انسان معاصر در مسیری که برای توسعه و پیشرفت اش گام نهاده، رویایی در سر پرورانده بود؛ تسلط بر نیروی مهارنشدنی طبیعت! ازهمین رو از زمانی که به کنترل بر نیروهای طبیعی (زیرزمین، روی زمین و آسمان) پرداخت، شاهد برخی تغییرات در حالات نرمال و بهنجار این منابع شدیم. جهان در دنیای مدرن به تسخیر انسان و توانایی های اش در آمد و به سوی تحقق رویاهای انسان پیش رفت. رویاهایی که برای متحقق شدن اشان هزینه هایی را بر همه چیز و همه کس بار می کرد؛ و بالاترین این هزینه ها و آسیب ها به محیط زیست، اکوسیستم ها و منابع طبیعی در دسترس انسان وارد شد. به زعم این یادداشت؛ نهایی ترین مساله انسان در جریان حیات اش در کره زمین: مساله محیط زیست هست. مساله ای که انسان را دارد با آخرین سرعت به سوی پایان زیست بر روی کره زمین نزدیک می کند.
قرن ها قبل وقتی انسان به نیروی تفکر و اندیشه خویش ایمان پیدا کرد (منظور دوره روشنگری در اواسط قرن هفدهم میلادی می باشد) ، به این درک و شعور رسیده بود که بالغ شده و خودش می تواند بر روی پای خودش بایستد و برای سرنوشت خودش تصمیم بگیرد (تفکر اومانیستی یا انسان گرایانه) ، شروع به اقداماتی کرد که نهایت همه آن ها به مهار کردن قدرت طبیت در اراده انسان منتهی شد. این تسلط بشر در حالی که باعث پیشرفت و جهش انسان به دوران مدرن گردید، اما مسائلی چون استعمار، دیکتاتوری و جنگهای جهانی را به وجود آورد که همگی از پیامدهای اولیه این جریان هژمونی بود تا آنجا که یورگن هابرماس؛ فیلسوف اجتماعی آلمانی معتقد بود که پروژه مدرنیته؛ پروژه ای ناتمام است و باید برخی از ملاحظات اخلاقی را در قبال آن رعایت نمود. این پیامدهای اولیه که در نیمه اول قرن بیستم میلادی سربرآورد و باعث ویرانی جوامع انسانی شد در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم تبدیل به پیامدهایی شد که به زعم نویسنده نهایی ترین چالش و مساله انسان بر روی زمین هست و آن مساله محیط زیست که شامل مسائلی همچون آلودگی شدید محیط، ازبین رفتن اکوسیستم ها و منقرض شدن گونه های متعدد جانوری و گیاهی، افزایش سریع دمای زمین، کاهش شدید منابع آب زیرزمینی، افزایش بیش ازحد سوانح طبیعی مانند سیل و سونامی و زلزله و غیره، افزایش بیماری های غیرقابل کنترل مانند ابولا و یا سندورم خاورمیانه، افزایش تششعات اتمی و هسته ای و غیره هست.
نویسنده به عنوان یکی از اعضای هیئت موسس انجمن هامون ایران (NGO) معتقد است که در لحظه کنونی بزرگترین مسئولیتی که برعهده همه انسان ها در هر جایگاهی که هستند این هست که این چالش را پروبلماتیزه یا مساله مند کنند. به عبارت دیگر مهمترین وظیفه نهادهای مدنی و کنشگران مدنی بر این جریان باید شکل بگیرد که هر تصمیمی که در هر مکانی یا سازمانی گرفته می شود باید به طور واقعی مساله پیامدهای زیست محیطی آن تصمیم و سیاستگذاری مورد لحاظ قرار گیرد. بارها دیده ایم که این ملاحظات به طور صوری و رفع مسئولیتی در نظر گرفته شده اما طبیعت و پیامدهای زیست محیطی هیچ وقت به طور صوری یا نمایشی اتفاق نخواهد افتاد؛ با سهمگین ترین مواجهات طبیعی روبه رو خواهیم شد. زلزله و سونامی فوکوشیما در ژاپن یا زلزله شهرستان دشتی یا دیگر رخدادهای طبیعی را به یاد آوریم. به زعم نویسنده از طریق تشکل های غیردولتی باید به سمت مساله مند کردن چالش محیط زیست در جهان و ایران پیش برویم. تنها راه حلی که در این وضعیت موجود هست همین فعالیت ها و کنشگری های مدنی در سطح جامعه برای آگهی بخشی به شهروندان و مسئولان و سیاستگذاران می باشد. انجمن هامون ایران نیز در طول فعالیت های چند ساله ای که داشته دو ویژه نامه در حوزه زیست محیطی استان بوشهر به همراه چندین صفحه مطبوعاتی در این حوزه منتشر نموده است. علاوه بر این ها نیز در حال راه اندازی کارگاهی زیست محیطی هست که در اواسط آبان ماه در برنامه عصرانه فرهنگی هامون می باشد. در ضمن انجمن هامون ایران برای اینکه فعالیت های زیست محیطی خود را مستقل تر و با برنامه ریزی منسجم تری ادامه دهد؛ قصد آن دارد که تشکل غیردولتی دیگری در حوزه تخصصی محیط زیست را راه اندازی و تجهیز کند، مقدمات این تشکل غیردولتی مهیا شده است. در کنار همه این فعالیت های خاصی که در انجمن هامون ایران صورت گرفته، باید استراتژی مشخصی برای فعالیت های آینده در حوزه محیط زیست طراحی شود که در آن همه تشکل های غیردولتی (چه زیست محیطی و چه دیگر حوزه ها) در کنار یکدیگر قرار گیرند و شبکه ای از تشکل های غیردولتی را به وجود آورند و به زعم نویسنده این چالش عظیم انسان در دوران معاصر حتا باید نهادهای مدنی دیگری مانند کانون های فرهنگی مساجد و نهادهای خیریه ای را نیز به درون این شبکه زیست محیطی دعوت نماید و آنان را نیز درگیر این مساله نهایی انسان مدرن نماید.
یادداشتها:
این مقاله به همایش “بررسی چالش های زیست محیطی استان بوشهر” که ازطرف بنیاد رشد و اندیشه سازندگی برگزار گردید، جهت سخنرانی ارائه شده بود. این همایش چهارشنبه مورخ ۱۶ مهرماه ۹۳ در اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر برگزار شد.
اسماعیل حسام مقدم؛ کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی و عضو انجمن هامون ایران