- هامون ایران - https://www.hamooniran.ir -

گفت‌وگو، تنها پاسخ محصل به پرسش از زیستن است؛ درگفتگو با دکترحسین پایا

گفت‌وگویی با حسین پایا در باب زندگی و ارزش زیستن
گفت‌وگو، تنها پاسخ محصل به پرسش از زیستن است

| طرح نو| مجتبی پارسا | « تنها یک مسأله فلسفی واقعا جدی وجود دارد و آن، این است که آیا زندگی ارزش زیستن دارد یا به زحمت زیستنش نمی‌ارزد؟» این سخن آلبر کامو است. نویسنده و فیلسوف اگزیستانسیالیسم الجزایری. اگرچه پاسخ او به این پرسش درنهایت مثبت است. کامو می‌پذیرد که زندگی به تمام مصائب و مشکلاتش، می‌ارزد! اما چه تعداد از انسان‌ها به این موضوع می‌اندیشند؟ کدامیک از ما برای رسیدن به پاسخی محصل و موجه، به این پرسش فکر کرده‌ایم که «برای چه زندگی می‌کنیم؟» «به لحاظ منطقی و فلسفی، پاسخ به این پرسش که فلسفه زیستن چیست، ناممکن است». این پاسخ حسین پایا است. او معتقد است هرگونه تلاشی برای موجه‌سازی این پرسش، به دور یا تسلسل می‌انجامد. پایا معتقد است نکته مهم این است که تا چه اندازه، فرضی که ما برای معنا یا فلسفه زندگی می‌گذاریم، با امر واقع نسبت دارد و می‌تواند توسط آن نقد شود. مصاحبه ما را با حسین پایا، مترجم فلسفه می‌خوانید؛

از نظر شما، زندگی در نگاه ایرانیان چه معنایی دارد؟
به نظرم می رسد که امروز، مقصود از معنای زندگی میان ایرانیان، برحسب آنچه که در فلسفه کهن خودمان داشته ایم، یک نوع امیدواری و به نحوی، انگاره های توحیدی است و انسان ها به رغم همه مشکلات، فکر می کنند که پایان شب سیه، سپید است و این همان چیزی است که باعث شده ایرانیان، بسیاری از هجوم ها، حمله ها و مصیبت ها را از سرشان بگذرانند. الان نکته از این قرار است که برای معنای زندگی، تا چه اندازه بازمی گردیم و فرهنگمان را به شکل نقادانه ای قرائت می کنیم که بتوانیم به زندگی مان، نوعی اعتلا یا استعلا ببخشیم.
این به مقوله فرهنگ بازمی گردد که ایرانیان، امروز تا چه اندازه فرصت می کنند یا می توانند یا امکانش را دارند که مقوله فرهنگ را جدی بگیرند تا از آن طریق، بتوانند معنای زندگی را مورد پرسش قرار دهند. این بخش هم درباره این است که آنها تا چه اندازه می خوانند، گفت وگو می کنند و در مورد مشکلاتشان در گفت وگو به تاملات و ایده های تازه می رسند. همه این نکات بازمی گردد به این که چقدر دولت به بحث رشد فرهنگ توجه دارد و این برایش جدی است که افراد را به این سو دعوت کند و یک نوع زیست بومی برای آنها فراهم کند تا افراد بتوانند در این زیست بوم، تجربیات گذشته شان را مدنظر قرار دهند و با نقد آن بتوانند از آن فراتر بروند. قدرت نقادی یا بازگشت نقادانه به سنت های فرهنگی، به دلیل مشکلاتی که هست، مثل گران شدن کتاب، نخواندن کتاب، فقدان مکان هایی برای دسترسی راحت به کتاب، فقر معیشتی و… که به مردم اجازه نمی دهد به رغم این که این سوالات برایشان مطرح است، نمی توانند دنبال پاسخ محصلی بروند که بتواند زندگی اش را ارضا کند و نور امید ببخشد. در هر حال، پرسش از معنا و فلسفه زندگی، نیاز به یک زیست بوم تأملی دارد که زندگی و تأمل نگاه درجه دوم، در آن اهمیت داشته باشد.
می خواهم این پرسش را کمی فلسفی تر بپرسم. در مقدمه ای که بر کتاب بیگانه آلبر کامو نوشته اند، گفته شده که تمام تلاش کامو در این داستان، پاسخ دادن به این پرسش است که آیا زندگی، باتوجه به تمام مصائب و مشکلات آن که هر روز دامنگیر انسان است، ارزش زیستن را دارد یا نه؟ مایلم نظرتان را درباره این سوال بگویید که ایرانیان در مقابل این سوال که <<آیا اساسا زندگی ارزش زیستن دارد یا خیر>> چه پاسخی می دهند؟
قطعا ما با آن بخشی از پرسش کار داریم که افراد، با تأمل پاسخ خواهند داد. چون ممکن است کسانی بدون تأمل و صرفا با غریزه زندگی را بپذیرند که ما با این بخش کاری نداریم. روی سخن ما افرادی هستند که با این پرسش ها روبه رویند که اولا زندگی چیست؟ و بعد از آن که هر پاسخ مقدری به این پرسش، دوباره بپرسند که آن پاسخی که دادند، آیا ارزش زیستن دارد یا نه. نکته مهم در طرح پرسش کامو این است که کامو گمان می کند ما می توانیم پاسخی موجه به ارزش زندگی بدهیم و بتوانیم آن را به لحاظ معناشناسی، توجیه کنیم. اما مشکل این نگاه که فکر می کند ما می توانیم یک پاسخ قانع کننده و موجه بدهیم این است که اساسا در بحث های معرفت شناسی، اصالت توجیه – اصالت موجه سازی، یا به دور برخورد می کند، یا تسلسل. به این معنا که شما اگر بگویید ارزش زندگی به خاطر امر الف است، مثل کمک به همنوع، یا سود انگاری یا هرچه، آنگاه من می توانم دوباره از او سوال بپرسم که چرا الف؟ چرا سود انگاری؟ چرا کمک به همنوع، به زیستن ارزش می دهد؟ شما یا باید الف را به امر دیگری مثل ب منتهی کنید، که باز من می توانم بپرسم چرا امر ب به زندگی ارزش زیستن می دهد؟ در این صورت ما به تسلسل می رسیم. یا این که بگویید این امر الف یا ب، مثل کمک کردن به همنوع، فی حد ذاته و فی نفسه ارزش زیستن دارد و این بدیهی است؛ که این نیز ما را به دور می رساند. چراکه شما الف را با الف توجیه می کنید. بنابراین تمام پرسش هایی که ما را به سمت نوعی موجه سازی برای پاسخ به پرسش از ارزش زندگی وا می دارد، ما را به جایی نمی رساند. درحالی که آن چیزی که اکنون مطمح نظر است، این است که وقتی هرکس معنایی را پیشنهاد می کند، چقدر این معنا با امر واقع انطباق دارد و می تواند نقد شود. نقد، چه از جانب خود فرد و چه از جانب دیگران.

مشکل پاسخ موجه و معین چیست؟
برایتان مثالی می زنم. داعش یا گروه های تکفیری، ارزشی را برای زندگی در نظر گرفته اند و به طور جازمانه ای این ارزش ها را به دیگران نیز تحمیل می کنند. یعنی از سر بریدن، از کشتن و تصرف خاک افراد، ابایی ندارند. شبکه معنایی چیزی است که شما هر چیزی حتی بی معناترین چیزها را می توانید معنا ببخشید. مثل جوهرهایی که وسط کاغذ می ریزند و کاغذ را باز می کنند و شکلی تصادفی به وجود می آید و هرکس از آن، معنایی افاده می کند. ذهن به دلیل این که نمی تواند با جهان، بیگانه باشد، از طریق شبکه ای که در خودش دارد و می خواهد توسط آن، جهان را با خود مأنوس کند، معنایی را بر جهان می اندازد؛ حتی اگر آن امر، در حاق خود، بی معنا باشد مثل همان جوهری که روی کاغذ لکه انداخته است. اما نکته ام در این است که اگر ما در معنا، یعنی آن چیزی که ذهن در خود می بافد و فکر می کند که جهان را برای خود، مأنوس می کند، بمانیم و ارتباطمان را با امر واقع و نقد شدن از طریق آن قطع کنیم، جزمیت و دگماتیسمی به وجود می آید و افراد به آنچنان یقینی می رسند که می توانند به خاطر آن، آدم بکشند یا جهان را به التهاب و آشوب بکشانند. لذا اهمیت این نکته در این است که تا چه اندازه، فرضی که برای معنا یا برای فلسفه زندگی می گذاریم، با امر واقع نسبت دارد و می تواند توسط آن نقد شود. مرادم از امر واقع، نقد شدن از طریق یک رابطه بین الاذهانی است. به عبارت ساده تر یعنی اولا آنچه که ما پیشنهاد می کنیم، در معرض بحث و گفت وگوی دیگران قرار بگیرد و دوم، این که ما از طریق او بتوانیم نسبت معنای خودمان را با واقع بسنجیم که تا چه اندازه دور و پرت یا نزدیک است. مشکل ما با گروه هایی مثل داعش همین است که ارتباطشان را با نقد قطع می کنند و در شبکه معنایی خود از نوعی جزمیت برخوردار می شوند و ایجاد یقینی می کنند که این یقین را با هیچ امر دیگری نمی توان مورد شک و تردید یا پرسش قرار داد.

پیشنهاد شما برای نگاه به زندگی و فلسفه زیستن چیست؟
پیشنهاد من این است که ما با معنایی که می بخشیم، این معنا تا چه اندازه در جهانی که در آن زیست می کنیم، می تواند شرور اطراف ما را، اعم از ارتباط یک زوج، ارتباط پدر و مادر با فرزند، ارتباط با یک دوست یا ارتباط با یک حکومت، کاهش دهد و تا چه اندازه این ارتباطات را معنا ببخشیم. آنچه که آقای ملکیان تحت عنوان <<تقلیل مرارت>> نام می برد، سخن صوابی است. یعنی در جهانی که به تعبیر سارتر، <<نگاه دیگری می تواند برای من دوزخ شود>> و زندگی و حیطه زیستن مرا محدود کند، تا چه اندازه می توانم این نگاه را تغییر دهم که در مناسبات با دیگری، رابطه شرورآمیز را تا جایی که در توان یا فهم و درک من است، از طریق نقد کردن، کاهش دهم. لذا شما باید به جای این که به دنبال این باشید که افراد به دنبال موجه کردن و دفاع از چه نکته ای هستند، از طریق نقد کردن پیشنهاد های افراد در باب زندگی، به پاسخ محصلی برسید؛ یعنی آنچه که اهمیت دارد، گفت وگو در باب پیشنهادهای معنا یا فلسفه های زندگی است.

به نظرم می رسد که امروز، مقصود از معنای زندگی میان ایرانیان، برحسب آنچه که در فلسفه کهن خودمان داشته ایم، یک نوع امیدواری و به نحوی، انگاره های توحیدی است و انسان ها به رغم همه مشکلات، فکر می کنند که پایان شب سیه، سپید است.

داعش یا گروه های تکفیری، ارزشی را برای زندگی در نظر گرفته اند و به طور جازمانه ای (Dogmatism) این ارزش ها را به دیگران نیز تحمیل می کنند. یعنی از سر بریدن افراد، از کشتن و تصرف خاک افراد، ابایی ندارند.

کامو گمان می کند ما می توانیم پاسخی موجه به ارزش زندگی بدهیم و بتوانیم آن را به لحاظ معناشناسی، توجیه کنیم. اما مشکل این نگاه که فکر می کند ما می توانیم یک پاسخ قانع کننده و موجه بدهیم این است که اساسا در بحث های معرفت شناسی، اصالت توجیه – اصالت موجه سازی، یا به دور برخورد می کند، یا تسلسل.
روزنامه شهروند

کد خبر: ۲۲۶۲۳

تاریخ خبر: ۱۳۹۳ شنبه ۱۸ بهمن