درنگی بر کتاب «چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت»، اثر دکتر کاظم علمداری
حسین پاپری
کتاب « چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت » اثر دکتر علمداری، توسط نشر توسعه بارها به چاپ رسیده و یکی از آثار مهم و برجسته درباره ی ریشه یابی علل عقب ماندگی تاریخی ایران است. نویسنده ی آن، علت اصلی عقب ماندگی را در عدم رشد سرمایه داری در ایران می داند و آن را را نیز در سراسر کتاب، ریشه یابی کرده است.
دکتر علمداری در کتاب نظریه های عمده ی عقب ماندگی تاریخی ایران را در سه گروه تقسیم بندی می کند و هر گروه به سه دسته تقسیم می شود. گروه اول عوامل خارجی را مسئول عقب ماندگی می شمارند، گروه دوم عوامل ذهنی، فرهنگی و شخصیتی را مسئول میدانند و گروه سوم عوامل اقتصادی و مناسبات تولیدی جامعه تاکید دارند. گروه سوم به شکل های تولیدی: فئودالیسم وسیستم قبیله یی تاکید دارد. مثلن عدم سکونت قبایل و عشایر در ایران را مانع بزرگ در راه توسعه اجتماعی – سیاسی می داند که این شیوه ی زندگی مناسبات سیاسی و فرهنگی خاص خود را بدنیال داشت.
کتاب پرسش های اساسی و تاریخی را مطرح و به آن پاسخ می دهد. تعریف توسعه، چرا تمدن یونان و روم باستان پیش افتاد، علت رشد فلسفه عقلی در یونان، علت عدم پیدایش فلسفه در ایران، دلایل سقوط روم باستان، پیدایش فئودالیسم و ارتباط آن با تولد سرمایه داری، وضعیت زمین داری در ایران پیش از اسلام و پس از آن، این که چرا فئودالیسم در ایران رشد نکرد، آیا توسعه ی غرب ناشی از تمدن شرق است؟ چرا اعراب به ایران دست یافتند، چه گونه اسلام در ایران نهادینه شد؟ اثر حمله ی اعراب و مغول، نقش استعمار در عقب ماندگی ایران، رابطه ی رشد علوم و توسعه جامعه و در فصل رابطه رشد علوم و توسعه ی جامعه به نقد ِ نظریه ی دکتر صادق زیباکلام می پردازد. زیبا کلام در کتاب “ما چه گونه ما شدیم”، خاموشی ی چراغ علم در ایران را به عنوان یکی از عوامل بنیادی عقب ماندگی در ایران می داند. دکتر علمداری در این فصل، این نظر دکتر زیباکلام را به طور جدی مورد مداقه و نقد جدی قرار می دهد. دکتر علمداری در پیش گفتار چاپ اول کتاب می نویسد:«کتاب حاضر به دو بخش و سیزده فصل تقسیم می شود. مطالب فصل ها به گونه یی تنظیم شده اند که هر یک از آنها به تنهایی نیز قابل فهم باشند. این نوشته با دیدگاه انتقادی یا روش انتقادی نوشته شده است. از دیدگاه نگارنده انتقاد نخستین گام در راه سازندگی است.»
نویسنده ی کتاب در پیشگفتاری که بر چاپ سوم آن نوشته، می گوید: «آنچه مرا وداشت تا عمیق تر نسبت به پدیده های عقب ماندگی ایران فکر کنم، نه خود ایران بل که پیشرفت بی سابقه ی تمدن معاصر غرب بود که از قرن شانزدهم آغاز شد. پیش از آن ایران به طور خاص و شرق به طور عام از غرب عقب مانده تر نبود.»