قاچاق حیات‌وحش یا آن‌طور که در جوامع بین‌المللی مصطلح است ترافیک حیات‌وحش یکی از گسترده‌ترین انواع قاچاق در جهان است. شاید حتی تصورش هم برای خیلی از ما سخت باشد که قاچاق حیوانات پس از قاچاق اسلحه و موادمخدر در رده سوم گردش مالی قاچاق قرار داشته باشد و از نظر حجم حتی یک رده بالاتر و در جایگاه دوم قرار بگیرد. در سال‌های اخیر و به موازات رشد تکنولوژی و ارتباطات، قاچاق حیات‌وحش هم با شتابی چشمگیر افزایش یافته است. ارگان‌های تراز اول جهانی تلاش می‌کنند با نام‌گذاری روزهای جهانی و ارایه اطلاعات، مردم را از این جنایت آگاه کنند. کنوانسیون‌های بین‌المللی نیز دولت‌ها را موظف به نظارت بر حمل‌ونقل داخلی و بین‌المللی حیوانات می‌کنند و ناظران سعی بر کاهش این شکل از قاچاق دارند.
چالشی برای حیات‌وحش،
محیط‌زیست، بشریت و اخلاق
آن‌طور که اشاره شد، واضح است ترافیک حیات‌وحش به‌طور مستقیم برای حیات‌وحش، تنوع‌زیستی و محیط‌زیست و به صورت غیرمستقیم بر زندگی انسان اثر تخریبی خواهد داشت. به علاوه نگرش منفعت‌طلبانه نوع بشر به زیست‌مندانی که هریک نقشی در چرخه طبیعت به‌عهده دارند به اسارت گرفتن آنها و استفاده از اجزا و قطعات بدن آنها یا محصولاتی که از آنها تولید می‌شود، اخلاقیات را به قهقرا می‌برد.
ما هم قاچاقچی هستیم!
قاچاق حیات‌وحش برخلاف تصویر رایج فیلم‌ها و داستان‌ها توسط چهره‌های آنچنانی انجام نمی‌شود. کافی است تصویری از میدان صنعت شهرک غرب، حاشیه اتوبان‌های تهران، دستفروش‌های خیابان مولوی، حاشیه و داخل بازار خلیج‌فارس، حیوان‌فروشی‌ها، آکواریوم‌فروشی‌های نواب، باغ‌وحش‌ها، باغ‌های پرندگان و سیرک‌های حیوان آزار را به یاد بیاورید. تصویر شایع‌تر این روزها فروشندگان ماهی‌قرمزی هستند که همه‌جا دیده می‌شوند… و بازهم نزدیک‌تر: قفسی بزرگ و شیک در کنار هتل و رستوران و حتی اتاق‌نشیمن خانه برخی از ما! اگزاتیک پت‌هایی که با نام حیوان‌خانگی خاص فروخته می‌شوند، پرندگان و خزندگان و پستاندارانی که با نام جعلی حیوان خانگی به مردم ارایه می‌شوند، سمندر، مار و لاک‌پشتی‌هایی که در بساط ماهی‌فروش‌ها دیده می‌شوند و در چند‌سال اخیر از حشرات و بندپایانی چون آخوندک تایلندی، رتیل، تارانتولا تا گوریل و فیل و ببر، همه‌وهمه محصول قاچاق هستند. در بسیاری از موارد، قفس‌هایی که در زندگی روزمره می‌بینیم، حیوانی را که محصول قاچاق است در اسارت خود دارند: کاسکو، طوطی، مینا، سهره، چکاوک و بلبل هزاردستان. حتی خیلی از هموطنان قاچاقچیمان، سنجاب زاگرس را با نام کانادایی به هموطنان ناآگاه می‌فروشند.
باور کنیم یا نه چندسالی است که خیلی از ما با پهن‌کردن سفره هفت‌سین هم قاچاقچی می‌شویم: سمندر لرستانی در خطر انقراض و سین هشتم هفت‌سین باستانی شده.
این روزها خیلی از افراد شیک و خوش‌پوش نیز قاچاقچی‌های پردرآمدی هستند: قاچاقچی حیات‌وحش با پوشش حیوان دوستان جعلی و فروشندگان حیوان خانگی خاص و متفاوت و اگزاتیک و اسامی مشابه.
دسته‌بندی قاچاق حیات‌وحش
و حیوانات
قاچاق حیات‌وحش شامل هر شکل حذف‌گونه از طبیعت برای ارایه به قصد استفاده از زنده، جسد، اجزا و قطعات حیوان می‌شود. در نگرش کلی براساس مقصد و مقصود قاچاق و بدون دسته‌بندی گونه‌ای حیات‌وحش، می‌توان این قاچاق را به چند دسته کلی تقسیم کرد: قاچاق داخلی، ورودی، خروجی و ترانزیت.
در قاچاق داخلی که هرگونه صید و شکار را با هدف خریدوفروش گونه‌های بومی برای مقصد داخلی شامل می‌شود، می‌توان موارد بسیار آشنا و گاها روزمره‌ای مشاهده کرد. قاچاق زنده سمندر غاری لرستانی که ضمیمه شماره یک لیست سرخ کنوانسیون منع قاچاق‌گونه‌های جانوری است از مبدأ لرستان و غرب کشور به شهرهای داخلی برای فروش در بازار نوروزی و قراردادن بر سفره هفت‌سین، صید سنجاب از دامنه‌های زاگرس و فروش به‌عنوان حیوان خانگی و دست‌آموز در اقصی نقاط کشور، صید انواع پرندگان در شمال کشور به‌خصوص منطقه فریدونکنار و فروش به باغ‌های پرندگان و باغ‌وحش‌ها، صید ماهیان آب‌شور و حتی کوسه‌های بزرگ از خلیج‌فارس و فروش در شهرهای بزرگ برای نگهداری در آکواریوم‌ها و صید انواع و اقسام پرندگان شکاری و آوازه‌خوان برای نگهداری در منازل در این دسته قرار دارد. برخی اقسام سوغاتی مانند پرنده‌های تاکسیدرمی شده در شمال کشور و ماهیان و سخت‌پوستان و کوسه‌ها و حتی صدف‌های جنوبی نیز بخشی از این قاچاق را تشکیل می‌دهند.
در قاچاق ورودی که شامل صید غیرمجاز گونه‌های وحشی در خارج از کشور و ورود به کشور با هدف استفاده داخلی می‌شود، نه‌تنها تنوع‌زیستی مبدأ با خطر مواجه می‌شود و حیات‌وحش را در مقیاس جهانی متاثر می‌سازد، بلکه در مواردی که حیوان زنده به دلیل رهاشدن یا فرار به طبیعت کشور راه پیدا کند، در صورت همساز بودن با شرایط اقلیمی کشور می‌توان به‌عنوان گونه مهاجم تکثیر شده و در رقابت بر سر منابع زیستگاه با گونه‌های بومی، تنوع‌زیستی مقصد را نیز با چالش مواجه کند. لاک‌پشت گوش‌قرمز که در لیست صدگونه مهاجم خطرناک جهان قرار دارد، برخی از انواع خزندگان شامل سوسمارها و مارها، بسیاری از پستانداران مثل سمور، سنجاب‌ها، جوندگان ریز و درشت، میمون، راکون و بندپایانی چون آخوندک (مانتیس) و سوسک‌ها، رتیل، عقرب‌ها و حتی کرم‌های خوراکی برای تغذیه اگزاتیک پت‌ها که به وفور در سایت‌های اینترنتی به فروش می‌رسند در زمره این شکل قاچاق دسته‌بندی می‌شوند.
قاچاق خروجی و صیدگونه ایرانی به قصد فروش در خارج از کشور، شاید آشناترین نوع ترافیک حیوانات باشد که به باور عامه با نام قاچاق شناخته می‌شود. صید انواع پرندگان شکاری با هدف فروش به اعراب حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، هوبره با مبدأ و مقصد مشابه، سمندر لرستانی با قیمت بالا به مقصد مجموعه‌داران و مراکز تحقیقاتی اروپا و آمریکا، پستانداران بزرگ‌جثه چون خرس و پلنگ برای استفاده از پوست و تاکسیدرمی و گاه استفاده در سیرک‌ها و معرکه‌گیری‌ها، انواع شاخ و جمجمه علف‌خواران به‌عنوان کالای زینتی و اخیرا هم انواع خزندگان و بندپایان شامل مارهای سمی و غیرسمی، سوسمارها، عقرب و رتیل و … به صورت زنده، اتاله شده یا در الکل به مقصد سایر کشورها با هدف استفاده تزیینی، تحقیقاتی و تکثیر در این دسته جای می‌گیرند.
قاچاق ترانزیت یا عبوری که بیشتر از مبدأ آسیای شرقی به مقصد اروپای غربی انجام می‌شود و انواع گونه‌های جانوری از پرندگان زینتی و شکاری و ماهی‌ها تا حیوانات بزرگ‌جثه تکثیر شده در اسارتگاه‌ها (باغ‌وحش‌ها و سیرک‌ها) و نخستی‌هایی چون میمون و گوریل و در مواردی ببر و فیل را شامل می‌شود. برخی گونه‌های خاص استرالیا و اقیانوسیه چون کوالا نیز در این دسته قرار دارند.
سایت‌های قاچاقچیان
سال گذشته پیرو بیش از ٣سال پایش سایت‌های اینترنتی و جمع‌آوری اسناد، اعلام کردیم که سیستم سنتی قاچاق حیوانات و حیات‌وحش در ایران در حال جایگزین شدن با قاچاق بر بستر اینترنت است. تابستان امسال گزارشی ٢٧٠ صفحه‌ای از فروش حیات‌وحش بومی و وارداتی بر بستر یک سایت با دامنه ایرانی، به همراه مشخصات کامل مالک سایت به مسئولان ارایه شد که تاکنون نه‌تنها از فعالیت آن جلوگیری نشده که هیچ برخوردی نیز با آن انجام نشده است.
برخی کلینیک‌های دامپزشکی، بسیاری از سایت‌های خریدوفروش، فروشگاه‌های حیوانات خانگی و حتی صفحات ویژه شبکه‌های اجتماعی این روزها یکی از حلقه‌های نهایی قاچاق حیات‌وحش محسوب می‌شوند.
فعالیت‌های دیده‌بان حقوق حیوانات
همان‌طور که در سال رو به اتمام، موفقیت‌هایی در محدودیت و ممنوعیت فعالیت سیرک‌های حیوان آزار و همچنین تلاش‌ها و مشورت برای افزایش جرایم مربوط به حیات‌وحش از اولویت‌های کانون دیده‌بان حقوق حیوانات بود، در برنامه سال ١٣٩۴ تلاش برای روشن کردن وضعیت قاچاق حیات‌وحش در دستور کار دیده‌بان قرار دارد. پیرو گزارش‌های مکرر خریدوفروش حیات‌وحش به مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست و جمع‌آوری اسناد مهمی از باندهای خریدوفروش گسترده حیوانات و عدم‌اقناع از میزان کشفیات و برخورد با آن توسط مسئولان، جلب توجه مردم و مسئولان به مقوله قاچاق حیات‌وحش، تلاش برای در اولویت قرار گرفتن برخورد با این جرایم گسترده در حیطه تنوع‌زیستی و محیط‌زیست جهانی و ارایه مستندات و پیگیری برای برخورد جدی با تخلفات این حیطه به‌عنوان راهکار در قالب یک اقدام ترویجی برای سال پیش‌رو برنامه‌ریزی شده است.
این برنامه‌ها از روز جهانی حیات‌وحش، دوازدهم اسفندماه به صورت علنی درآمده و امیدواریم در بازه زمانی یک‌ساله بیش از نیمی از اهداف این اقدام ترویجی حاصل شوند.