تالابها؛ گهواره های تنوع زیستی در جهان
گفتگویی با مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر به مناسبت ۱۳ بهمن؛ روز جهانی تالابها
لطفن در ابتدا از تالاب بگویید و اینکه تالابها چه تفاوتی با دیگر اکوسیستم ها دارد؟
دکتر دلشب: نواحی و زمین‌های خیس باتلاقی و برکه ها، با آب مصنوعی یا طبیعی، دایمی یا موقت، با آب های ساکن؛ تالاب گفته می شوند. روان، شیرین یا لب شور، شور و نیز زمین های آبی و سواحل دریاها که در زمان جزر کمتر از ۶ متر عمق داشته باشند. با توجه به اهمیت تالابهای کشور “طرح حفاظت از تالابهای ایران “با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست، صندوق تسهیلات محیط زیست جهانی GEF)) و برنامه عمران سازمان ملل متحد UNDP)) از سال ۲۰۰۵ آغاز به کار کرده است . ایده اصلی این طرح با احساس نیاز سازمان حفاظت محیط زیست به تغییر نگرش در زمینه مدیریت زیست بومهای تالابی و با هدف بسط و گسترش مدیریت جامع زیست بومی در اکوسیستم های تالابی و با رویکرد زیر شکل گرفنه است. شکل گیری کنوانسیون رامسر به عنوان قدیمی ترین معاهده بین المللی، با تاکید بر حفاظت از تالاب های مهم بین المللی، در سال ۱۳۴۹ در رامسر جنبه قانونی حفاظت این زیستگاه های مهم را پر رنگ تر نمود. به گزارش سازمان حفاظت محیط زیست کشور، از ۴۲ نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در سطح جهان به جزء یک نوع تالاب بقیه در ایران یافت می شوند که این خود می تواند بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب های ایران باشد. در کل ۲۴ تالاب از ایران مشمول قوانین کنوانسیون رامسر می گردند. بر اساس طبقه بندی کنوانسیون رامسر؛ ۴۲ تیپ تالاب در سه دسته اصلی زیر نظیر: تالابهای ساحلی-دریایی, تالابهای داخل خشکی و تالابهای مصنوعی وجود دارند. تالابها از جمله مولدترین محیط های جهان هستند برای مثال, شالیزارهای برنج یکی از تالابهای رایج دنیا هستند که غذای نیمی از جمعیت جهان را تامین می کنند. این اکوسیستم ها گهواره های تنوع زیستی دنیا هستند که با فراهم ساختن آب و قابلیت تولید نقش مهمی در بقای گونه های بیشماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفاء می کنند.
اقتصاد دانان و دانشمندان بطور روز افزون در زمینه ارزیابی و مطالعه ارزش ها و خدمات اکوسیستمی محیط های طبیعی از جمله تالاب ها مشغول به کار هستند. برخی از مطالعات نشان می دهد که اکوسیستم ها یا زیستبومها سالیانه حداقل ۳۳ تریلیون دلار ارزش خدماتی بوجود می آورند که ۴/۹ تریلیون دلار آن از طریق تالابها تامین می شود. تاثیر و تاثر متقابل اجزای فیزیکی, بیولوژیکی و شیمیایی یک تالاب مثل خاک, آب و گیاهان و جانوران, عملکردهای حیاتی متعددی برای تالابها ایجاد می کنند. از جمله ذخیره سازی آب, حفاظت در مقابل طوفان و کاهش تخریب سیل, تثبیت خطوط ساحلی و مهار فرسایش, تزریق مجدد آبهای زیرزمینی( جابجایی آب از تالاب به درون سفره های زیرزمینی), تخلیه آبهای زیر زمینی(جابجایی اب به سوی بالا و تبدیل آن به آبهای سطحی), پالایش آب از طریق تثبیت عناصر محلول, رسوبات و دیگر آلودگی ها و تعدیل آب و هوای محلی.
پرسش بعدی این هست که ارزشها و اهمیت تالابها در چه امکان هایی برای محیط زیست می باشد؟
دکتر دلشب: تالابها به اشکال مختلف برای تنوع زیستی حائز اهمیت هستند. برخی از شاخص های متداول در تعیین اهمیت تنوع زیستی یک تالاب شامل موارد ذیل می گردد: وجود گونه های کمیاب, در معرض خطر بومی، وجود زیستگاه های کمیاب یا در معرض خطر، وجود تعداد زیادی از گونه ها، اهمیت تالابها در چرخه حیات گونه های کمیاب, در معرض خطر یا بومی. در واقع تالاب ها طیف گسترده ای از خدمات اکوسیستمی را فراهم می سازند که منجر به رفاه انسانی می شود.از غذا گرفته مانند ماهی و فیبر تا تامین آب و تصفیه آب و مهار سیلاب و اکوتوریسم و…بسیاری از مواردی که به زندگی و رفاه جامعه انسانی کمک می کند. بنابراین به منظورجلوگیری از نابودی تالابها و تنوع زیستی موجود در آن، لازم است فعالیت های انسانی تاثیر گذار بر تالابها به گونه ای مدیریت شوند که به سطحی از پایداری نزدیک شوند و این یکی از کلیدترین مسئولیت های سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از منابع بیولوژیکی کشور و جلوگیری از نابودی و انقراض گونه ها (محلی) است. با این وجود, بسیاری از وزارتخانه ها از قبیل وزارت جهادکشاورزی, وزارت نیرو, وزارت کشور, وزارت راه و شهرسازی, وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح, معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور, استانداری های ذی ربط، متخصصین زیستبوم های حساس و شکننده مانند زیستبوم های تالابی که هر یک به عناوینی مسئولیتی را به عده دارند؛ باید بر اساس آخرین مصوبه هئیت محترم وزیران ۱۲۲۵۸۶ / ت ۵۴۸۰۵۶ مورخ ۰۴/۰۷/۱۳۹۲ در مدیریت یکپارچه تالابها با سازمان محیط زیست همکاری نمایند..
از عواملی بگویید که باعث تهدید و تخریب تالابها می شود؟
دکتر دلشب: در حال حاضر تالاب های کشور از برخی مشکلات و تنش های محیطی رنج می برند که در برخی از موارد حتی کارکردهای اصلی آنها که همانا حمایت از تنوع زیستی می باشد نیز خدشه دار شده است و این خسارت بزرگ مادی و معنوی به کشور وارد می کند. بر اساس مطالعات بانک جهانی که در سال ۲۰۰۲ میلادی در کشور ایران انجام داده است, هزینه خسارت ناشی از تخریب تالابها برابر با ۳۵۰ میلیون دلار آمریکا (معادل ۲۸۰۰ میلیارد ریال) بوده است(صراف ۱۳۸۴ ). تالابها بدلیل واقع شدن در پست ترین نقاط حوزه های آبخیز, معمولا تحت تاثیر اغلب تغییرات و تحولات بالا دست قرار می گیرند. بنابراین با انواع مشکلات دست به گریبان هستند که بارزترین آنها عبارتند از :
۱- کاهش آب ورودی به تالابها از منابع آب سطحی و زیر زمینی حوزه آبخیز و دشت های اطراف تالابها(عدم تامین حقابه زیست محیطی تالابها از جمله تالاب حله)
۲- اجرای طرحهای توسعه ای و زیر بنایی بزرگ مثل راهسازی, خطوط انتقال نیرودر محدوده های اثر گذار تالابها.
۳- ورود انواع آلاینده های بیولوژیکی , شیمیایی و فیزیکی گسیل شده از مزارع کشاورزی, شهرها و روستاها ناشی از فرسایش خاک بالا دست به تالابها.
۴- شکار و صید غیر مجاز و بی رویه.
۵- تغییر کاربری اراضی تالابی برای امور کشاورزی و غیره.
۶- تغییر اقلیم و خشکسالی های پی درپی حاکم بر کشور که کاهش بارش را سبب شده است.
اغلب این فشارها به اشکال شش گانه زیر در منطقه خودنمایی می کنند:
از بین رفتن زیستگاهها .تجزیه یا فروپاشی زیستگاه و جایگزینی آن با مناطق تخریب شده به همراه اثرات حاشیه ای, جمعیتی و ژنتیکی نسبتآ پایدار.پراکنش گونه های غیر بومی و شیوع بیماریها.آلودگی آب, هوا و خاک.تغییرات اقلیمی.رشد جمعیت.
استان بوشهر دارای ۹۰۰کیلومتر خط ساحلی است که شامل زیستگاه های حساس ، خور و مصب های متعدد ، مناطق مرجانی در خارک و خارکو و نایبند ، زیستگاه جنگل های حرا و سواحل گلی، ماسه ای و صخره ای است. که تمامی این سواحل طبق تعریف کنوانسیون رامسر تالاب محسوب می شوند .تالابهای تحت مدیریت این استان شامل تالاب ساحلی خلیج نایبند ، تالاب حله ، تالاب ساحلی دیر – نخیلو ، تالاب ساحلی خارک ( پناهگاه حیات وحش) ، تالاب ساحلی خارکو ( اثر طبیعی ملی ) ، تالاب ساحلی مند (منطقه حفاظت شده ) می باشند که با توجه به ارزش بالای این مناطق و دارا بودن شاخص های مناسب قابلیت ارتقاء و ثبت در لیست تالاب های کنوانسون بین المللی رامسر را دارا می باشند . در چند سال اخیر به دلایل مختلف ازجمله خشکسالی، فعالیت های صنایع بخصوص نفت و گاز و پسابهای حاصل از آنها، ایجاد سد، تخریب و تصرف اراضی جهت فعالیت های کشاورزی و انسانی و احداث جاده تالابها دچار آسیب ها و مشکلاتی شده اند که با استفاده از اطلاعات موجود و مطالعات صورت گرفته و استفاده ار روش های مدیریتی نوین می توان جلو بعضی از این آسیب ها را گرفت و یا از شدت آنها کم کرد. همچنین با استفاده از فن آوریهای نوین و پژوهشهای صورت گرفته بعضی از این آسیب ها و مشکلات قابل برطرف شدن می باشند و یا می توان اثرات آنها را به حداقل رساند . با توجه به ایجاد طرح حمایت از تالابهای کشور که در از سال ۲۰۰۵ در سازمان حفاظت محیط زیست شروع گردیده استان بوشهر نیز به دلیل دارا بودن مناطق با ارزش تالابی مشمول ابلاغ اعتبار جهت حفاظت و احیاءمناطق تالابی گردید که در سال جاری نیز ادامه دارد .در همین راستا تا کنون دو کارگاه آموزشی کشوری و یک کارگاه مشورتی با مشارکت کلیه ذینفعان خصوصا جوامع محلی برگزار گردیده است،که در کارگاه اخیر در دیماه ۹۳ نسبت به تدوین برنامه حفاظت از تالاب حله اقدام شد.همچنین یک طرح مطالعاتی بنام مدیریت زیست بومی با مشارکت محلی تدوین گردیده که با ارائه راهکارهای نوین و اجرای برنامه های راهبردی چگونگی تلفیق حفاظت و معیشت مردمی در خفاظت از تالابها می پردازد.این طرح از طریق ارائه روشهای ایجاد کشاورزی پایدار و مشاغل جایگزین با رویکرد بومی پیشنهادات جدیدی را جهت حفاظت از محیط زیست ارائه می نماید. همچنین در سال ۹۳ ما نسبت به لایروبی مناطق تالابی خصوصا در پارک ملی دریایی نایبند اقدام نموده و نسبت به کاشت نهال حرا در خلیج نایبند و پارک ملی دریایی دیر-نخیلو اقدام نمودیم.برنامه هایی مانند تثبیت مرز مناطق تالابی و تعیین و تثبیت اکوسیستمهای ساحلی مشمول تعاریف مناطق تالابی در دستور کار قرار دارد.
تالاب حله یکی از تالابهای مهم کشور است که در فاز توسعه و تعمیم دستاوردهای طرح حفاظت از تالابهای ایران تدوین برنامه مدیریت آن آغاز گردیده است.این برنامه با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست (دفتر زیستگاهها و امور مناطق )اداره کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر و همچنین مشارکت ذینفعان در دست تهیه می باشد . برنامه مدیریت در واقع یک سند و مرجع کاری برای شرایط کنونی تالاب بوده و چشم اندازی از وضعیت بلند مدت آن می باشد . همچنین ابزاری برای تحلیل عملکردهای زیست محیطی ،اجتماعی و اقتصادی تالاب و اولویت بندی اهداف است . برای آغازمرحله تدوین برنامه مدیریت با توجه به رویکرد مشارکتی نیاز به تبادل نظر میان ذینفعای برای رسیدن به تعاریف مشترک از رویکرد زیست بومی می باشد . این مهم در عملی شدن برنامه مدیریت حائزاهمیت است به طوری که بر طبق آن ذینفعان در امور اجرایی و عملی شدن اهداف متعهد می شوند . برگزاری کارگاه آغازین اولین قدم در تدوین برنامه مدیریت می باشد ،کارگاه آغازین با هدف تاکید بر نیاز به مدیریت مشارکتی و حفاظت از تالاب برگزار می گردد همچنین به تشریح رویکرد زیست بومی و هماهنگی های سازمانی و سازو کارهای لازم برای راهبری می پردازد . در این کارگاه همچنین به شناسایی مشکلات و تهدیدات اصلی تالاب و همچنین تعیین چشم انداز و هدف اصلی برنامه مدیریت پرداخته می شود و نهایتا گامهای لازم برای رسیدن به اهداف تعیین می گردد .به مناسبت روز ۱۳ بهمن روز جهانی تالابها برنامه های متنوعی در دست اجراست که از روز هفتم بهمن شروع شده و این کار با مشارکت سمنهای زیست محیطی کشور و استان در یکی از مدارس شهر بوشهر و به شیوه آموزش و بازی انجام میگیرد در روز هشتم بهمن نیز حضور گروه در یکی از مدارس روستای کره بند بدلیل همجواری با تالاب حله انجام شده و روز نهم نیز در پارک شورای شهر بوشهر برای عموم انجام میشود.همچنین چاب بروشور، کتاب، مسابقه عکاسی، تهیه فیلم و عکس و مسابقه نقاشی نیز انجام خواهد شد. انتخاب عکس و نقاشی در مسابقات کشوری و اهداء جایزه نیز منظور می شود.
خود من نیز مقداری از آب یکی از مناطق تالابی را با خود به زابل خواهم برد و به هامون تقدیم میکنم تا به صورت نمادین بگوئیم که تالابها شریانهای یک پیکر یعنی کشور ما ایران هستند و لطمه و یا نابودی هرکدام دارای اثرات بر کل کشور است.و در برگزاری این روز ارزشمند زیست محیطی در سیستان وبلوچستان شرکت می کنم.