نگاهی به اندیشه انتقادی علامه اقبال لاهوری به بهانه چاپ کتاب «چنین گفت اقبال» اثر دکتر قاسم صافی
اقبال به نواندیشی دینی
| حامد داراب |
همه تحصیل کردگان غرب
در روزگاری که اولین فرستادگان ایرانی به اروپا، همچون میرزا ملکم خان و عبدالرحیم طالبوف؛ به ایران بازگشته و ضمن حمایت از ساختار دولت، (به بهانه آن که تحصیل و کسب علم خود را مدیون طرح توسعه علمی عباس میرزا، فرزند فتحعلی شاه قاجار بودند) به اندیشیدن برای ایجاد نوعی رویکردهای منورالفکرانه برای همسو شدن با روشنفکری اجتماعی و شهری غرب، مشغول بودند و درست زمانی که یکی دیگر از اندیشمندان منورالفکر بزرگ ایران، میرزا فتحعلی آخوندزاده، که در گرجستان زندگی می کرد، کتاب تحسین شده اش، که در دوران قاجار از آن به عنوان کتاب ضاله یاد شد و مجوز چاپ نیافت، <<مکتوبات کمال الدوله به جمال الدوله>> را منتشر کرده بود، تا اولین بیانیه رسمی علیه سنت در ایران را ثبت کرده باشد. در دوره ای که میرزا آقاخان کرمانی مقیم استانبول، برای روزنامه های شالوده شکن روزگار خودش در ایران، همچون <<اختر>> مقالاتی درباره رنسانس ایرانی می نوشت و بعدها نیز کتابی با عنوان <<سه مکتوب>> را به نگارش درآورد که اگرچه از روش های اندیشه آخوندزاده سود می جست اما صریح تر و تندتر به نقد و ستایش فرهنگ باستانی ایرانی می پرداخت؛ منورالفکران غیرایرانی پارسی زبانی همچون اقبال لاهوری، که خود نیز تحصیل کرده غرب بودند، در اندیشه به ثمر رساندن نوعی از روشنفکری غربی با سنت اسلامی، سعی می کردند تا از اسلام و مذهب؛ تعریفی به روز و همسو با گرایش های انتلکتوئلی معاصر خود دهند.
وارثان اقبال و نواندیشی دینی
اگر چه دهه های ۱۲۵۰ تا ۱۲۷۰ خورشیدی، به دلیل نبودن رسانه هایی همه گیر باعث نشدند تا نخستین گروه روشنفکری ایران، همچون آخوندوف، طالبوف، آقاخان کرمانی و سپس جهان گیرخان صوراسرافیل و علی اکبر دهخدا، که بیشتر مسأله ایجاد نوعی سنت باستانی ایرانی با شهروندگرایی غربی را در نظر داشتند؛ با نواندیشانی همچون اقبال لاهوری، دچار تقابل و گفتمان انتقادی رودررو و قابل توجهی شوند؛ اما سال ها بعد، پس از موفقیت نیمه چشمگیر روشنفکران اجتماعی و سیاسی ایران در انقلاب مشروطه و سپس ایجاد جریان دوم روشنفکری ایران، در دوران پهلوی اول که با تمرکز حکومت بر الگوبرداری مستقیم از غرب، فاز تازه ای در رویکرد روشنفکری ایجاد کرد که می توان از آن به عنوان <<روشنفکری بنیادگرا>> نام برد . گفتمان اقبال لاهوری که محمدعلی جناح، سال ها قبل توانسته بود با توسل به آن کشوری همچون پاکستان را پایه گذاری کند، بیشتر مورد توجه اهالی مسلمان با اندیشه و فکر ایران قرار می گرفت. تا آنجا که امروزه می توان ریشه های اندیشه روشنفکران دینی همچون علی شریعتی، جلال آل احمد و محمد مجتهد شبستری در ایران و روشنفکرانی چون فضل الرحمان ملک با اندیشه های هرمنوتیک اسلامی و شیخ محمد عبدُه با اصلاح گرایی اسلامی را در سیر اندیشه های اسلامی – نوفکری استعمارستیزانی همچون اقبال لاهوری پی گرفت؛ اگر چه حتی به بهانه پویش های فکری او همچون نظریه <<خاتمیت>> که هنوز نیز محور گفتمان روشنفکران دینی امروز است، نمی توان اقبال را به عنوان بنیان گذار چنین جریانی به حساب آورد یا تاریخ تطور <<روشنفکری دینی>> را (نه به آن مفهوم که امروزه از آن سراغ داریم) از اقبال لاهوری به این سو، محدود کرد اما به هر روی بررسی، تحقیق و چند و چون در آثار و آرای اقبال لاهوری، وجه اساسی نیل و شناخت آن چیزی است که امروزه از آن به عنوان <<گفتمان روشنفکری دینی>> یاد می کنند.
تفکر سیاسی و بازسازی اندیشه دینی
اقبال لاهوری از معدود شاعران، فیلسوفان، سیاستمداران و متفکران غیرایرانی بود که در حوزه سیاست همچون ماهاتما گاندی و در گستره شعر و ادبیات همچون بیدل دهلوی، در فضای سیاسی، اندیشگی و فرهنگی ایران تأثیر گذاشت. آوازه اندیشگی او اما، همان گونه که اشاره شد، در جنبش روشنفکری – اسلامی، نه تنها به ایران، بلکه در اغلب کشورهای مسلمان نیز تاثیرگذار و تاریخ ساز بوده است. نظریه های او بر پایه اندیشه هایی همچون جداسازی ساختار فلسفه غرب و یونان باستان از ساختار فلسفی قرآن، نظریه خاتمیت، ارایه فهمی تجربی از اثبات گرایی و تأکید بر پیشگامی مسلمانان در روش های تجربی، با تمرکز بر آثار بن موسی خوارزمی و ابوریحان بیرونی. هنوز در روش های تکوینی تحلیلی متفکران اسلامی به خصوص نواندیشان دینی، جایگاهی دارد. با این همه <<اندیشه سیاسی>> محور تمامی تفکرات اقبال لاهوری است. او حتی به مضامین فلسفی و ادبی با هدف ترسیم نوعی اندیشه سیاسی، پرداخته است؛ تا آنجا که غلامرضا ستوده استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران می نویسد: <<اقبال هر چه سروده و گفته است سیاست بوده؛ در واقع، سیاست اقبال تمام تفکر و شعر اوست یا درست تر بگویم تفکر و ادب اقبال، تفکر و ادب سیاست است>> (1365: ص ۳۳۹)
بررسی تحقیقی میل به تفکر سیاسی در اقبال لاهوری نشان می دهد که او چنین رویکردهایی را به واسطه تحصیلاتش در غرب در روزگار استعمار و استثمار جهان سوم، که خود زاده آنجا بوده است کسب کرده؛ به عبارتی بهتر شکل گیری نگرش اقبال لاهوری به غرب است که نگرش او به هویت اسلامی در تلاقی با هویت نواندیشانه که بعدها در ساختار مدرنیته ظاهر شد را تشکیل می دهد. او همچون فیلسوفان و جمعیت انتلکتوئل غرب، به دغدغه های اجتماعی و فکری توجه خاص دارد و با همین رویکرد، احیا و بازسازی اندیشه دینی را مطابق با شرایط زمانی و مکانی متجدد تبلیغ و تهییج می کند. شاید به همین خاطر است که باید از او به عنوان اولین اندیشمند فارسی گوی که به هویت شرقی و هویت انسانی نیز نظر داشته، یاد کرد. اندیشمندی که جهان شمولی فکرش، او را از اندیشمندان تحصیل کرده ایرانی هم روزگار خودش تمیز می داد.
در واقع آنچه اقبال را از اندیشمندان هم روزگارش نه بهتر و پیشگام تر بلکه از حیث نوع نگرش اندیشه انتقادی و تحلیلی مجزا می کرد، این بود که همزمان با مکاشفه در کاستی های جهان غرب به جهان شرق می پرداخت و نظریات خود را نه به عنوان فیلسوف و اندیشمندی بومی که در جایگاه یک اندیشمند جهانی برای شرق و غرب ارایه می داد. او در یک سخنرانی که بعدها در کتاب <<احیای فکر دینی در اسلام (تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام)>> که در هیأت کتابی منتشر شد. (این کتاب مجموعه ای از هفت سخنرانی اوست) می گوید: <<بی دینی عشق را در غرب کشته است و در شرق، عقل از سردرگمی به بردگی افتاده>> همین تأکید او بر گرفتار آمدن غربیان بر <<عقل محض>> و گرفتاری شرقیان بر اشراق و شهود است که اندیشه <<ترکیب عقل و شهود>> یا به عبارتی <<عقل و عشق>> را به عنوان راهکار رهایی بخش انسان روزگار خودش معرفی می کند. از همین رویکرد است که لاهوری تاثیرپذیری از فرهنگ و تمدن غرب را نامعقول نمی داند. و معتقد است استفاده از اندیشه آنان می تواند در کنار شهود، به پیشرفت اجتماعی و اندیشگی منجر شود. طرفه آن که لاهوری در بخشی از سرفصل های تفکر خود حتی، غرب هم روزگار خود را، نمونه بارورشدن اندیشه و معرفت کلاسیک شرقی می داند.
ادبیات و اتحاد اسلامی
گرایش و علاقه لاهوری به ادبیات فارسی را می توان از ۹۰۰۰ بیت اشعارش که بیش از ۷۰۰۰ بیت آن به زبان پارسی است، تشخیص داد. در اغلب اشعار او تأثیر شدید از مولانا جلال الدین رومی، به چشم می آید. مولانا در بیشتر شعرهای اقبال به عنوان شخصیتی راهنما و یک دانای کل، با رویکردی انتقادی نسبت به برداشت های راوی اول شخص – لاهوری – حضور دارد. مولانا برای اقبال، در آثار منظومش، جایگاهی همچون شمس تبریزی را دارد، جایگاهی که اگرچه باید مولفه های شهودی اندیشه اقبال را نمایان سازد اما، گویی همان گونه که گفته شد او هرگز اجازه نمی دهد که این شهود شاید اشراقی، بدون وام گرفتن از اندیشه و خردی که در غرب آموخته و تجربه کرده است، نمایان شود. با همه اینها نکته برجسته دیگر در شعر اقبال، تلمیحات و استفاده چشمگیر او از مضامین اسلامی و احادیث نبوی است. مجموعه بلند و پرآوازه <<جاویدنامه>> از آثار مثال زدنی لاهوری در حوزه نظم فارسی است. با این همه یکی از نکته هایی که درخصوص رویکرد اقبال به زبان فارسی وجود دارد این است که او در روزگاری با این زبان شعر می نوشت که فارسی، در شبه جزیره هند و لاهور از رسمیت افتاده و زبان انگلیسی جای آن را گرفته بود. جمعه گل نظیر، از اندیشمندان ادبی معاصر پنجاب، در کتاب <<اقبال لاهوری و شرق شناسی>> خود می نویسد: <<دلیل عمده استقبال اقبال به زبان فارسی و مولانای رومی، تنها این است که از نظر انحطاط ملت های اسلامی دوره اقبال بسیار نزدیک و شبیه به دوران مولوی در قرن ۷ هجری بود و او نجات اسلام را در شیوه اتحاد جهان اسلام آن هم مرکزیت ایران می دانست.>>
لاهوری را همچنین می توان از آغازگران نظریه اتحاد جوامع اسلامی دانست. او در آثار منظوم و منثور خود بارها از چنین اتحادی نام می برد. در فصل ششم کتاب <<احیای فکر دینی در اسلام (تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام)>> با عنوان <<اصل حرکت در ساختار اسلام>> می گوید: <<همه مسلمانان در عین وفادار بودن به میهن خویش، نسبت به مسلمانان سراسر جهان عواطف برادرانه داشته باشند و همه مسلمین در جست وجوی یک هدف باشند>> (نقل به مضمون).
چنین گفت اقبال
به هر روی همان گونه که اشاره شد، لزوم بررسی و چندوچون در آرای اقبال، هنوز احساس می شود. مباحث تحقیقی او نظیر <<دانش و تجربه دینی>>، <<آزمون فلسفی جهت رازگشایی از تجربه دینی>>، <<تصور خدا و معنای نیایش>>، <<خودانسانی: آزادی و جاودانگی اش>> هنوز جای مباحث زیادی دارد.
با این همه انتشار کتابی با عنوان <<چنین گفت اقبال>> اثر <<دکتر قاسم صافی>> که به همت انتشارات دانشگاه تهران به پیشخوان کتابفروشی ها آمده، بیشتر از هر چیز کتاب معروف <<چنین گفت زرتشت>> فردریک نیچه را به یاد می آورد و سپس جدال کهنه اینکه آیا اقبال لاهوری مفهوم <<ابر انسان>> و <<ابر مرد>> نیچه را با همان دریافتی در آثار خود به کار برده که نیچه در نظر داشته؟ کتاب که <<در اندیشه ها و آموزه های اقبال>> به مناسبت زادروز ۱۳۶ سالگی لاهوری نوشته شده خلاصه ای توصیفی – تحقیقی است از <<سیما و زندگی معنوی>>، <<علم و سیاست>>، <<آرمان و آرا>>، <<فلسفه اجتماعی>> و نظریات <<تعلیمی، تربیتی، سیاسی>> اقبال لاهوری. می توان گفت کتابی جامع و پاکیزه که دریافتی مقدماتی برای تحقیقی جامع را به ما از اقبال می دهد. کتاب، بیشتر شعرهایی از اقبال را برای ارجاع به یک نظریه فلسفی اندیشگی او به عنوان شاهد آورده و همچنین فهرست دقیقی از تالیفات اقبال لاهوری را جمع آوری کرده است. همچنین در بخش <<نظریه خودی>> که تمرکز خود را بر یکی از اساسی ترین نظریات فلسفی اقبال یعنی <<اسرار خودی و رموز بیخودی>> است، گذاشته را می توان، برجسته ترین بخش کتاب دانست که توصیف دقیق دکتر صافی از دریافت های اقبال درباره مفاهیمی چون انسان، گسترش، وجود، حقیقت و … اندیشه انسانی اقبال را راحت یاب تر کرده است.
روزنامه شهروند
کد خبر: ۲۴۲۷۱
تاریخ خبر: ۱۳۹۳ یکشنبه ۳ اسفند