چکیده: مروری بر مطالعات اچ آی وی/ ایدز و تحولات پارادایمی آن نشان می دهد که در ربع قرن گذشته به ترتیب سه پارادایم ریسک های رفتاری، برساخت گرایی اجتماعی و برساخت گرایی رادیکال در مطالعات اجتماعی اچ آی وی/ ایدز حاکم بوده است و کم و بیش برنامه های کاری و مداخله های مبتنی بر آن ها در سطوح متفاوت فردی، گروهی، ملی، منطقه ای و جهانی تدوین و به اجرا گذاشته شده است. این مقاله نسبت علم جمعیت شناسی با این پارادایم های فکری در مطالعات اجتماعی اچ آی وی / ایدز را بررسی کرده و با ترسیم رسالت، دورنما، موضوعات و پارادایم های اخیر در جمعیت شناسی، به دنبال ارائه درآمدی بر جمعیت شناسی اجتماعی – انتقادی اچ آی وی / ایدز در ایران بوده است. این مقاله نشان می دهد که نیل به موفقیت در مدیریت مساله و یا جلوگیری از تبدیل آن به بحران در کشورهایی مثل ایران مستلزم توجه همزمان به عوامل ساختاری و برساختی مساله در جامعه و نهایتا اتخاذ یک مداخله اجتماعی فراگیر مبتنی بر این عوامل است.
مقدمه: با آنکه اچ آی وی / ایدز به عنوان یک مساله جهانی دهه چهارم (از سال ۱۹۸۱ که سال پیدایش آن بوده) تاریخ پیدایش خود را سپری می کند در مقام مقایسه با دیگر مسائل اجتماعی – پزشکی هنوز برای دانشمندان علوم ذی ربط یک مساله منحصربه فرد و در عین حال پیچیده تلقی می شود. در حالی که اچ آی وی / ایدز از حیث پزشکی یا بیولوژیکی به مثابه یک بیماری طولانی، نهفته و کشنده تعریف می شود که ایمنی بدن شخص بیمار را به تدریج تخریب و آن را به میزبان مناسبی برای ابتلا به انواع متنوعی از بیماری های شایع مثل سینه پهلو گرفته تا بیماری های مزمن و تحلیل برنده ای مثل انواع سرطان تبدیل می کند. از حیث اجتماعی به عنوان یک برساخت اجتماعی و به طور مشخص تر یک ننگ اجتماعی، یا یک مساله به ننگ تبدیل شد. شان اجتماعی فرد مبتلا را در سطوح متفاوتی آماج خود قرار می دهد. بدین معنی که فرد مبتلا به اچ آی وی / ایدز علاوه بر تحمل زندگی همراه با ترس، درد، بلاتکلیفی و ناامیدی از آینده بیماری و تصویری نزدیک از مرگ، یک نوع احساس طرد، پیش داوری، تبعیض، تحقیر، اشمئزاز و دیگر انواع نگرانی ها و تحریم ها را از جانب جامعه دریافت می کند. به طوری که به نظر می رسد که برای فرد مبتلا، شرایط و نسائل و به طور مشخص تر تحریم های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی مرتبط با اچ آی وی / ایدز خطرناک تر یا کشنده تر از خود ویروس اچ آی وی و مرحله بیماری آن؛ ایدز است. در چنین سطحی، بستر اجتماعی و فرهنگی، معنی و برساخت اجتماعی مساله و واکنش عمومی و حتا نزدیکان به فرد آلوده و استراتژی هایی که افراد در تعامل با یک چنین افرادی اتخاذ می کنند، اهمیت پیدا می کند. از سوی دیگر و در سطح کلان تر؛ اچ آی وی / ایدز یک مساله سیاسی و اقتصادی هست که با اقتصادسیاسی، ساختار اجتماعی و سیاسی و روابط قدرت (در سطوح متفاوت جنسیتی، حرفه ای، اقتصادی، سیاسی و غیره) در جوامع مرتبط است و با ابعاد و دلالت های متعددی که دارد کم و بیش مشروعیت دولت ها و سیمای جهانی کشورها و جوامع درگیر با مساله را نیز به چالش می کشد.
ویژگی و شرایط فوق الذکر برای اچ آی وی / ایدز و ربع قرن تجربه جوامع بشری در پرداختن به این مساله، همگی پیچیدگی، یکتایی، چندگانگی ابعاد و سطوح فردی/خانوادگی/محلی/ملی/منطقه ای/بین المللی آن را نشان می دهد. به همین دلیل، امروزه رویکردهای منبعث از علوم اجتماعی نسبت به این مساله نه تنها بخش بسیارمهمی از بدنه این دانش را تشکیل می دهد و آثار جامعه شناسی و جمعیت شناسی همپای مطالعات اپیدمولوژیک ، بالینی و ویروس شناختی در پرداختن به مساله مورد استفاده قرار می گیرند، بلکه حتی به عنوان متاخرترین رویکرد یا پارادایم فکری در مطالعه، درک، مدیریت، کنترل، پایش و مداخله احتمالی در مساله مورد استفاده قرار می گیرند. به طوری که با توجه به بدنه دانش، ادبیات طرحواره ها و برنامه های کاری و مداخله های مبتنی بر علوم اجتماعی درباره اچ آی وی / ایدز امروزه از رشته ها یا حوزه های بسیار تخصصی مثل جامعه شناسی اچ آی وی / ایدز یا جمعیت شناسی اچ آی وی / ایدز صحبت می شود.
مقاله حاضر ضمن مروری اجمالی رویکردها و پارادایم های اجتماعی مطالعه اچ آی وی / ایدز در دنیا، وضعیت ایدز در ایران را به مثابه ی مساله ای چالش برانگیز و رو به رشد مورد توجه قرار می دهد. مقاله به طور مشخص به دنبال معرفی جمعیت شناسی اجتماعی – انتقادی در سلامت که شامل اچ آی وی / ایدز به عنوان شاخه ای از علم جمعیت شناسی اجتماعی و اقتصادی، رسالت و تحولات اخیر آن ، وجوه تمایز و مشترک آن با دیگر رشته های مرتبط با تمرکز بر این مساله در ایران است. به طور خلاصه توجه به برساخت اجتماعی و ساختار اجتماعی مسائل مرتبط با سلامتی از جمله اچ آی وی / ایدز و اتخاذ یک رویکرد برساختگرایانه رادیکال یا انتقادی مشخصه اصلی این پارادایم جدید به شمار می رود.
چارچوب نظری: رویکردها و پارادایم های اجتماعی اچ آی وی / ایدز:
۱.رویکرد ریسک های رفتاری
۲.رویکرد معانی فرهنگی (برساخت گرایی اجتماعی – فرهنگی)
۳.رویکرد ساختار اجتماعی (برساخت گرایی اجتماعی رادیکال)
روش شناسی: جمعیت شناسی اجتماعی – انتقادی اچ آی وی / ایدز
یافته های تحقیق: اچ آی وی / ایدز در ایران: یک سیمای جمعیتی متعارف از مساله
بحث و نتیجه گیری: در این مقاله کوشیدیم شرح کوتاهی از پارادایم های موجود در مطالعات اجتماعی اچ آی وی / ایدز و تحولات آن در ربع قرن گذشته نشان دهیم. همانطور که نشان داده شد، سه پارادایم فکری ۱.ریسکهای رفتاری ۲.معانی فرهنگی یا برساختگرایی اجتماعی و ۳.عوامل ساختاری یا برساختگرایی رادیکال، به ترتیب در دهه اول مساله (۱۹۸۰ تا تقریبا ۱۹۸۸، اواخر دهه ۱۹۸۰ تا میانه دهه ۱۹۹۰ و اواخر دهه ۱۹۹۰ تاکنون در مطالعات اجتماعی توسعه یافته اند و امروزه مطالعات اجتماعی اچ آی وی / ایدز در واقع یک حوزه مطالعاتی، سیاستگذاری و مداخلاتی چندپارادایمی است. همچنین در این مقاله خلاصه وار جمعیت شناسی اجتماعی – انتقادی اچ آی وی / ایدز را به عنوان شاخه ای جدید از علم اجتماعی معرفی نمودیم. بررسی اجمالی روند تحولات و گستره مساله در کشور و همین طور تجارب بین الملل در مطالعه و مدیریت مساله، خصوصا در کشورهای آفریقایی و آسیایی در ربع قرن گذشته، در مجموع نشان می دهد که مسائل اجتماعی – پزشکی پیچیده و فراگیر و چندبعدی چون اچ آی وی / ایدز قویا با زمینه های فرهنگی و اجتماعی و اقتصادسیاسی و در کل عوامل ساختاری جوامع مرتبط هستند و نمی توان آن ها را به رفتار یا ریسک های رفتاری (نوعی بسترزدایی اجتماعی و سیاسی) نهایتا قابل مدیریت از طریق آموزش های بهداشتی – پزشکی یا افزایش سواد سلامتی افراد و مداخله صرف در دانش، نگرش و رفتار افراد تقلیل داد. بررسی ادبیات و دانش موجود در مطالعات اجتماعی اچ آی وی / ایدز نشان می دهد که هیچ فرد، گروه یا جمعیت خاصی به لحاظ ژنتیکی استعداد متفاوت و قابلیت بالاتری برای ابتلا به این بیماری را ندارد، بلکه آنچه که آن ها را متفاوت، مصون و یا آسیب پذیر می کند، عوامل ساختاری اجتماعی و مرتبط با اقتصادسیاسی کشورها و حمعیت ها هست که برخورد صحیح با آن در واقع مستلزم دانش و مداخله متناسب با خود (شالوده سازی و توانمندسازی اجتماعی-سیاسی-اقتصادی) است. نیل به این دانش و توانایی در مدیریت و نهایتا اتخاذ یک مداخله اجتماعی فراگیر درباره اچ آی وی / ایدز در کشور مستلزم به کارگیری پارادایم ها و نظریه ها و در کل دانشی است که در علوم اجتماعی و انسانی و به طور مشخص تر و مهم تر در جمعیت شناسی اجتماعی-انتقادی سلامت تولید می شود.
فایل کامل مقاله برای دانلود در زیر می باشد:
HIV (AIDS)