اشاره: برگزاری تعزیه در روستای زیارت از اشتهار و معروفیت زیادی در سطح شهرستان دشتستان و استان بوشهر برخوردار است. با توجه به این که در مراسمات آیینی ماه محرم و صفر، نام روستای زیارت، چشم گیر و نظرگیر است؛ مناسب دیدیم، گفت و گویی کوتاه با اسفندیار فتحی، از فعالین فرهنگی و اجتماعی هم استانی اهل زیارت داشته باشیم. فتحی معتقد است:
«تعزیه زیارت از نظر موسیقیایی یکی از غنی ترین منابع ماست که آواها و نواهای بسیار زیادی از موسیقی سنتی ما را در بر دارد. تمامی مکالمات و دیالوگ ها در تعزیه زیارت، به صورت شعر در وزن های مختلف می باشد و به هیچ وجه از زبان گفتار و نثر استفاده نمی شود.»
از «سیدمحمد فاطمی»، نیز به عنوان بانیان و برگزارکنندگان تعزیه در روستای زیارت نام برده می شود، که در فرصتی دیگر از نظرات و روایت های وی در این زمینه بهره خواهیم برد.
هامون: چه مراسم آیینی – دینی ایام محرم و صفر در روستای زیارت دشتستان چشم گیر و نظرگیرتر و از اشتهار بیشتری در سطح استان برخوردار است؟ به طور خاص مراسمات آیینی و عزاداری ایام محرم و صفر به چه نحو و شکلی در زیارت انجام می گیرد؟
فتحی: روستای زیارت به دلیل قدمت تاریخی، بزرگی از نظر مساحت و جمعیت و قرار گرفتن بقعه تاریخی – مذهبی شیخ منصور در آن همیشه از نظر مراسم آیینی مورد توجه قرار گرفته و این مراسم با سبک و روش خاص این روستا برگزار می شده است.
تقریبن همه ی آئین هایی که در زیارت برگزار می شود همان هایی هستند که در روستاهای دیگر نیز برگزار می شود، اما تفاوت آنها در سبک و روش برگزاری می باشد. برای مثال: آش های نذری که از قدیم در این روستا پخت می شده؛ همان آش های نذری ست که عمدتن نیز حلیم می باشد. با این تفاوت که در بعضی از روستا و شهرها، نذری دهنده حلیم را به در منازل اهالی می برد ولی در زیارت مرسوم است که خود ِاهالی، برای گرفتن نذری ظروف خود را قبل از تقسیم، به محل پخت می برند.
همان طور که گفتم، غذاهای نذری عمدتن حلیم می باشد، اما آش بوشهری، آش زرد، آبگوشت و برنج نیز در سال های اخیر در فهرست غذاهای نذری روستای زیارت قرار گرفته است. هم چنین
بعضی از افراد نیز نذورات خود را به صورت خام به منازل افراد می فرستند که عمدتن شامل مرغ، گوشت و برنج می باشد.
مراسم سینه زنی در زیارت هرچند شکل آن حلقوی است ولی نوع سینه زدن در روستای زیارت با دیگر مناطق متفاوت است؛ بدین صورت که علاوه بر این که هنگام سینه زدن بدن خود را راست نگه می دارند و خم نمی شوند و در هنگام سینه زدن نیز، طبل زده می شود که به نوعی سینه زنان را هماهنگ نگه می دارد و شوری خاص نیز به مراسم می دهد.در این مراسم، طبال (طبل زن) نیز مانند نوحه خوان وسط سینه زنان می ایستد.
از دیگر مراسم عزادارای ایام ماه محرم می توان به مراسم گهواره علی اصغر، سفره حضرت عباس، سفره حضرت رقیه و سفره علی اصغر اشاره کرد که بیشتر خاص زنان و کودکان می باشد.
مراسم «صبح دم» نیز در شب عاشورا همراه با بیداری تا صبح می باشد که همراه با شوری خاص است. همچنین «شام غریبان» که در شب یازدهم عاشورا برگزار می شود از دیگر آیین های ماه محرم در روستای زیارت می باشد. این مراسم به این صورت است که مردم به محل تعزیه رفته و شمع روشن می کنند و تعزیه مخصوص این شب که بردن اسیران به شام است اجرا می گردد.
مراسم زنجیر زنی، از دیگر مراسم آیینی ایام محرم است که در زیارت به صورت هیئتی و در مسیری خاص برگزار می شود که مانند مراسم دمام زنی ی دسته جمعی، مراسمی نوپا می باشد.
هامون: تعزیه ی زیارت به نسبت دیگر مراسمات آیینی ایام محرم از اشتهار بیشتری برخوردار است به لحاظ سابقه و تنوع تعزیه ی زیارت توضیحاتی ارایه دهید.
فتحی: تعزیه در روستای زیارت عجین با زندگی مردمانش شده است و افرادی که در اجرای آن شرکت می کنند از احترامی خاص برخوردارند و این تا جایی است که آنها را با توجه به نقشی که در تعزیه ایفا می کنند، در جامعه می شناسند.
تاثیر تعزیه از کودکی بر مردم زیارت غیر قابل انکار است تا جایی که آنگ ونه که به یاد دارم در کودکی – با توجه به نگاه کودکانه – آن را به صورت بازی درآورده و اجرا می کردیم. از این رو در زیارت قریب به اتفاق مردم برداشتشان از قیام امام حسین همان است که در تعزیه مشاهده کرده اند.
برای مثال هر شخص شهادت حضرت عباس یا حضرت قاسم یا… را آن گونه روایت می کند که در تعزیه روایت شده است.
به نقل از «سیدمحمد فاطمی» بانی و گرداننده تعزیه در روستای زیارت، این مراسم آیینی، در این روستا، قدمتی قریب به ۳۰۰ سال دارد و این را از روی نسخه های دست نویس می توان دید. متاسفانه نسخه هایی قدیمی در باران سیل آسایی از بین رفته اند، ولی نسخه ای مربوط به تاریخ ۱۲۶۹ هجری قمری هنوز موجود است.
کمتر مناسبت عزاداری وجود دارد که تعزیه ی آن در زیارت اجرا نشود. هنوز به طور قطع یقین مشخص نیست این نسخه ها از کجا آمده اند، اما اکثر تعزیه هایی که در استان برگزار می شود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از روی تعزیه ی زیارت برداشت شده است. و این تا بدان جاست که در کتاب سال اول دبیرستان درس چهارم به نام «میرعلمدار» که برگزیده اشعار تعزیه است، از اشعار موجود در نسخه های تعزیه ی زیارت استفاده شده است.
تعزیه در روستای زیارت، در ماه محرم از روز اول تا شب یازدهم بدون وقفه و در روزهای اربعین و تعزیه حضرت رقیه نیز برگزار می شود. این تعزیه ها به جز مجلس عاشورا که صبح تا ظهر و یازدهم که شب می باشد، همه عصر برگزار می شود.
اجرای تعزیه در زیارت هنوز به صورت کاملن سنتی و بدون حضور زنان می باشد.تعزیه زیارت از نظر موسیقیایی یکی از غنی ترین منابع ماست که آواها و نواهای بسیار زیادی از موسیقی سنتی ما را در بر دارد. تمامی مکالمات و دیالوگ ها در تعزیه زیارت، به صورت شعر در وزن های مختلف می باشد و به هیچ وجه از زبان گفتار و نثر استفاده نمی شود.
هامون: به نظر شما در مراسمات آیینی ایام محرم و صفر در زیارت نسبت به سال های گذشته چه تغییراتی صورت گرفته است؟
فتحی: تغییر در مراسم آئینی روستای زیارت را می توان از سه جنبه مورد بررسی قرار داد.
اول: آمدن مراسمی جدید که از قدیم در زیارت وجود نداشته و آئین هایی نوپا می باشند.: دمام زنی دسته جمعی و زنجیر زنی یا انواع آش و آبگوشت و برنج نذری.
دوم فاصله گرفتن از اصالت و سبک این مراسم. مثال: سینه زنی یی که در زیارت بوده منحصر به این روستا و با سبک خاص آن بوده است. در حالی که در چند سال اخیر حضور بعضی از جوانان که به دنبال نو آوری بوده اند، سبک هایی را وارد روستا کرده اند که می توان گفت تقریبن چیزی ساختگی و باعث به حاشیه راندن سبک قدیم آن مراسم آیینی- سنتی شده است. یا مراسم پخت حلیم که در گذشته، شب ها صورت می گرفت و بعد از مراسم سینه زنی، افراد به منازل اشخاصی که حلیم داشته می رفتند و از آنها پذیرایی می شد. اما با توجه به پخت جدید که با آتش گاز صورت می گیرد کمتر کسانی هستند که شب به پخت حلیم بپردازند.
سوم: از نظر استقبال عموم از این مراسم: استقبال مردم نسبت به گذشته کمرنگ تر شده و دیگر شور گذشته را به همراه ندارد که آسیب شناسی این موضوع باید توسط افراد و بانیان این کار به انجام برسد.
هامون: حضور کودکان، زنان و گروه های اجتماعی دیگر در مراسمات آیینی ایام عزاداری به چه صورت است؟
فتحی: زنان به جز این که در مراسم سینه زنی مردان که در مساجد برگزار می شود، نمی توانند شرکت کنند؛ در تمامی مراسم حضور دارند و علاوه بر آن مراسمی خاص خود نیز دارند. کودکان همواره همراه با والدین خود در این مراسم شرکت می کنند. ولی کودکان، در مراسم تعزیه نیز نقش هایی با توجه به هر مجلس دارند و شرکت می کنند. گروه های اجتماعی در زیارت بیشتر شامل کانون های مساجد می باشد که علاوه بر حضور در آئین های مذهبی، بعضی از این مراسم را خود برگزار می کنند.