نداری گرفته تا گرفتار شدن و مشکلات دیگر. بهای مراعات این حقوق در بسیاری از کشورها تا این اندازه بالا رفته است که فردی که برای استیفای حقوق انسانی فعالیت و تلاش می کند، دستگیر و به او انگ های نامربوطی زده می شود. در صورتی که اینها خود، نهایت بی اخلاقی است. این صرفا یک مثال در حوزه سیاست بود. می توان مثال های دیگری را ذکر کرد. شاید فرد اخلاقی، تنها تر و غمگین تر از دیگران باشد، اما قطعا خوشبخت تر از کسانی است که اخلاق را زیر پا می گذارند. فردی که با فقر و بی پولی زندگی را می گذراند، از فرد یا افرادی که از ثروت ملی می دزدند و تولیدی به اندازه تولید یک زنبور عسل نداشته اند، خوشبخت تر است.
به چند نمونه از مصادیق بی اخلاقی های امروز اشاره کنید
مصادیقی که می توان برای این بی اخلاقی ها شمرد، بسیارند؛ مثل خشونت؛ خشونت همواره دست به دست می شود. مصداق عینی آن، رفتن مردم به دیدن اعدام ها و جان کندن دیگران است. متاسفانه در میان این جمعیت ها گاهی بچه ها هم هستند.
مصداق دیگری که وجود دارد، بهره کشی در محیط کار است که کارفرما، صرفا به خاطر سود بیشتر، حداقل حقوق را به کارمندان یا کارگران زیردستش می دهد. کارمندان و کارگرانی که از میان بسیاری افراد، دست و پا زده اند تا به این شغل برسند و به هیچ نحوی نمی خواهند کارشان را از دست بدهند. اینها نه تنها مصداق بی اخلاقی که مصداق استثمار و بهره کشی بی رحمانه است. بسیاری از این افراد که تمام عمرشان را صرف زنده ماندن می کنند و برای خودشان احساس خوشبختی می کنند که دارای شغل و کاری هستند.
زندگی و حقوق یک معلم مدرسه را با فردی که هیچ کاری نکرده است جز ساخت و پاخت و دروغ، بعضی می گویند نباید نام آنها را افشا کرد، مقایسه کنید. اینها همه عین بی اخلاقی است که من هم در آنها سهیم هستم. من و همه کسانی که به تماشای ظلم اخلاقی نشسته ایم که به مردم اطرافمان می شود.
روزنامه شهروند
کد خبر: ۱۰۱۷۸
تاریخ خبر: ۱۳۹۳ چهارشنبه ۳۰ مهر