بدون شک تنوع فرهنگی موجود در فرهنگ و آیین‌های ماه محرم، حامل معنایی واحد است که در طی تاریخ کارکردهای فرهنگی، اجتماعی مختلفی داشته و در هر منطقه و دیاری از کشورمان ایران با رسم و رسوم گوناگونی آیین های ماه محرم برگزار شده است. برگزاری آیین های ماه محرم، بازتاب دهنده ی اخلاقیات و انگاره های زیسته ی آنان در غم ها، رشادت ها، فداکاری ها و ایثارگری های آنان در زندگی مردم بوده و هست. برگزاری مراسم آیینی عزاداری ایام محرم در سوگ شهادت امام حسین (ع) و اصحاب وی، عمر درازنایی در طول تاریخ فرهنگی و آیینی شهرستان دشتستان داشته و دارد. این مراسم به طور ویژه از اول تا دهم محرم به طور مستمر برگزار می شود و در ادامه به طور متناوب تا پایان ماه صفر ادامه می یابد.
در این گزارش تلاش می شود به پاره یی از آداب و رسوم برگزاری مراسمات عزادارای ایام محرم در شهرستان دشتستان (اعم از شهر و روستاها) با محوریت شهر برازجان و روستاهای این شهرستان (درودگاه و جتوط) اشاره شود.
در شهر برازجان آیین های عزاداری متنوعی از جمله سینه زنی، روضه خوانی، نوحه خوانی، زنجیر زنی، برگزاری نعش و عزاداری کاروان هیات های مذهبی و آیینی مختلف مساجد شهر از اول تا دهم محرم برگزار می شود و باشکوه ترین تجلی آن، برگزاری نعش در شب های نهم و دهم محرم (تاسوعا و عاشورا) می باشد که همواره با استقبال و مشارکت عموم مردم در سطح شهرستان برگزار می شود.
مردم و علاقمندان به برگزاری مراسمات عزاداری، قبل از شروع ماه محرم، شروع به غباررویی مساجد و هیات های مذهبی کرده، مقدمات مراسمات را فراهم کرده و نسبت به آماده سازی شروع مراسمات مذهبی و آیینی ماه محرم با مشارکت و مساعدت مردم محلی، اقدامات لازم را انجام می دهند.
یکی از آیین های ایام دهه ی اول محرم در شهر برازجان، مراسم سینه زنی می باشد که ویژه ی مردان می باشد و به صورت دایره وار در سطح مساجد شهر به ویژه مساجد در سطح مرکزی شهر (خیابان بیمارستان، خیابان شریعتی، امام خمینی و…) برگزار می شود.
زنان نیز مراسم و آیین های خاص ایام محرم را داشته و دارند و در کنار مردان چنین مراسمی را در سوگ اباعبدالله الحسین (ع) برگزار می کنند. «هامون» در گفت و گو با زینب نظرزاده از مداحان و روضه خوانان اهل بیت (ع) نظر او را درباره ی چه گونگی برگزاری مراسمات آیینی / مذهبی ایام محرم جویا شد.
زینب نظرزاده در گفت و گو با هامون می گوید؛ مراسم آیینی و مذهبی ایام محرم توسط زنان معمولن در منازل و حسینیه های شهر و با حضور و مشارکت دختران و بانوان برگزار می شود و معمولن از شب اول محرم شروع و تا پایان شب دهم به طور مستمر ادامه دارد و گاهن نیز تا پایان شب سیزدهم ادامه پیدا می کند. وی در ادامه گفت: بعد از پایان دهه ی اول محرم، به طور پراکنده سلسه برنامه هایی در عزاداری شهادت و ایثار امام حسین (ع)، خانواده و اصحاب فداکار ایشان برپا می شود.
این مداح دشتستانی در ادامه ی گفت و گوی خود با «هامون» سیزده شب نخست ایام محرم را بدین شرح توضیح داد و گفت: «شب نخست ماه محرم؛ به ورود کربلا و روایت کردن ماجرای ورود امام حسین (ع) و اصحاب ایشان اختصاص دارد. شب دوم؛ «شب مسلم ابن عقیل» نام دارد. شب سوم، به «شب حضرت رقیه (ع) و حضرت حُر»؛ شب چهارم؛ «شب دوطفلان مسلم و شهادت پسران مسلم»؛ شب پنجم؛ «شب دوطفلان حضرت زینب (ع)»؛ شب ششم؛ «شب شهادت علی اصغر (ع)»؛ شب هفتم؛ «شب علی اکبر(ع)»؛ شب هشتم؛ «حضرت قاسم (ع)»؛ شب نهم؛ «شب ابوالفضل (ع) یا شب علم گردانی»؛ شب دهم؛ «شب عاشورا» نام دارد که با برگزاری این شب؛ مراسمات ویژه ایام دهه ی اول ماه محرم به پایان می رسد.» نظرزاده در ادامه نیز گفت: «برخی با برگزاری شب های متوالی دیگری نیز؛مراسمات شب های نخست ایام محرم را ادامه می دهند که بدین ترتیب می باشد.» وی افزود: «شب های یازدهم تا سیزدهم وجود دارد که زنان در مراسمات ویژه یی در مرثیه سرایی امام حسین و اصحابش، آن را برگزار می کنند که شب یازدهم؛ «شب شام غریبان»، شب دوزادهم؛ «شب طایفه ی بنی اسعد» و شب سیزدهم؛ «شب خولی یا به روایتی شب شهادت حضرت رقیه» نام دارند.»
نظرزاده، مداح و مرثیه خوان دشتستانی؛ در گفت و گو با «هامون» گفت: «برخی از این شب ها از اهمیت ویژه یی برخوردار هست و با آداب و رسومات خاصی نیز برگزار می شود که از جمله می توان به شب های ششم (شب علی اصغر)؛ هشتم (شب سینی حضرت قاسم)؛ شب نهم (شب ابوالفضل یا شب علم گردانی) و شب دهم(شب عاشورا) اشاره داشت.» وی گفت: «مثلن شب ششم؛ شبی که علی اصغر(ع) به شهادت می رسد؛ شب گهواره ی علی اصغر را برگزار می کنند که تا پایان مراسم در گوشه ی محل برگزاری مراسم ایام عزاداری حضور دارد. در این شب لالایی و مرثیه هایی در ستایش علی اصغر توسط نوحه خوان خوانده می شود و با صدای زنان در مجلس همراهی می شود. در این شب زنانی که از سال های قبل نذر و نیازهایی که داشته اند و حاجت روا شده اند؛ نذورات خوراکی خود را در مجلس پخش می کنند و بچه های تازه متولد خود را در گهواره ی علی اصغر قرار می دهند. یا شب هشتم؛ شب موسوم به حضرت قاسم که همراه با سینی گردانی است، توسط زنانی که از سال قبل نذر داشته اند و حاجت روا شده اند؛ برگزار می شود. در سینی ها معمولن میوه، شیرینی، هود، حنای خشک؛ شمع و…. وجود دارد که بعد از مراسم سینه گردانی در بین حضار پخش می شود. شب نهم نیز، شب علم گردانی است که همراه با نوحه خوانی و مرثیه خوانی است و علمگردانی نیز با بیرق های سبز و مشکی می باشد شب دهم نیز؛ شب عاشوراست که به «صبح دم» نیز مشهور است. شبی است که عزاداران تا صبح بیدار هستند و با شعار «وای حسین کشته شد»، خبر شهادت امام حسینی (ع) و اصحابش را اعلام و یاداوری می کنند.. شب یازدهم نیز؛ شب شام غریبان است که زنانی که می خواهند در مراسم شرکت کنند؛ با شمع حضور می یابند. شمع را روشن کرده و گهواره ی علی اصغر را نیز سیاه پوش می کنند. شب دوزادهم نیز؛ شب طایفه ی بنی اسعد است که نسبت به جمع آوری شدای کربلا و تشییع و تدفین ان ها همت می گمارند.»
زینب نظرزاده؛ مداح اهل بیت به مراسم طبخ در ایام حسینی نیز اشاره کرد و گفت: پختن حلیم، برنج و مرغ (طعام)، شله زرد و… نیز از آداب زنان عزادار حسینی در سطح شهر برازجان و دشتستان می باشد. وی به طور جدی خواستار این شد که عزاداران حسینی در ایام محرم نسبت به پخت غذاصرفن در شب و روزهای بخصوصی که معمولن شب و روزهای نهم، دهم، اربعین حسینی و ۲۸ صفر می باشد، خودداری ورزند زیرا باعث هدررفت بسیاری از غذاهای پخته شده می شود. وی توصیه کرد مردم با مدیریت جمعی خود پخت این غذاها و طعام ها را در روزهای متنوع ماه محرم و صفر تقسیم کنند تا باعث هدررفت نعمت خداوندی نشود.»
آیین های عاشورایی در روستاهای دشتستان:
روستای درودگاه:
امید زاهد در گفت و گو با «هامون» درباره ی آیین های سوگواری در روستای درودگاه دشتستان می گوید: « پیش از فرا رسیدن ماه محرم هیأت های عزاداری و مردم با سیاه پوشی حسینیه ها و سردر خانه های خود به استقبال ماه محرم می‌روند. پیشینه حسینیه اعظم فراتر از چند صد سال است که تا به امروز ما شاهد مراسم عزاداری سنتی توسط اهالی این روستا هستیم. از جمله مراسم: تعزیه خوانی، روضه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی، صبحدم، نوحه پامنبری، علم گردانی، چاووش خوانی، سنج و دمام زنی، پختن حلیم و… را می توان نام برد.»
این پژوهش گر محلی حوزه ی تاریخ به طور خاص در مورد آداب برگزاری تعزیه خوانی در روستای درودگاه چنین می گوید: « تعزیه خوانی در روستای درودگاه با قدمتی قریب به صد سال سالهای متمادی به همت و تلاش اهالی برگزار می شود. نسخ کنونی تعزیه درودگاه با اندکی تغییر و تحول از گروهی موسوم به گروه تعزیه خوانی ذاکر از استان فارس که در حدود ۷۰ سال پیش به روستا برای اجرای تعزیه خوانی می آمده اند و توسط مرحوم حاج عباس رازه خریداری شده، خوانده می شود. در درودگاه تعزیه خوانی توسط دو هیأت ثارالله حسینیه اعظم و هیأت حضرت ابوالفضل(ع) انجام می شود. تعزیه در روستای درودگاه بصورت میدانی انجام می شود و دو گروه اشقیاء خوان و اولیاء خوان مقابل یکدیگر صف آرایی می کنند و تماشاگران نیز دور تا دور میدان تعزیه به نظاره می نشینند.» امید زاهد از دو گروه تعزیه خوانی هیأت ثارالله حسینیه اعظم و تعزیه خوانی هیأت حضرت ابوالفضل(ع) این روستا در ایام محرم و صفر یاد می کند.»
روستای جتوط- از توابع بخش سعدآباد:
مراسمات عزاداری ایام محرم و صفر در روستای جتوط از توابع بخش سعدآباد شهرستان دشتستان نیز، مثل سایر نقاط استان بوشهر هرساله با شور و حرارتی خاص برگزار می شود.
«حبیب ابوعلی» ساکن و پژوهشگر محلی روستای جتوط در گفت و گو با «هامون» از مراسم «چاوش خوانی، علم گردانی؛ تعزیه خوانی، سینه زنی و… » در این روستا یاد می کند و می گوید:«در ایام محرم مراسمات شادی و جشن عروسی برگزار نمی گردد. از بستن حنا خودداری می نمایند، لباس مشکی یا اصطلاحن خاموش به تن می کنند و خصوصن زنان از هرگونه زینت و آرایش خودداری و امتناع می کنند و حتا از خوردن تخمه نیز پرهیز می نمایند.» ابوعلی در گفت و گو با ما می گوید در روستای جتوط به مراسم علم گردانی توجه و اهمیت ویژه یی داده می شود. وی گفت: « مراسم علم گردانی، یکی از سنتی ترین و قدیمی ترین مراسمات در دهه اول ماه محرم است که در این روستا برگزار می شده است که قدمت آن به یکصدسال گذشته نیز می رسد. با شروع ماه محرم مسئول هیئت عزاداری و اهالی با خرید و آماده کردن چوبی بلند که معمولن از درخت سپیدار یا به اصطلاح دار سفید است با پارچه های مشکی و سبز و به نیت دست های ابوالفضل (ع) بر بالای آن تمثال دست آن حضرت نصب می گردد.» وی در ادامه افزود: «عزاداران در محل برگزاری مراسم علم را برداشته و با خواندن اشعاری در مدح ابوالفضل(ع) در کوچه ها شروع به عزاداری و سینه زنی می کنند . به درب هر خانه ای ایستاده در صورتیکه نذری داشته باشد اهدا می کند و علم را به پایین آورده بر روی تمثال دست ها آب ریخته و به عنوان تبرک نگهداری می نمایند و اعتقاد به شفاء از مریضی و رها شدن از گرفتاری ها دارند و پس از گذر از همه کوچه به حسینیه بر می گردند.» وی خاطرنشان کرد: «البته در سالهای قبل از انقلاب و اوایل دهه انقلاب مردم به صورت پیاده به روستاهای اطراف مثل درودگاه-نظرآقا و شهر سعدآباد نیز رفته و این مراسم را انجام می داده اند.» حبیب ابوعلی در پایان گفت و گوی خود با هامون گفت: « در پایان لازم است ذکر نمایم مراسمات عزاداری ایام محرم و صفر، دارای فراز و فرودهای فراوان بوده که روز به روز تغییراتی در آن انجام شده و با توجه به نیاز جامعه تغییراتی کرده است؛ اما اصل مراسم که برپایی عزاداری امام حسین (ع) است تغییری ننموده و تاثیر فراوانی در روحیه اخلاق و رفتار اهالی خصوصن جوانان داشته است.»
***
در روستاها و شهرهای دیگر دشتستان نیز مراسمات ویژه یی برگزار می شود که در شماره های آینده هامون به آداب و رسوم عزاداری های ایام محرم و صفر این روستا و شهرها پرداخته خواهد شد. به عنوان مثال روستای زیارت؛ دهقاید از روستاهای دشتستان، از جمله روستاهایی است که دارای تعزیه های پرسابقه و ریشه داری می باشد و در سال های پیشین از سرتاسر شهرستان برای تماشای تعزیه های عاشورایی به این روستاها می رفته اند.
رضا شبانکاره؛ عضو هیات موسس انجمن هامون ایران